الەم نازارىنا بىردەن ىلىككەن دنك-گەنەالوگيا عىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاعانداردىڭ ءبىرى بۇ­رىن­عى كەڭەستىك ءارى امەريكالىق بيوحيميك، سونداي-اق پول­ي­مەر-كومپوزيتسيالىق ماتە­ريال­داردىڭ، بيومەديتسينا جانە فەرمەنتتىك كاتاليز سالا­لارى­نىڭ بىلىكتى مامانى، حيميا عى­لىم­دارىنىڭ دوكتورى، پرو­فەس­سور اناتولي الەكسەەۆيچ كلەسوۆ بولاتىن.

بۇگىنگى تاڭدا عالىمنىڭ اقش-تا قىزمەت ىستەپ جۇرگەنى­نە دە 30 جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. وسى ۋاقىت ىشىندە دنك-گەنە­الوگيالىق جاڭا تەحنولو­گيا­لىق ادىستەمە مەن ءوزى جاساق­تا­عان كومپيۋتەرلىك باعدار­لا­ما­لار­دىڭ ارقاسىندا عالىم كونە سكيفتەردىڭ دە، بايىرعى جانە بۇگىنگى سلاۆيانداردىڭ دا، ەۆرەي­لەر مەن يۋدايزم ءدىنىن ۇستان­عان حازارلاردىڭ دا، كاۆكاز حا­­لىق­­­تارىنىڭ تۇپكى تەگى­مەن قاتار ولاردىڭ بايىرعى ميگ­را­تسيال­ىق ىزدەرىن دە ءدال انىق­تاپ، ءناتي­جەلەرىن عىلىمي اينا­لىم­عا ەنگىزىپ ۇلگەردى جانە وسى جە­تىس­­تىكتەرى ءۇشىن الەم عا­لىم­­دارى­­نىڭ تاراپىنان بيىك باعاعا دا يە بولدى. بۇل كۇندە پرو­فەس­س­ور ا.كلەسوۆ­تىڭ ۇلەسى بار دنك-گە­نە­­ا­لوگيا عىلىمى كۇللى الەمدە ۇلكەن سۇرانىسقا يە بولىپ وتىر.

بۇگىندە دنك-گەنەالوگيا عى­لىمى تۇبەگەيلى انىقتاپ وتىر­عان­داي، و باستا كۇللى ادام­زاتتىڭ باستاۋ العان گەنەتيكالىق تۇپكى گەنومدارىنىڭ پلانەتا بەتىندەگى جالپى سانى جيىرمادان اسپايدى ەكەن. سوعان قاراماستان، بايىرعى اتاتەكتەرىنەن تامىر الىپ، ودان كەيىنگى سانسىز ميلەنيۋمدار بويى كۇللى ادامزاتتىڭ دنك-مولەكۋلاسىنداعى دەزوكسيريبونۋكەلەين قىشقىلىندا ساقتالىپ، سول دنك ارقىلى ۇر­پاق­تان-ۇرپاققا بەرىلىپ وتىرا­تىن كۇللى بيولوگيالىق كود، ءبىرىن-ءبىرى قۋالاي جايىلاتىن ءيىرىم-تولقىندار سەكىلدى، مىڭ­داعان عاسىرلاردى ارتقا تاس­تاپ، بۇگىنگى ۇرپاقتاردىڭ دا، بولا­شاق ۇرپاقتاردىڭ دا دنك مولەكۋلالارىنان باز قال­پىندا تابىلاتىنى عاجاپ ەمەي نەمەنە؟ ارينە، باستاپقى نۇك­تە­دەن الىستاعان سايىن الگى ءيى­رىم-تولقىنداردىڭ بارا-بارا باسەڭدەيتىنى سەكىلدى، ادام كلەت­كالارىنىڭ يادرولارىنداعى، نەگىزىنەن، اتالىق ۋ حروموسومالار قۇرامىندا ساقتالاتىن تۇقىم قۋالاۋشىلىقتىڭ بيولو­گيا­لىق كودى دا اكەدەن ۇلعا، ۇل­دان نەمەرە ۇلعا، نەمەرە ۇل­دان شوبەرە ۇلعا، ياعني اتالىق جەلى­دەن ۇرپاقتان-ۇرپاققا شەكسىز كو­شىپ وتىرۋ ۇدەرىستەرى كەزەڭىندە بەل­­گىلى ءبىر مولشەردە وزگەرىسكە ۇشى­راپ وتىرادى. الايدا سوعان قا­را­­م­استان، تۇپكى گەنەالوگيا­لىق كود­­­تىڭ دەنى باستاپقى كۇيى مەن سا­پ­ا­سىن ساقتاي وتىرىپ، كەلە­سى ۇر­­پاق­­تارعا شەكسىز جالعاسا بەرەدى.

