كوركەم شىعارما وقۋدىڭ پايداسى قانداي؟

قازاقستاندا ورتا ەسەپپەن ەلدەگى ءىرى دۇكەن ساناتىنداعى مەلومان/Marwin جەلىسى ارقىلى كۇن سايىن 6 مىڭ كىتاپ ساتىلادى. كىتاپقا قۇمار قالالاردىڭ كوشىن الماتى باستاسا، ودان كەيىنگى ورىندى نۇر-سۇلتان قالاسى ەنشىلەيدى. قالعان كورسەتكىش شىمكەنت، قاراعاندى، اقتوبە بولىپ جالعاسادى. دۇكەننىڭ ءباسپاسوز قىزمەتىنىڭ حابارلاۋىنشا، وقىرمانداردى كوبىنە قىزىقتىراتىنى زاماناۋي ادە­بيەت پەن كلاسسيكالىق شىعار­مالار قاتارى. «جىلدان جىلعا قازاقستاندىق ادەبيەت ساتىلىمى ساتىلاپ وسۋدە. بيىل 2018 جىلمەن سالىستىرعاندا قازاقستاندىق ادەبيەت اينالىمى 2 ەسەگە، ساتى­لىمداعى ۇلەسى 3%-دان 10%-عا دەيىن ارتتى. قازاق تىلىندە ءوزىن-ءوزى دامىتۋ، بيزنەس سالاسىنداعى ادە­­بيەتتەر وتە تانىمال. ال كلا­سسيكالىق شىعارمالار مەن با­لالار ادەبيەتى تۇراقتى سۇرا­نىس­قا يە»، دەيدى ولار. كورىپ وتىرعانىمىزداي، ويىن-ساۋىق تۇر­لەرىنىڭ كوپتىگىنە قاراماستان، وقىر­ماندار ءالى دە بولسا وقۋدان قول ۇزگەن جوق.

ءتۇبى ءبىر شىندىقتى وزەك ەت­كەن كوركەم شىعارما ادام كو­ڭىل كۇيىندە سان الۋان قۇبىلىس تۋعىزىپ، ومىرگە دەگەن كوزقاراس قالىپتاستىرادى. تىلدىك تالعام اياسىندا ءتىل ءبىلىمىنىڭ تەورياسى مەن پراكتيكاسىن ۇشتاستىرادى. ايتكەنمەن وسى كوركەم ادەبيەت بۇگىنگى زاماننىڭ تالاپ-تىلەكتەرى تۇرعىسىنان بىزگە قانشالىقتى ىقپال ەتە الادى؟

سايا باقيموۆا – پسيحولوگيا زاڭدىلىقتارى مەن مەحا­نيزمدەرىن زەرتتەپ جۇرگەن قازاق­ستاندىق جاس مامان. كوركەم ادە­بيەت وقۋدىڭ ارتىقشىلىعى تۋرا­سىندا پسيحواناليتيكتىڭ پىكىرىنە جۇگىنىپ كورگەن ەدىك، جەكە ءىس-تاجىريبەسىنەن مىسال كەلتىرگەن مامان «كوركەم شى­عار­مانى كوپ وقۋ ەموتسيالىق ينتەللەكتى دامىتۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى» دەپ بىلەدى. «پسيحولوگ رەتىندە ايتارىم – كوركەم ادەبيەتتى وقيتىن ادامدارمەن جۇمىس ىستەۋ مۇلدەم ادەبيەت وقى­­مايتىن اداممەن جۇمىس ىستە­گەننەن باسقاشا. جاقسى دا، جامان دا ەمەس، باس­قاشا. مى­سالى، ەموتسيالىق ين­تەل­لەكتىنى دا­مىتۋدىڭ ءبىر جولى – سە­زىنەتىن ەموتسيالاردى جاقسى تانۋ، اتىن اتاي الۋ. ياعني، بىزدە بولاتىن ەموتسيالاردىڭ بارىنشا پاليتراسىن بەرۋ ءۇشىن بىزگە سايكەسىنشە سونداي باي سوزدىك قور كەرەك. ال ونى قالاي دامىتۋعا بولادى؟ ونىڭ ماڭىزدى بولىگى – كوركەم ادەبيەت. ەموتسيالىق ينتەللەكتتى دامىتۋدان باسقا ءرولى جايلى ءوزىم سۇيەنەتىن پسيحواناليز تەورياسىنان ايتسام، بۇل جەردە كليەنتتىڭ ەركىن اسسوتسياتسياسى ماڭىزدى»، دەگەن پسيحولوگ وبرازدى ويلاي بىلەتىن ادام مازمۇنعا باي، ماعىنا جاعىنان بىرنەشە دەڭگەيدەن تۇراتىن تەرەڭ اسسوتسياتسيالاردى كوبىرەك ۇسىنا الاتىنىن ايتادى. ايتكەنمەن، كوركەم ادەبيەت تە بار دەرتتىڭ داۋاسى ەمەس.  كەيدە ادام شىنايى ومىردەن قاشۋ ءۇشىن قيالدان شىعارىلعان ومىرگە ۇمتىلۋى مۇمكىن. پسيحولوگتىڭ سوزىنشە، شىنايى ومىردەگى بەلگىلى ءبىر ەموتسيالاردان قاشۋ دا كوركەم ادەبيەت پەن فيلمدەرگە شەكتەن تىس تاۋەلدىلىك تۋعىزۋى مۇمكىن دەگەن ماسەلەنىڭ تاعى ءبىر ۇشىعىن شىعاردى.

