الاكول تاريحىنداعى العاشقى مۋزەي

سۋى مينەرالدى قوسپالارعا باي جاعالاۋداعى دەمالىس قالاشىعى ينفراقۇرىلىممەن قامتىلعان، جولدارى تۇگەلدەي اسفالتتالعان، ورتالىعى ار­باتقا اينالعان، ءار جەردە ات­قاقتاعان سۋبۇرقاقتار بالدىر­عانداردىڭ اجىراماس ەرمەگىندەي. سەرۋەندەپ كەلۋشىلەر ءۇشىن بۇكىل قاجەتتىلىك قاراستىرىلعان. سودان دا بولار الاكولدىڭ شىعىسىنا كەلۋشىلەردىڭ لەگى سوڭعى جىلدارى ۇدەي ءتۇسىپ، 2018 جىلعى ماۋسىمدا دەمالۋشىلار سانى جارتى ميلليوننان اسىپتى. «وبلىسقا اكىم بولىپ كەلگەن ساتتەن الاكولدى اباتتاندىرۋعا ايرىقشا كوڭىل بولگەن دانيال احمەتوۆتىڭ ۇيعا­رىمىمەن بيىل دا وسى ءوڭىردىڭ يميدجىنە ۇلەس قوساتىن تاعى ءبىر ەرەكشە قادام جاسالدى. ول قادام – تۋريستەرگە رۋحاني كەڭىستىك ۇسىنۋ، الىس-جا­قىن­نان كەلگەن قوناقتاردى ەلىمىزدىڭ تاريحي جانە مادەني ەرەكشەلىكتەرىمەن تانىستىرۋ. سول ارقىلى «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىندا كوزدەلگەن تۋعان جەر قاسيەتىنە بويلاۋ، تاريحي سانانى قالىپتاستىرۋ، پاتريوتتىق سەزىمدى ارتتىرۋ سىندى باسىمدىقتاردى جۇزەگە اسىرۋ. وسىنداي كەلەلى ويلاردى جۇزەگە اسىرۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى – مۋزەي ەكەن. سول مۋزەي بۇگىندە ەل يگىلىگىنە قىزمەت كورسەتىپ تۇر. ايماق باسشىسى تاياۋدا جاڭا مۋزەيدە بولىپ، مۋزەيدىڭ كەلۋشىلەرگە ساپالى قىزمەت كورسەتۋىنە ساتتىلىك تىلەدى»، دەيدى سەمەيدىڭ تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيىنىڭ ديرەكتورى قايرات سابىرباەۆ.

ءيا، بۇل قانداي مۋزەي؟ تارا­تىپ ايتايىق. الاكول القىمىندا ورنالاسقان ەجەلگى ەلدى مەكەن – جاربۇلاق اۋىلى. ءۇرجار اۋدانىنا قاراستى بۇل مەكەن قازىرگى تاڭدا قابانباي اۋىلى دەپ اتالادى. وبلىس باسشىسىنىڭ پارمەنىمەن بىلتىر وسى اۋىلدا ۇلكەن ەكى قاباتتى مادەنيەت ءۇيى بوي كوتەردى. اتالعان عيمارات­تىڭ ۇلكەن ءبىر اۋماعى مۋزەيگە ارنالعان. تاريحي-ولكەتانۋ باعىتىنداعى جاڭا مۋزەي وبلىس­تىق مادەنيەت، مۇراعاتتار جانە قۇجاتتاما باسقارماسىنىڭ كۇ­شىمەن جابدىقتالىپ، پاي­دالانۋعا بەرىلىپ وتىر. سەمەي قالاسىنداعى وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيىنە قاراستى بۇل مادەني شاڭىراق الاكول تاريحىنداعى العاشقى مۋزەي.

جاڭا مۋزەيدىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرى بار. ءبىر عانا «ءشى­لىكتىنىڭ التىن ادامى» مەن «ءۇر­جار حانشايىمى» ىسپەت­تى ەرەك­شە ەكسپوناتتىڭ ءوزى كورەر­مەندى كونە زاماندارعا جەتەلەپ، تاريحىمىزدىڭ سان الۋان قاتپارىنان سىر شەرتەدى. ءول­كەمىزدىڭ جاۋھار جادىگەرلەرى مەن قازاق ەتنوگرافياسىنىڭ سان الۋان كورىنىسى، كونە زامان عاجايىپتارى ءبارى دە وسىندا توعىسقان. مۇندا كەلگەن ادام حالقىمىزدىڭ بايىرعىسى مەن ءبۇ­گىنگىسىن سالىستىرا وتىرىپ، تا­نىم كوكجيەگىن كەڭەيتە ءتۇ­سۋگە جا­رارلىق دەرەكتەرمەن قاۋى­شادى.