وسى عاجاپ قۇبىلىستىڭ ەش­بىر كۇمان تۋدىرمايتىن ناقتى دالەلدەرىن جوعارىدا اتالعان گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىندەگى دنك-گەنەالوگيا سالاسىنىڭ عالىمدار توبىنىڭ قول جەتكىزگەن ناتيجە­لەرى­نەن دە انىق بايقاۋعا بولادى. ماسەلەن، الگى عالىمدار ەۋروپا حالىقتارىنىڭ بايىرعى اتاتەكتەرىنىڭ بىرىنە ءتان دنك-نىڭ بالەندەي وزگەرىسسىز-اق، ءبۇ­گىنگى تاڭدا تاياۋ شىعىستاعى سار­دينيالىقتاردان، باسكتاردان جانە درۋزداردان تابىلىپ وتىرعانىن العا تارتادى. سونىمەن قاتار الگى عالىمدار اشقان بايىرعى حالىقتاردىڭ ەندى ءبىر گەنەتيكالىق تارماعى­نىڭ باعزى زامانداردا ەۋروپادا قونىس تەپكەن اڭشى قاۋىمداردان تاراعانى دا قۇپيا قۇبىلىس. سوسىن، ەڭ عاجاپ جۇمباق بولىپ وتىرعان وسى ماسەلە – الگى اڭ­شى­لار قاۋىمى دنك-سىنىڭ سول­تۇس­تىك ءسىبىر حالىقتارىمەن قاتار بايىرعى امەريكالىق «ءۇندىس­تەر­دىڭ» گەنوتيپىنەن دە قوسا تابىلىپ وتىرعاندىعى. بىراق بۇل جۇمباقتىڭ جاۋابىنا كوپ ۇزا­ماي كوز جەتكىزەتىن بولامىز.

الگى عالىمدار امەريكالىق «ۇندىستەردىڭ» انالىق جەلىدەن تارايتىن ميتوحوندرالدىق دنك-سىن، ودان دا دالىرەك ايت­قاندا، انادان كەلەسى ۇرپاقتارعا بەرىلىپ وتىراتىن گەنەتيكالىق اقپاراتتى زەرتتەۋ بارىسىندا بايىرعى امەريكالىقتاردىڭ و باستاعى ازيالىق تۇپنۇسقا گەنومىنىڭ باستاۋ كوزى وسىدان 25000 جىل بۇرىن ازيالىق سىبىردەن تامىر العانىمەن، امەريكا كەڭىستىگىنە ولار تەك 15000 جىل بۇرىن عانا كەلىپ جەتكەنىن انىقتاعان. بۇل جۇمباق قۇبىلىستىڭ تۇپكى سىرىن اشۋ ءۇشىن ەندىگى جەردە عالىمدار 52 بايىرعى امەريكالىقتاردىڭ گە­نومدارى مەن كونە ءسىبىر حا­لىقتارى وكىلدەرىنىڭ 17 گەنومىن سالىستىرا وتىرىپ، ەكى تاراپ اراسىنداعى گەنەتي­كا­لىق الشاقتىقتار مەن ۇقساستىق­تار­عا قاتىستى 300 مىڭ دنك تىزبەكتەرىندە ورىن العان مۋ­تاتسيا­لىق زاڭدىلىقتاردى انىق­تاپ، ولارعا جان-جاقتى تالداۋ جا­ساعان. الايدا بايىرعى امەري­كا­لىق­تاردىڭ دنك-سىن انىق­تاۋ كەز­ىندە 1492 جىلدان باستاپ، جاڭا الەمگە افريكا مەن ەۋرو­پا­دان كەلەسى 500 جىل بويى تولاس­تا­ماي اعىلعان كەلىمسەك­تەردىڭ سال­دارىنان ورىن العان ءناسىل­ارالىق قان ارالاسۋ فاكتورى عا­لىم­داردىڭ قولعا العان نەگىزگى نى­سانالى زەرتتەۋ جۇمى­سى­نا ءبىرشاما قيىندىقتار تۋدىر­­عان. بىراق عالىمدار بۇل قيىن­­دىق­تاردى دا جەڭىپ، دنك-گەنەا­­لو­گيالىق ءادىستىڭ كومەگىمەن با­يىر­­عى امەريكالىقتاردىڭ ءتۇپ­نۇس­­قا گەنوتيپتەرىن كەيىنگى (اف­ري­­كالىق نەمەسە ەۋروپالىق) گە­نوم­­دا­ردان تولىق اجىراتىپ الادى.