زامان شىندىعىن ءسوز ەتكەن، اۆتوبيوگرافيالىق نەمەسە مەمۋارلىق ىڭعايداعى بەل­لە­تريستيكا سيپاتىنداعى شىعار­مالاردىڭ وقىرمانداردى بىردەن باۋراپ الاتىنى راس. مۇنى نە­گىزسىز ايتىلا سالعان جا­لاڭ پىكىر دەپ ويلاماڭىز، الەمدەگى ەڭ ءىرى باسپا ساناتىنداعى وكسفورد ۋني­ۆەرسيتەتىنىڭ باسپاسىنان شى­عاتىن الەۋمەتتىك نەيروبيو­لوگيا باعىتىنداعى عىلىمي جۋر­نالعا (Social Cognitive and Affective Neuroscience) جاريا­لانعان زەرتتەۋ ماقالادا وسى ماسەلە تۋ ەتىپ كوتەرىلگەن. اتال­عان زەرت­تەۋ ەڭبەگىندە كوركەم ادە­­بيەت­تى وقۋدىڭ ادامداردىڭ الەۋ­مەتتىك-تانىمدىق قابىلەتىن جاقسارتاتىنى، اتاپ ايتقاندا قايىرىمدىلىققا، ازاماتتىق بەلسەندىلىككە قاتىسۋ نيەتىنەن باستاپ عاسىرلار بويى بۇكىل الەمدەگى زورلىق-زومبىلىق دەڭگەيىنىڭ بىرتىندەپ تومەندەۋىنە دەيىن اسەر ەتەتىندىگى جازىلعان. جەكەلەگەن ادام تاعدىرى ارقىلى كورىنەتىن قايشىلىعى مول قيىن جاعدايلار وقىرماندى ۋاقيعا جەلىسىنە تەرەڭدەتىپ، ءوز بەتىنشە شەشىم ىزدەۋگە يتەرمەلەيدى. «ادەبيەت – ءومىردى تانىتۋ، ءتالىم-تاربيە بەرۋدىڭ نەگىزگى نىساناسى» دەگەن پىكىردى العاش ۇسىنعان اريس­توتەل تراگەديالىق كەيىپ­كەرلەر وقىرمان بويىندا ايانىش پەن ۇرەي تۋدىراتىنىن ايتادى.

ال تورونتو ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قولدانبالى پسيحولوگيا جا­نە جەكە تۇلعانى دامىتۋ كا­فە­­دراسىنىڭ پروفەسسورى كيت وۋتلي كوركەم ادەبيەتتى «سانا­نىڭ پيلوتاجدى جاتتىعۋى» دەپ اتايدى. ياعني، ۇشقىشتاردىڭ جەردەن الىسقا بارماي-اق اۋە لاينەرىن باسقارۋدى ۇيرەنگەنى سىندى، كوركەم ادەبيەتتى ءجيى وقيتىندار دا ءوز بەتىنشە الەۋ­مەت­تىك داعدىلارىن جاقسارتا السا كەرەك. عالىمنىڭ زەرتتەۋىنشە، ادەبي پەرسوناجبەن ءوزىمىزدى ۇق­ساستىرىپ، ارمان-ماقسات جولىندا وپ-وڭاي مۇددەلەس جاندارعا اينالىپ كەتەمىز. كىتاپ كەيىپكەرىنە قاۋىپ تونگەن ساتتە جۇرەك سوعىسى جيىلەپ، ۋايىمنان شارشاۋىمىز دا بەك مۇمكىن. دەگەنمەن ۇرەيگە بۋلىققان راسكولنيكوۆپەن (ف.م. دوستوەۆسكي، «قىلمىس پەن جازا») بىرگە قاشىپ-پىس­قا­نىمىزبەن، روماننىڭ بەتىن جاپقانىمىزدا-اق سول كۇڭگىرت وقيعانىڭ شۋى بىزدەن جىراقتاپ سالا بەرىپ، جان-دۇنيەمىز تىنىشتانادى ەمەس پە؟ وسىنداعى سيۋجەتتىڭ ءىزىن قۋىپ ءتۇسىنىپ وتىرۋ ءۇشىن، كەيىپكەرلەر اراسىنداعى قارىم-قاتىناس پەن ءبىر-بىرىنە دەگەن وي، جوسپارلارىن ءبىلۋىمىز قاجەت. بۇل ءۇشىن پسيحيكالىق جاعدايدى مودەلدەۋ، تانىم فورماسى قابىلەتىنە يە بولۋ كەرەك دەپ تۇسىندىرەدى پسيحولوگتار. وسىدان بارىپ كەيىپكەر باسىنداعى وي ايقىن اجىراتىلىپ، وقىرمان ميىندا وسى ءىس-ارەكەتكە جاۋاپ بەرەتىن قىزمەتتەر ىسكە قوسىلادى.

