قىزىلتاستاعى جارتاس سۋرەتتەرى

قوعام • 22 قاڭتار، 2020

قىزىلتاستاعى جارتاس سۋرەتتەرى

جاسىل القاپ ىشىندە قىزىل تاستارعا ويمىشتالعان بۇل سۋرەتتەردە ساداق كەزەگەن مەرگەننىڭ قيمىل-قوزعالىسىنان اسا ساقتىقتى باعامدار ەدىڭىز.شىڭجاڭنىڭ بي ونەرى سالاسىنا ەرەن ەڭبەك سىڭىرگەن، ءار ۇلت وكىلدەرى ۇرپاقتارىنان قانشاما تالانتتى شاكىرتتەر تاربيەلەگەن كاسىبي ءبيشى «قازاق بي ونەرىنىڭ نەگىزدەرى» كىتابىنىڭ اۆتورى ءساليما ورازقىزى ءوز كىتابىندا جاقسى ايتادى. «شىڭجاڭنىڭ باسقا جەرلەرىندە دە مۇنداي جارتاس سۋرەتتەرى كوپ كەزىگەدى. مىسالى: نىلقى، قورعاس اۋدانى، اقكۇڭگەي، قارا ەمىل، اقجار، جارتوعاي جار سۋرەتتەرى، بۇراتالانىڭ اراسان اۋدانىنىڭ ۇلكەن كۇمىستاي ەلدى مەكەنىندە ورنەكتەلەدى...» – دەپ التىنتاۋداعى اڭگىمەسىن بايىتا تۇسەدى...

ساپارباي پارمانقۇلوۆ

قاراتوبە سۋرەتتەرى، تارباعاتاي، موري، قۇبىلداعى تاڭبالى تاستارداعى سۋرەتتەر. قورلا، مارالباسى، چارقىلىق، قوتان قاتارلى جەرلەردە دە جارتاس سۋرەتتەرى بار. التاي تاۋىنداعى تاڭبالى تاس سۋرەتتەرى الۋان ءتۇرلى ادامدار وبرازى كورىنىس تاپقان جانە سونىمەن بىرگە ەكى كىسىلىك بي مەن ءبىر ارقار سۋرەتى تاسقا ويمىشتالعان ەلەسى بار. بۇل العاشقى قوعامداعى ادامداردىڭ باياعىدا پايدا بولعان اڭ اۋلاۋ ءبيى بولۋى مۇمكىن-اۋ. التىنتاۋداعى جارتاسقا ساداق تارتىپ تۇرعان ادامنىڭ سۋرەتى ويىلعان. بۇل تاۋداعى سۋرەتتى بىلەتىندەر بۇدان 6000-8000 جىل بۇرىن دەپ توپشىلايدى. بۇدان 20-40 مىڭ جىل بۇرىنعى سۋرەتتەردى كوبىنەسە ەۋروپادا، افريكادا جانە ازيانىڭ بارلىق جەرلەرىندە كەزدەستىرەسىز. سول اقباۋىرداعى ۇڭگىرتاستىڭ كىرە بەرىستە ىشكە اتتاعان جەرىندەگى قىنا جازۋلارى ءسوزىمىزدىڭ ءبىر دايەگى بولىپ شىعادى. وندا دا جول بويى بارا جاتقاندا قورجىنباي تاۋىندا ورنالاسقان. بۇل شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ ۇلان اۋدانىنا قاراستى ساعىر، بەستەرەك اۋىلىنىڭ ماڭايى بولىپ كەلەدى. سول قورجىنبايدىڭ قاپتالىندا قىزىلتاس (سوروكين) تاۋى بار. مۇنىڭ ءبارى قالبا تاۋلارىنىڭ سىلەمدەرى. قالبا تاۋىنىڭ ءوز ەرەكشەلىكتەرى بار. مۇندا ءبىر-بىرىنە تەكشەلەنىپ كەتە بەرەتىن قالبا تاستاردى كورەسىز. سونىڭ ءبىرى – اقباۋىر ۇڭگىرتاسى. بۇل تابيعي-تاريحي ەسكەرتكىش – تاس عاسىرىنان مەتالل داۋىرىنە اياق باسقان كەزەڭ الماسۋدىڭ كۋاسى ىسپەتتى.

اقباۋىرعا كىرە بەرىستەگى قىزىل جوسامەن بويالعان كونە پەتروگليفتەر ساقتالعان. تاستارعا بەدەرلەنگەن 80-گە جۋىق سۋرەتتىڭ ىشىندە ادامدار، تاۋتەكەلەر، اربالار مەن نۇكتە، شەڭبەر، سىزىقسىندى بەلگىلەر بار. كەز كەلگەن بەلگىنى قۇراسا، تەرىس توڭكەرىلگەن ادام الدە جان-جانۋار كەسكىنى شىعادى. ۇڭگىرتاستىڭ توبەسى ويىق. ويىق شەتىندە ادام قولىمەن جاسالعانىن اڭعارۋعا بولاتىن ىزدەر ساقتالعان. بۇل – تاس ۇڭگىردە جاتىپ، اسپان الەمىن زەرتتەۋ ماقساتىندا جاسالعان قاراۋىل شوقى بولۋى مۇمكىن دەگەن بولجام تاعى بار. سونداي-اق ادام قولىمەن قۇرىلعان شارۋاشىلىق تانىمىنىڭ كورىنىسى بولۋى دا مۇمكىن-اۋ دەيدى...

قالبانى «التىن قالبا» دەپ تە اتايدى. ەجەلگى زاماندا دا، قازىرگى كەزەڭدە دە بۇل وڭىردە التىن كەنى كوپ كەزدەسەدى. بۇل اقباۋىرداعى ويمەن وزەكتەس كەلەتىنى بەلگىلى ءبيشى ءساليما ورازقىزىنىڭ تاۋدىڭ ارعى بەتىندەگى ءسوز ساپتاۋلارى بىلاي ۇندەسىپ جاتىر: «التىن تاۋداعى جارتاسقا ساداق تارتىپ تۇرعان ادامنىڭ سۋرەتى ويمىشتالعان. ودان كورىنەتىن تاڭبا قىزىلتاستاعى قۇرالايدى كوزگە اتار مەرگەننىڭ قاراكەتىن كەيىپتەپ تۇرعانداي. كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر التىن تاۋداعى جارتاس سۋرەتتەرىن مۇنان 6 مىڭ، 8 مىڭ جىل بۇرىن ويىلعان جارتاس سۋرەتتەرى دەپ مولشەرلەپ وتىر» دەپ تۇيىندەيدى. شىركىن، قىزىلتاس دەگەنىڭىز دە اسىل تاستىڭ ماعىنا-ءمانىن بەرىپ جاتقان بولۋى دا مۇمكىن-اۋ دەپ ءبىر قوياسىز. بايىرعى بادىزشىلەردى قىزىلتاس ءوز قاسيەتتەرىمەن ەلىكتىرمەدى دەيسىز بە؟!

الماتى