عالىمدار اشقان جانە ءبىر جاڭا­لىقتى دا نازاردان تىس قال­دىرۋعا بولمايدى. ماسەلەن، 1920 جىلى ورتالىق سىبىردەن، ودان دا دالىرەك ايتقاندا، باي­كال كولىنىڭ ماڭايىنداعى مالتا سەلوسىنىڭ جانىنان تا­بىل­­­عان ءبىر جاسار ۇل بالانىڭ قاڭقا ءسۇ­يەك­تەرىن، اسىرەسە ارحەو­لو­گيا عىلى­مىندا ارتەفاكت بۇيىم­دار­­دىڭ جاسىن ءدال انىق­تاۋ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە قول­دا­نى­لا­تىن راديوكاربون (C-14) ءادى­سى­مەن قاتار، دنك-گەنە­الو­گيا­­لىق ادىستەمە تۇر­عىسى­نان دا قا­تار زەرتتەپ، تەرەڭ سارالاۋ بارى­سىندا، عالىمدار الگى سۇيەك­تەر­دىڭ جاسىنىڭ 24000 جىلعا تەڭە­لەتىنىن عانا ەمەس، ەڭ تاڭ­­عالارلىعى، بايىرعى امەري­كا­لىق «ۇندىستەردىڭ» 30%-نىڭ سىبىرلىك گەنومنىڭ مۇراگەرى ەكەن­­دىگىن دە ءدال انىقتاعان.

سىبىرلىك الگى قاڭقانىڭ قا­سى­نان كرەمنيدەن جاسالعان قۇرال-سايماندارمەن قاتار بيسەر مونشاقتاردان جاسالعان القا مەن مويىنتۇمار جانە تاس داۋىرىنە ءتان وزگە دە بۇيىمدار تابىلعان. سوسىن، عىلىم ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى بولىپ وتىرعان نەگىزگى فاكتور – بۇگىندە سانكت-پەتەر­بۋرگتىڭ مەملەكەتتىك ەرمي­تاج مۋزەيىندە ساقتاۋ­لى تۇرعان الگى قاڭقا سۇيەكتەرگە ءبىرىنشى بولىپ جان-جاقتى دنك-گەنەالوگيالىق ساراپتاما جۇرگىزە كەلىپ، سول با­يىر­عى سكەلەت يەسىنىڭ كىم ەكەنىن ءدال انىقتاعان رەسەيدىڭ گەنە­تيك عالىمدارى ەمەس، اقش، ۇلى­بريتانيا جانە دانيا سىندى وزا دامىعان مەم­لەكەتتەردىڭ ابى­روي-اتاقتارى الەمگە تانىمال دنك-گەنەالوگيا عىلىمىنىڭ بىلىكتى دە بىلگىر ماماندارىنان ارنايى ىرىكتەلگەن حالىقارالىق عىلىمي كومان­دا ەكەندىگى. سو­سىن، بۇل ساليقا­لى فاكتور الگى ءناتي­جەلەردىڭ قان­شا­لىقتى سەنىم­دى ەكەنىنە ەش كۇدىكسىز ءارى تۇبەگەيلى كوز جەتكىزەدى.