ال ەندى نەگىزگى ساۋالىمىزعا قايتا ورالايىق، كوركەم ادەبيەت وقيتىنداردىڭ نەگىزىنەن دەرەك­تى نەمەسە عىلىمي ادەبيەت وقي­تىندارعا نەمەسە مۇلدەم كىتاپ بەتىن اشپايتىندارعا قاراعاندا ەڭ جاقسى الەۋمەتتىك داعدىلارعا يە ەكەنىن دالەلدەۋگە بولا ما؟ بۇل رەتتە وۋتلي ىسكە اسىرعان ەكسپەريمەنت شىعارمانىڭ وي-ساناعا كۇشتى ىقپال ەتەتىنىن كورسەتىپ بەردى. ول ستۋدەنتتەرگە كوركەم جانە كوركەم ەمەس ادەبيەت اۆتورلارىنىڭ ءتىزىمىن تاراتىپ، اراسىنان بىلەتىندەرىن بەلگىلەپ قويۋدى ءوتىندى. ولاردىڭ الدامايتىنىن تەكسەرۋ ءۇشىن تىزىمگە جالعان ەسىمدەر دە قوسىلدى. اۆتور­لاردى قانشالىقتى كوپ بىلسە، سونشالىقتى كوپ وقىعان­دىعىنىڭ كورسەتكىشى بولماق. سودان كەيىن وۋتلي توپتاعى قاتىسۋشىلارعا فوتوگرافيالاردى كورسەتۋ ار­قىلى Mind in the Eyes تەستىن وتكىزدى (كورۋ ارقىلى پسيحيكالىق جاعدايدى وقۋ). ولارعا سۋرەتتەگى ادامنىڭ جاي-كۇيى، بەت الپەتىنە قاراپ ونىڭ كوڭىل-كۇيىن ايتىپ بەرۋ مىندەتتەلدى. ءبىر قاراعاندا فوتو­­سۋرەتتەن الدەنەنى اڭعا­را قويۋ قيىن، سوندىقتان ادام­نىڭ جاعدايىن انىقتاۋ قاتى­سۋشىلارعا وڭايعا تۇسە قويمادى. بەلگىلى بول­عانداي، تاجىريبە ناتيجەسىندە كوركەم ادەبيەتپەن كوپ شۇعىل­دانعاندار قىراعىلىق تانىتىپ، تۇلعاارالىق قابىلداۋ شكالاسى بويىنشا جوعارعى كورسەتكىشكە يە بولعان. ارينە، كوركەم ادەبيەت توڭىرەگىندەگى كەيىنگى زەرتتەۋلەر مۇنىمەن عانا شەكتەلمەسى انىق. ماسەلەن، الەۋمەتتىك نەۆرولوگيا بويىنشا پرينستون زەرتحاناسىنىڭ پسيحولوگى ديانا ءتاميردىڭ زەرتتەۋىنشە، بەللەتريس­تيكانى ءجيى وقيتىن ادامداردىڭ الەۋمەتتىك ينتەللەكتىسى، ياعني ءوزىنىڭ جانە وزگەلەردىڭ مىنەز-قۇلقىن ادەكۆاتتى ءتۇسىنۋ، باعا­لاۋ قابىلەتى جوعارى بولىپ شىققان. باسقاشا ايتقاندا، وزگەنىڭ قۋا­نىشى مەن ءسۇيىنىشىن جاقسى سەزىنىپ، شىنايى تۇسىنە الادى. ونىڭ ايتۋىنشا، ميدى سكانەردەن وتكىزگەندە وزگەلەردىڭ نە ويلايتىنى تۋرالى تولعانعان كەزدە پايدا بولاتىن بەلسەندىلىك كوركەم ادەبيەت وقىعان كەزدە ميدىڭ تۋرا سول تۇسىندا بايقالعان. حوش، كىتاپ وقيتىندار وزگەلەردىڭ ەموتسياسىن جاقسى ءتۇسىندى دەلىك، بۇدان كەلىپ كەتەرى بار ما دەۋىڭىز زاڭدى. عالىمدار مۇنى تەكسەرۋ ءۇشىن پسيحولوگياداعى ەڭ تانىمال ءارى وڭاي ءادىستى قولداندى. تاجىريبەنى باستاماس بۇرىن قاتىسۋشىلار ەمپاتيا دەڭگەيىن تەكسەرەتىن ساۋالدامانى تولتىردى. بۇدان سوڭ، قىسقا اڭگىمەلەردى وقىپ، شىعارما اسەرى تۋرالى، ونداعى باس كەيىپكەر جايىندا، سونداي-اق سيۋجەتتىڭ جالعاسىن قانشالىقتى بىلگىسى كەلەدى دەگەن سىڭايداعى سۇراقتارعا جاۋاپ بەردى. وسى تۇستا اياق استىنان جەرگە التى قالام ءتۇسىپ كەتەدى. تاجىريبە كور­سەتكەندەي، اڭگىمەنىڭ اسەرىنە جاقسى قانىققان وقىرمان جەردەگى قالامدى ءبىرىنشى بولىپ كوتەرۋگە ۇمتىلعان. زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ اۆتور­لارى، تاجىريبەگە قاتىسۋ­شىلاردىڭ اراسىنداعى كوركەم شىعارماعا بارىنشا دەن قويعان وقۋشىنىڭ باسقالارعا رياسىز قىزمەت كورسەتۋگە دايىندىعى بايقالعانىن ايتادى. ءيا، تاجىري­بەنىڭ اتى تاجىريبە، ال ومىردە مۇلدەم باسقاشا بولۋى دا ابدەن مۇمكىن. ءبىزدىڭ سەزىمىمىز بەن ارەكەتىمىزگە، وزگەلەرگە دەگەن جانا­شىرلىعىمىزدى جاڭالىق رەپورتاجدارى دا وياتا الادى. بىراق كوركەم ادەبيەت وقىرماندى كەيىپكەردىڭ ىشكى الەمىنە تەرەڭ بويلاي الاتىن ارتىقشىلىققا يە ەتەدى. ادەبيەتتىڭ ءسوز ونەرى عانا ەمەس، پاراسات پەن نازىك سەزىمتالدىققا باستار جول ەكەنىن ۇعىنعان الەمدەگى جەكەلەگەن كەيبىر وقۋ ورىندارى وزدەرىنىڭ باعدارلامالارىنا گۋمانيتارلىق مودۋلدەردى ەنگىزىپ جاتىر. مىسالى، يرۆاين قالاسىنداعى كاليفورنيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وتباسىلىق مەديتسينا فاكۋلتەتى «كوركەم ادەبيەت وقۋ ۇزدىك دارىگەر بولۋعا كومەكتەسەدى» دەپ ساناپ، بولاشاق دارىگەرلەرگە ارنالعان گۋمانيتارلىق باعدارلاما ازىرلەپ شىعاردى.

وسى ورايدا سىرشىل سۋرەتكەر اۋەزوۆتىڭ «ادەبيەتتىڭ زور مىندەتىنىڭ ءبىرى – ەلدىڭ مىنەزىن تۇزەۋ»، دەگەن ءسوزى ويعا ورالادى. قا­لاي بولعان كۇندە دە كوركەم ادەبي شىعارمانىڭ قوعامدىق، تاربيەلىك ماڭىزدىلىعىمەن بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ەستەتيكالىق سەزىمىمىزگە اسەر ەتە الاتىندىعى تۋراسىنداعى زەرتتەۋلەر مەن مامان­دار پىكىرى ءبىر ارناعا توعىسىپ وتىر. دەمەك، ادەبيەتتىڭ قۇدىرەتىن، الەۋمەتتىك ءمانىن كۇللى قوعامدى وزگەرتۋشىلىك كۇشىن وسى تۇرعىدان تانۋ شارت. ادەبيەت ەسكىرمەيدى!