رۋحانيات • 28 ماۋسىم، 2019

جاساندىلىقتان اۋلاق بولعان ابزال

ماقۇلدانعان ەملە ەرەجەلەرىنىڭ ءتورت تارماعىنا تيەسىلى ۇسىنىسپەن شەكتەلمەكپىن. ولاي بولسا، 11-تارماقتىڭ (سوزدەر بىرىڭعاي جۋان نە جىڭىشكە ءۇندەسىممەن جازىلادى: azamat، yntymaq، bosaǵa، turmys; ásem، memleket، izet، úmit، sóılem.) ەسكەرتۋىندەگى: «كەيبىر كىرمە ءسوزدەردە ۇندەسىم ساقتالماي جازىلادى: ءquzىret، ءqudىret، muǵalim، qyzmet، qoshemet، ءaqىret، qasıet، qadir، kitap، ءtaýqىmet، ءqazىret» دەگەن ەرەجەگە مىناداي ۇسىنىسىم بار: - قۇزىر مەن قۇدىردىڭ توركىنى ءبىر. سونداي-اق اقىر، قازىر قوش، قادىر سوزدەرى – جۋان بۋىندى سوزدەر. مۇعالىم دەپ جازىپ جۇرگەن ارابتەكتى ءسوزدى مورفەماعا جىكتەسەك، مۇعالىم بولىپ شىعادى. كىتاپ ءسوزى كەزىندە كيتاب دەگەن اراب ءسوزىن بۇزباۋ نيەتىنەن شىققان، قازاقشاسى كىتاپ بولادى، سوڭعى بۋىندا «ءا» كەلەتىن سوزدەر (كىنا، كۋا) سياقتى قولدانىلادى. سوندىقتان بۇلارعا ەرەجە ۇندەستىككە باعىنبايتىن قوسىمشا جالعانۋى رەتىندە تاعايىندالۋى قاجەت. سوندا بۇل سوزدەر قۇزىرەت، قۇدىرەت، قوشامەت، مۇعالىم، اقىرەت، قادىر، كىتاپ، تاۋقىمەت، قاسىرەت بولىپ جازىلماق.

Egemen Qazaqstan

28-، 30-تارماقتارداعى ەسكەرتۋلەرگە قارسىمىن. ۇر دا جىق، اس تا توك، باس قوسۋ، ات سالىسۋ، ت.س. سياقتى تىركەستەردىڭ فرازەولوگيالىق تىركەس ەكەنىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. ال فرازەولوگيالىق ءتىركەستىڭ ۇيىسۋىنا قاراي زاڭدىلىقتارى بار. سونىڭ ىشىندە فرازەولوگيالىق تۇتاستىقتار ءسوزدىڭ انالوگى بولا الادى، مىسالى: توبە شاشى تىك تۇرۋ، اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلۋ، جاندى شۇبەرەككە ءتۇيۋ، ت.س.س. تىركەستەر ءسوزدىڭ ورنىنا جۇرە بەرەدى. اس تا توك، ۇر دا جىق، ۋ دا شۋ دەگەندەر دە وسى سياقتى. بۇل – دالەلدەنگەن زاڭدىلىقتار. سوندا فرازەولوگيالىق تۇتاستىقتى، يديومالاردى اقتۇيەنىڭقارنىجارىلدى، توبەشاشىتىكتۇردى، جانىن شۇبەرەككەتۇيدى دەپ بىرگە جازۋىمىز كەرەك پە؟! ال دەفيسپەن جازىلۋ ماسەلەسىنە كەلسەك، مۇنداعى قاعيدا سول، دەفيس، ەكى ءسوزدىڭ اراسىندا (ال مىنا تىركەس ءۇش سوزدەن تۇرادى) انالوگيالىق جانە انتيتەزالىق قاتىناس بولعاندا، قويىلۋعا ءتيىستى. «اتاۋ ءسوز قىزمەتىنە كوشكەنى» دەپ وتىرعانىنا سەبەپ – ءبىر دەنوتاتتى بەينەلەيدى دەگەنى دەپ ۇقتىق. سويلەمدەردىڭ دە نوميناتيۆتىك قىزمەت اتقارا الاتىنىن ەسكەرسەك، ولاردىڭ دا كەيدە ءبىر دەنوتاتتى بەرەتىنىن ەسكەرسەك، سويلەمدى دە بوس ارالىقسىز جازباقپىز با؟

ءتول تاريحىن بىلەتىن، باعالايتىن جانە ماقتان ەتەتىن حالىقتىڭ بولاشاعى زور بولادى دەپ سەنەمىن. وتكەنىن ماقتان تۇتىپ، بۇگىنىن ناقتى باعالاي ءبىلۋ جانە بولاشاققا وڭ كوزقاراس تانىتۋ – ەلىمىزدىڭ تابىستى بولۋىنىڭ كەپىلى دەگەنىمىز وسى.

(« ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» ماقالاسىنان)

سوندىقتان مۇنداي تىركەستەر ءسوزجاسامنىڭ ىقپالىنا تۇسكەندە بىرىگىپ جازۋعا كەلەدى، مىسالى ۇرداجىقتىق، اتاقونىستىق، اتسالىسۋشىلىق، اتۇستىلىك دەگەن سياقتى، ال باسقاشا تۇرعىدا بۇلار بولەك جازىلۋعا ءتيىستى.

جالپى لەكسيكالانعان فرازەولوگيزم دەگەن تەرميننىڭ ءوزى الوگيزمگە ۇرىنىپ تۇرعانىن قالاي عانا كورمەي تۇرمىز؟!

اينالىپ كەلگەندە، ءتىلىمىزدىڭ شىنايى تابيعاتىن ساقتاۋ كەرەك، جاساندىلىقتان اۋلاق بولعان ابزال. سوندا كەيىن گرامماتولوگتەردىڭ دە جۇمىسىن جەڭىلدەتەمىز.

ال مىنا جۇرتشىلىقتىڭ شەت تىلدەردەن كىرگەن سوزدەردى جازۋعا بايلانىستى ورفوگرافيالىق جۇمىس توبىن كىنالاۋىن ادىلەتسىزدىك دەپ سانايمىن. جۇمىس توبى جازارمان توبىردىڭ دەگەنىنە كونۋگە ءماجبۇر بولىپ وتىر. ەكىنشىدەن، وسىندا ءسويلەگەندەردىڭ ءسوزى ءالىپبيدى ءوزگەرتۋگە كەلىپ سايىپ جاتىر. وعان ورفوگرافيالىق جۇمىس توبىنىڭ قۇزىرەتى جەتپەيدى.

جانتاس جاقىپوۆ،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

كۇننىڭ ماڭىزدى جانە وزەكتى جاڭالىقتارىن «ەگەمەن قازاقستان» تەلەگرام كانالىنان وقىڭىز