دەي تۇرعانمەن، عالىمدار امەري­كاعا افريكا مەن ەۋروپا­دان كولۋمب داۋىرىنەن كەيىن كەلگەن يمميگرانتتاردىڭ گەنومدارى بايىرعى امەريكالىقتاردىڭ گەنومدارىنا ايتارلىقتاي اسەر ەتكەنىن دە نازاردان تىس قال­دىرماعان. سوسىن، عالىمدار ەۋرا­زيادان جەتكەن ەكىنشى جانە ءۇشىن­شى ميگراتسيالىق توپتار­عا ءتان گەنومداردىڭ، اسىرەسە ارك­تي­كالىق ەسكيموس-الەۋت ءتىل­دەرىن­دە سويلەيتىن ەتنوستىق «ءۇندىس­تەر» مەن نا-دەنە تىلىندە ءسوي­لەي­تىن كانادالىق چيپەۆا «ءۇندىس­تەرىنە» تيگىزگەن اسەرىنىڭ مول بولعانىن دا انىقتاعان. سو­لاي بولا تۇرعانمەن، الگى اتال­عان حالىقتاردىڭ وزدەرى دە، ءوز گەنوم­دارىنىڭ باسىم كوپشى­لىگىن، اتاپ ايتقاندا، ەسكيموس­تار مەن الەۋت­تەر ءوز دنك-سىنىڭ 50%-دان اس­تامىن، سول سياقتى چيپە­ۆا­لىق­تار 90%-عا جۋىعىن ەڭ باس­تاپ­قى تولقىنداعى بايىر­عى ەۋرا­زيا­لىقتاردان مۇرا­لاع­انى دالەلدەنىپ وتىر. سوسىن، امەري­كا­نىڭ وڭتۇستىگىنە نەعۇرلىم تەرەڭ بويلاعان سايىن، ازيا­لىق گەنو­تيپتىڭ سولعۇرلىم ازايا تۇسە­تىنى، ياعني و باستاعى سىبىرلىك گەنوم­­­نىڭ وڭتۇستىك امەريكانىڭ بايىر­عى حالىقتارىندا وتە سيرەك كەز­دەسەتىنى دە قوسا ايقىن­دالىپ وتىر.

گەنەالوگيالىق جانە ەكولو­گيا­لىق تۇرعىدان جۇرگىزىل­گەن زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەلەرى­نە قا­را­عاندا، بايىرعى امەري­كا­لىقتاردىڭ تۇپكى تەكتەرى ازيا­نى 25000 جىل بۇرىن ارتتا قال­دىرعان. سولاي بولا تۇرعانى­مەن، ولار امەريكاعا تەك 15000 جىلدان كەيىن عانا كەلىپ جەتكەن. سوندىقتان دا عالىمدار «مۇنىڭ سەبەبى نە بولۋى مۇمكىن؟» دەگەن ساۋالدىڭ تۋىندايتىنىن ەسكەرە وتىرىپ، بۇل قۇپيانىڭ سىرىن دا جان-جاقتى ىزدەستىرگەن. ماسەلەن، ولار بۇگىنگى بەرينگ بۇعازىنىڭ تابانى مەن الياسكاعا ءتيىپ تۇرعان باتپاقتى القاپ­تار­دى گەولوگيالىق تۇرعى­دان ءجۇر­گىزىلگەن زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەلەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، بەرينگيا جەرمويناعىنىڭ كلي­ماتى مەن قورشاعان ورتاسى ول زامانداردا بايىرعى ءسىبىر­لىك­تەردىڭ ءومىر سۇرۋىنە ابدەن لايىق­تى بولعاندىعىن دا، سونىڭ ارقاسىندا ولاردىڭ الگى ايماقتا 10000 جىل بويى مەكەندەپ قال­عانىن دا، سونداي-اق، بايىرعى ءسى­بىر­­لىكتەردىڭ گەنوتيپىندە الگى ءداۋىر­­لەردە بەلگىلى ءبىر مۋتا­تسيا­لىق وزگەرىستەردىڭ ورىن العا­نىن دا دنك-گەنەالوگيالىق عىلى­مى­نىڭ كومەگىمەن تولىق دالەلدەپ شىققان.