«جاڭا مۋزەي جوباسىنىڭ ماقساتى – ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «رۋحاني جاڭعىرۋ»، «تۋعان جەر» باعدارلامالارىنىڭ اياسىندا ەلىمىزدىڭ كيەلى جەر­لەرىن، مادەني مۇراسىن، قازاق مەنتاليتەتىنىڭ ۇلتتىق قىرلارىن زەرتتەۋ، ءتىلىن، مۋزىكاسىن، ءما­دە­نيەتىن، ادەبيەتىن ساقتاۋ باعى­تىنداعى باستامالاردى جەتىلدىرە ءتۇسۋ. حالقىمىزدىڭ باعا جەتپەس رۋحاني مۇراسىن قوعام ورتاسىندا ناسيحاتتاۋدىڭ كەرەگەسىن كەڭەيتە وتىرىپ جۇرت ساناسىنا ءسىڭىرۋ. سول ارقىلى وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ەل-جەرگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن، اتا-بابا مۇراسىنا دەگەن ماقتانىشىن، جاۋاپكەرشىلىگىن، وتانىن قور­عاۋعا، ونىڭ وركەندەۋىنە، رۋحاني بايلىققا دەگەن قۇشتارلىعىن قالىپتاستىرۋ. تۇپتەپ كەلگەندە، ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ مازمۇنى مەن ماڭىزىن تاريحي مىسالدارمەن اشا وتىرىپ، تاريحي سانانىڭ ورنىعۋىنا ىقپال ەتۋ. ەجەلگى داۋىردەن ەگەمەندى شاققا دەيىنگى زاماننىڭ قايسىسىن الساق تا، قازاق دالاسى وركەنيەت كوشىنىڭ باستاۋى مەن ىزگىلىك كوشىنىڭ قوستاۋىندا بولعاندىعى تايعا تاڭبا باسقانداي انىق. ۇلى دالا كەڭىستىگىندە ماقتان تۇتارلىق تاريحي جەتىستىكتەرىمىز جەتەرلىك. سونىڭ ءبىر شوعىرى وسى مۋزەيدە. ال ماقتانا ءبىلۋ ءۇشىن رۋحاني قازىنامىزدىڭ قادىرىنە بويلاۋىمىز كەرەك. جەر تۇبىندەگى جاربۇلاقتا جاڭا مۋزەي اشۋدىڭ ماقساتى دا – سول»، دەيدى قايرات سابىرباەۆ.

ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىن III-IV عاسىرلاردا عۇمىر كەشكەن قو­عامنىڭ پاتشايىمى مەن حانشايىمى تورىندە تۇرعان قابانباي اۋىلىنداعى جاڭا مۋزەي قۇرامىندا جەتى زال بار. اۋەلگى زال «ءۇرجار حانشايمى» دەپ اتالسا، كەلەسى ەكى زال «ارحەولوگيا» جانە «شىعىس قازاقستاننىڭ كيەلى جەرلەرى» دەپ اتالادى. بۇلار عيماراتتىڭ ءبىرىنشى قاباتىندا ورنالاسسا، ەكىنشى قاباتىندا «تاۋەلسىزدىك»، «ەتنوگرافيا»، «كوشپەندىلەر مادەنيەتى» مەن «پالەنتولوگيا جانە تابيعات» زالدارى بار. ءار زال بەلگىلەنگەن تاقىرىپتار مازمۇنىنا قاراي جادىگەرلەرمەن جابدىقتالىپ، وزىندىك ورنەك تاپقان. تيىسىنشە تەحنيكالىق قۇرالدار دا قاراستىرىلىپ، سەنسورلى كيوسك، QR-كود سەكىلدى ۆيرتۋالدى كورىنىستەر دە ەنگىزىلگەن.

قورىتا ايتقاندا، جۇمىسىن ەندى باستاعان جاڭا مۋزەي ادامزات تاريحىنىڭ دامۋ كەزەڭدەرى: تاس، قولا، تەمىر جانە ورتا عاسىر داۋىرلەرىنەن باستاپ بۇگىنگى دەربەس قوعامعا دەيىنگى ارالىقتى قامتۋعا باعىتتالعان. سونىمەن بىرگە سوناۋ شالعاي ەلدى مەكەندە، اسىرەسە ءبىرى ساياحاتتاپ، ءبىرى سايرانداپ كەلەتىن قاۋىمعا بۇل مۋزەي «ويناي دا بىلگەن حالىققا، ويلاي دا بىلگەن لايىق!» دەگەن ناسيحاتتى ۇسىنۋدى كوزدەيدى.

شىعىس قازاقستان وبلىسى،

ءۇرجار اۋدانى