قاسىمحان الدابەرگەنوۆتىڭ عيبراتتى عۇمىرى

جىراۋلاردىڭ جالعاسى

– مەنى جىراۋلىق ونەرگە اۋىز­داندىرعان «الپامىس»، «كورع ۇلى» سياقتى داستانداردى جاتقا ايتاتىن ەل ىشىندەگى قۇيماقۇلاق جىرشى، اقىندار. سولاردىڭ داۋىسى، ماقامى قۇلاعىما قۇيىلىپ قالعان. بالا كەزىمنەن-اق ءان ايتۋعا ەرەكشە قۇمار بولدىم. ءالى ەسىمدە، ءبىزدىڭ اۋىلعا ول كەزدە تەرمەشى،  جىراۋلار ءجيى كەلىپ تۇراتىن. ءان مەن جىر توگىلگەن وسىنداي ءبىر دۋماندى باسقوسۋلاردا ايگىلى حالىق، جاكىباي سىندى جىراۋلارمەن كەزدەسىپ، ماقامدى جىرلارىن تىڭداۋ باقىتىنا يە بولدىم. ال جىرشىلار شارشاعان كەزدە اۋىلدىڭ ءاۋ دەيتىن تالانتتى جاس­تارى شىعىپ،  ونەرلەرىن ورتاعا سالاتىن. سولاردىڭ قاتارىنان ءبىز دە ارا-تۇرا كورىنىپ قالىپ جۇر­­دىك. 

ءبىر كۇنى اۋىلعا كوشەلى تورى ات جەككەن تارانتاس اربامەن شارۋاشىلىقتاعى كوم­سومول كوميتەتىنىڭ حاتشىسى يگى­لىك ابزۋللين دەگەن ازامات كەلدى. كەلە سالا بىردەن: «بالا، جي­نال، سەنى الىپ كەتەمىن. سول ءۇشىن ارنايى كەلدىم. اۋدانعا بارىپ ءان ايتاسىڭ» دەدى. سالعان بەتتە نە دەرىمدى بىلمەي قالدىم. بى­راق سوندا اكەم الدابەرگەن مەن انام ءشامشيانىڭ «بالامىز اۋدان حالقى الدىندا ونەر كورسەتەدى» دەپ ەرەكشە قۋانعاندارى ەسىمدە قالىپتى.

ءسويتىپ، بالا قاسىمحان 1938 جى­لى جىتىقارا اۋدانىنىڭ «ار­تەم» دەپ اتالاتىن ساحناسىندا تۇڭ­عىش رەت ەل الدىنا شىعىپ ونەر كور­سەتەدى. كوپشىلىكتىڭ قوشەمەتى انىقتاعان ەڭ ۇزدىك ءۇش ونەرپازدىڭ قاتارىنا ەنگەن جەت­كىنشەك وسىلايشا وبلىس ورتا­لىعىنا جولداما الادى.

– قازىر قوستانايدىڭ ءال-فا­رابي مەن احمەت بايتۇرسىنوۆ كو­شەلەرىنىڭ قيىلىسقان جەرىندە قى­زىل كىرپىشتى ءۇي تۇر. بۇگىندە سۋرەتشىلەر مەكتەبى. ول كەزدە ورتا مەكتەپ بولاتىن. وسى وقۋ وردا­سىندا وقۋشىلاردىڭ وبلىستىق سلەتى وتكىزىلدى. سوندا ءان ايتتىم. پا­تەفوننان ۇيرەنىپ العان كەنەن­نىڭ «بوزتورعايى» مەن حالىق ءانى «قالقانى» شىرقادىم. بۇل – مەنىڭ وبلىس كورەرمەنى الدىنا، جالپى ۇلكەن ساحناعا ءبىرىنشى رەت شىعۋىم بولاتىن، – دەيدى اقساقال. 

...وت كەشىپ، مايدان دالاسىنان كەلگەن قاسىمحاننىڭ جىراۋلىق پەن ايتىسكەرلىك ونە­رىنەن بولەك، قارا ولەڭدى توگىلتە جىر­لاعان اقىندىعى مەن قالامى جۇي­رىك جۋرناليستىگى دە ەل ارا­سىندا جاق­سى تانىس. جىتىقارا اۋدانىن­دا­­عى شەۆچەنكو ورتا مەكتەبىندە مۇ­عا­لىم قىزمەتىندە ءجۇرىپ كور­كەم­ونەر­پازدار ۇيىرمەسىن ۇيىمداس­تىرىپ، دوم­بىرا وركەسترىن قۇرۋى – قاسىم­حان الدابەرگەنوۆتىڭ عيب­رات­­تى عۇمىر ونە­گە­سىنىڭ ءبىر پاراسى عا­نا.

جالپى، قاسىمحان الدابەرگەنوۆ دەگەندە ايتىس دەگەن ۇلى ونەرىمىزدىڭ قالىس قالۋى استە مۇمكىن ەمەس. جى­راۋلىق ونەردىڭ ۋىزىن قانىپ ىشكەن اقساقال تالاي ايتىستا الامانعا ءتۇسىپ، ءدۇبىرلى ونەر بايگەلەرىندە توپ جاردى. سونداي ايتۋلى جىر دودا­سىنىڭ ء بىرى – 1959 جىلى قوستاناي وڭىرىندە ەكىنشى رەت وتكىزىلگەن وب­لىس­تىق اقىندار ايتىسى.

– بۇل مەنىڭ ايتىستاعى العاشقى جەڭىسىم دەسە دە بولادى. 1959 جىلى وب­لىس­تىق دەڭگەيدە وتكىزىلگەن ايتىس­قا اقىن، قازاق كسر  جوعارعى كە­ڭە­سىنىڭ دەپۋتاتى، لەنين وردەندى حالىق اقىنى ومار شيپين قاتىستى. باسىندا تۇلكى بورىك، ءماسىنى گالوشپەن كيىپ، قولىنا كىشكەنتاي قارا سومكە ۇستاپ جۇرەتىن اققۇبا كىسى بولاتىن.  نۇرحان احمەتبەكوۆ، وتەي قاليەۆ سىندى اقىندارمەن دە وسى جولى تانىسىپ، دۇلدۇلدەردىڭ تاماشا ونەرىنە ءتانتى بولدىم. شاشاسىنا شاڭ جۇقتىرماس قوس جۇي­رىك سول جولى ءى ورىندى تەڭدەي ءبولىستى.  مەن جۇلدەگە ىلىككەن جوق­پىن. ەكى جىلدان كەيىن، 1961 جىلى ءۇشىنشى وبلىستىق ايتىس وتكىزىلدى. وسى ايتىستا وتەي قاليەۆ باس اقىن بولدى. مەن ءبىرىنشى ورىندى جە­ڭىپ الدىم. بۇل جەڭىستىڭ مەنىڭ ومى­رىمنەن الار ورنى ۇلكەن. 

«ەگەمەننىڭ» شاراپاتى

ايتۋلى جۇلدەنىڭ اقىن ومىرىنە ەلەۋلى وزگەرىس الا كەل­گەنى جانە راس. جەڭىس تۇعىرىنان كورىن­گەن تالانتتى جىگىتتىڭ ونەرى جاي­لى اۋداندىق، وبلىستىق، ءتىپتى رەس­پۋبليكالىق باسىلىمدار جارىسا جازىپ، سۇيىنشىلەدى. اۋداندىق «جي­تيكارينسكي رابوچي»، قازاق جانە ورىس تىلىندەگى وبلىستىق گا­زەت­تەر جازدى. سول كەزدەگى «سو­تسيا­­­ليستىك قازاقستان»،  بۇگىنگى ءبىز­دىڭ «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى سۋ­رەتىمەن باستى. 1961 جىلدىڭ 6 ماۋسىمىندا: «قوستانايدا وتكەن وبلىستىق ايتىستا اۋىل مۇعالىمى قاسىم­حان الدابەرگەنوۆ ۇزدىك دەپ­ تانىلىپ، ءبىرىنشى ورىندى جە­ڭىپ الدى»  دەگەن تاسس حابارى سو­ناۋ­ ماسكەۋدەن شىعاتىن وداقتىق «پراۆ­دا» گازەتىندە جارق ەتە قالدى. سول كۇنى تاڭەرتەڭ راديودان تىكەلەي حا­بار تاراتىلىپ، اياداي عانا اۋىل مۇعالىمىنىڭ اتاعى ايداي الەمگە ءبىر-اق شىقتى. سونىڭ ىشىندە، اسىرەسە  عاسىر تاريحى بار بابا باسىلىم – «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ كونەكوز قاريانىڭ ونەگەلى ءومىر وتك­ەلدەرىن ور­نەكتەگەن تاعىلىمدى ساتتەرى جەتەرلىك.

– مەن ول كەزدە ورال پەداگو­گيكالىق ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى بولاتىنمىن. ايتىس دەپ الىپ ۇشىپ جۇرگەندە وقۋ جايى قايبىر قاپەرگە كەلە قويسىن. ءتىپتى سەس­سياعا بارۋعا مۇرشام بولمادى. سونداي كۇندەردىڭ بىرىندە  ۇي­گە وقۋ­دان شىعارىلعاندىعىم جا­يىن­دا ءبىر پاراق قاعاز كەلىپتى. حاتتى وقي سالا دەرەۋ ورالداعى وقۋ ورنىما اسىقتىم. اراشا سۇراپ بىردەن ينستيتۋت پرورەكتورى سارسەن سارمۋرزينگە كىردىم. كابينەتكە كىرگەن بەتتە پرورەكتور ۇستەلىنىڭ ۇستىندە جاتقان ءوزىم تۋرالى جازىلعان «سوتسياليستىك قازاق­ستان» گازەتىنە كوزىم ءتۇستى. ونىمدى پرو­رەكتور دا بايقادى:  – بالا، سەنى وقۋدان بەكەر شىعارماعان ەكەنبىز. بۇگىننەن باستاپ ماتەماتيك بولۋدى قوي. سەنى وعان قايتا قابىلداعاننان گورى، باسقا فاكۋلتەتكە ءتۇسىرۋ الدە­قايدا وڭاي. ءوزىڭ ءتاپ-ءتاۋىر اقىن ەكەن­سىڭ عوي. دەمەك، ونەرگە، سوزگە جا­قىنسىڭ. جانىڭدى قيناپ نەگە ماتەماتيكا فاكۋلتەتىندە ءجۇرسىڭ؟ سەن ودان دا قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ماماندىعىنا ءتۇس. ەڭ دۇرىس شەشىم سول بولادى. مەنىڭ ساعان كورسەتكەن اعا­لىق قامقورلىعىم وسى بولسىن، قازىر وقىتۋشىلارعا ەمتيحان ال دەپ تاپسىرامىن، – دەپ كەسىپ ايت­تى. مىنە، ءسويتىپ ماتەماتيكا فا­كۋل­تەتىنىڭ ستۋدەنتى قاس-قاعىم سات­تە ءتىل مامانى بولىپ شىعا كەل­دىم. بۇل دا بولسا مەنىڭ العاشقى جە­ڭىسىمنىڭ، سونى جاھانعا جاريا ەتىپ، كۇللى جۇرتتان ءسۇيىنشى سۇراعان «سوتسياليستىك قازاقستان»  گازەتىنىڭ ارقاسى، شاراپاتى دەپ بىلەمىن، –  دەپ اقساقال عاسىر­لىق تاريحى بار ەل گازەتى – «ەگەمەن قا­زاقستاننىڭ» ءوز ومىرىنەن العان ەلەۋلى ورنى مەن باسىلىمنىڭ سول كەزدەگى بوزبالا جىگىت تاعدىرىنا تيگىزگەن شاراپاتى  جايلى  جىپ-جىلى ەستەلىگىمەن ءبولىستى.

سەكسەن جىلدان اسا ءومىرىن قا­سيەت­تى ونەر جولىنا باعىشتاعان اقساقالدىڭ ونەگەمەن ورىلگەن عي­براتتى عۇمىرى تەرەڭدىگىمەن، ماز­مۇندى مانىمەن تاعى­لىمدى. وتكەن كۇن ونە­گەسىن پاراقتاپ، تاريح تارامدارىنا كوز جۇگىرتەر بولساق، 1959 مەن 1979 جىلدار ارالىعىندا قوس­­تانايدا التى رەت وبلىستىق اقىن­دار ايتىسى وتكىزىلگەن ەكەن. سونىڭ تور­تەۋىندە قاسىمحان الدا­بەرگەنوۆ توپ جا­رىپ، جەڭىمپاز تۇ­عى­رىنا كوتەرىلىپتى. بۇدان بولەك، تە­مىرشە سارىباەۆتىڭ باستاماسىمەن قازاق تەلەۆيزياسىنىڭ التىن ­قورىنا جازىلىپ الىنعان ابايدىڭ «ماسعۇت»، «ەسكەندىر» پوەمالارىن وقىعان اۋەزدى ءۇنى دە قاسىمحان الدا­بەرگەنوۆتىڭ ۇلتتىق ونەرىمىز بەن ءتول ادەبيەتىمىزدى كەلەشەك ۇرپاق ساناسىنا ءسىڭىرۋ جولىندا ۇزدىكسىز ىستەپ كەلە جات­قان تاعىلىمدى جۇمىستارىنىڭ جەمىسى.

– قازاقتىڭ  حالىق اندەرىن، جىر­شىلىقتى، تەرمەشىلىكتى، قوبىزدى، ياعني باعزىدان كەلە جاتقان ءتول ونەرىمىزدى ءتىرىلتۋىمىز كەرەك. بۇگىندە ونى بىلەتىندەر ازايىپ بارا جاتىر. قازىرگى ۇرپاق ەۋرو­پالىق سالدىر-گۇلدىر مۋزىكاعا اۋەس. جاستاردىڭ بويىنا، ساناسىنا ءوزىمىزدىڭ تابيعي ۇلتتىق ونەرىمىزدى ءسىڭىرۋىمىز قاجەت»  – دەپ ءسوزىن تۇيىندەدى اقساقال. 

ءيا، سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى «ەگە­مەن­­نىڭ» قۇرداسى قاسىمحان الدابەر­گەنوۆتىڭ سەكسەن جىل بويى ونەر الەمىن ورنەكتەگەن ورەلى ءسوز ساپتاسى مەن تولاعاي تالانتىنىڭ تاعىلىمى ءھام عيبراتتى عۇمىرى  كەلەر ۇرپاق ءۇشىن ومىرلىك ونەگە.

نازەركە جۇماباي،

«Egemen Qazaqstan»