اتالعان داۋىردەگى بەرينگيا جەرمويناعىندا قالىپتاسقان ەكولوگيالىق جانە كليماتتىق احۋالدىڭ سىبىردەن العاش قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ جاعدايىنا لايىقتى بولعانىن 2019 جىلى 31 قاڭتاردا ارنايى حابار تاراتقان كانادانىڭ CBS News تەلەكانالى دا راستاپ شىقتى. الگى حابارعا كانادانىڭ سولتۇستىك باتىسىنداعى يۋكون تەرريتورياسىنىڭ ورتالىعى ۋايتحورس قالاسىنداعى گەولوگ عالىم دجەف بوندتىڭ تەرەڭ عى­لىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ نەگىزىندە قۇراستىرعان، وسىدان 18000 جىل بۇرىنعى بەرينگيا جەرمويناعىنىڭ كارتاسى نەگىز بولعان. بۇل كارتادان الگى جەر­موي­ناقتىڭ مۇزدان ارىلعان، كولدەر مەن وزەندەرگە باي جاسىل ايماق بولعانى ايقىن كورىنىپ تۇر. سوسىن، ارحەولوگيالىق عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەلەرى دە بەرينگيادا ول زاماندا ورماندار مەن جاسىل القاپتاردىڭ دا، مامونت جانە بيزون سەكىلدى سۇتقورەكتى الىپ جانۋارلاردىڭ بولعانىن دا قوسا دالەلدەپ وتىر.

ءسوز سوڭىندا بۇگىنگى امەري­كا­نىڭ نيۋ-مەكسيكو شتاتىن­داعى كلوۆيس قالاسىنىڭ ماڭى­نان تابىلعان مۇز داۋىرىنە ءتان ءبىر جارىم جاسار تاعى دا ءبىر ەر بالانىڭ گەنومىنا دنك-گەنە­ا­لوگيالىق تەحنولوگيامەن وتە مۇقيات جۇرگىزىلگەن عىلى­مي-زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ءناتي­جەلەرى عالىمدارعا سولتۇستىك امەريكانىڭ بايىرعى دا تۇڭ­عىش تۇرعىندارىنىڭ تۇپكى تەگىنىڭ ەۋروپادان ەمەس، تىكەلەي ازيادان تاراعانىن بۇلتارتپاس دايەكپەن دالەلدەپ بەرگەنىن ايتۋ پارىز. بۇل عىلىمي ساراپتاما بويىنشا، قوس امەريكانىڭ بايىرعى تۇرعىندارىنىڭ شامامەن 80 پايىزعا جۋىعى جوعارىدا اتالعان كلوۆيس مادەنيەتىنە ءتان گەنومداردان تارايتىنى، سون­داي-اق سول گەنومداردىڭ ۇشتەن ءبىرى­نىڭ وسىدان 24 مىڭ جىل بۇ­رىن­عى سىبىرلىك گەنومنان باس­تاۋ الاتىنى دا قوسا دالەل­دەنىپ وتىر. دەمەك، بايىرعى امەري­كا­لىق­تاردىڭ سىبىرلىك نەمەسە ودان دا ناقتىراق ايتقاندا، التاي­لىق تۇپكى تەگىنە قاتىستى ارحەو­­لو­گيا، گەنەتيكا، بيولوگيا، حي­­ميا، جانە پالەولينگۆيس­تيكا عىلىم­دارىنىڭ قول جەتكىز­گەن ناتيجە­لەرى، ەندى، مىنە، دنك-گەنە­الو­گيا­­لىق جاڭا عىلىمىنىڭ تارا­­پى­­نان دا تولىق قولداۋ تاۋىپ وتىر.

ەندەشە، عاسىرلار بويى الەم عالىمدارى، ونىڭ ءىشىن­دە، كەيىن­گى شيرەك عاسىردا ءبىز­دەر زەرت­تەپ كەلگەن كەڭ ارنالى عى­لىمي جۇمىستاردا ءتۇيىن­دەل­گەن پىكىرلەر مەن پايىمدار­دىڭ جاي عانا گيپوتەزا ەمەس، ەندى مىنە، ىرگەتاسى مىقتى تەو­ريا­عا اينالعانىنا كوز جەت­كىزىپ وتىر­­عانىمىز رۋحاني جاڭعى­رۋ­­دى باس­تان كەشىرىپ وتىرعان ءوز ەلى­مىز ءۇشىن دە، كۇللى تۇركى وركە­­نيەتى ءۇشىن دە باعا جەتپەس قۇن­­دىل­ىق بولارى كۇمان تۋدىر­ماي­­دى. سو­سىن، ولاي ەمەس دەۋگە جوعا­رى­­­دا كەل­تىرىلگەن بۇلتارت­پاي­­تىن عى­لى­مي دايەكتەر مەن ىرگەلى دە­رەك­­كوز­دەرى مۇلدە جول بەرمەيدى.

ءادىل احمەتوۆ،

قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، حالىقارالىق جوعارى مەكتەپ عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى