ۇرپاق ماسەلەسى ۇرىمتال

وتانىمىزدا جاستارعا جاسالىپ جاتقان جاقسىلىق، كورسەتىلىپ وتىرعان قامقورلىق بار­شىلىق. كەيدە سونى ءتيىستى مەكەمەلەر مەن جاۋاپتى ادامدار دۇرىس پايدالانباي ما، الدە اتا-انالاردىڭ جۇمىسباستىلىعى، بولماسا ۇرپاعىنا جەتە ءمان بەرمەۋدەن بە، ەر­كىن زاماندى ەركەلىك دەپ ۇققاندىقتان با، وس­كەن ورتا، كەي تۇستا الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ كەسىر-كەساپاتىنان با جاستار اراسىندا ات­تەگەنايلار از بولماي جاتادى. اسىرەسە بالا قۇقىعىن تاپتاۋ جايى ءجيى كەزدەسەتىن بولىپ بارادى. بۇل كىمدى دە بولسا ويلاندىرۋى ءتيىس. ءتىپتى مۇنداي اعاتتىق تاربيەنىڭ كەمىستىگىنەن دە بولىپ وتىرعان جوق پا ەكەن؟ ءبىز كوبىنە ءبىلىم بەرۋ ماسەلەسىنە كوڭىل بولە­مىز دە، تار­بيەنى سونىڭ قالقاسىندا قالدىرا بەرەتىن سەكىل­دىمىز. تاربيەسىز بەرگەن ءبىلىمنىڭ قۇمعا قۇيعان سۋداي بولاتىنىن ءال-فارابي بابامىز ايتتى دەيمىز دە، ەسكەرۋگە كەلگەندە ونى ەستەن شىعارىپ الىپ جاتامىز.

ەلىمىزدە 17 جاسقا دەيىنگى ۇرپاق حالىقتىڭ 30،4 پايىزىن قۇرايدى ەكەن. بۇل بەس جارىم ميلليوننان ارتىق ۇرپاقتىڭ ءوسىپ كەلە جات­قانىن كورسەتەدى. بارلاي قاراساق، از كۇش ەمەس. سول ۇرپاقتىڭ قۇقىعى قازىر كوپ اڭ­گى­مەگە ارقاۋ بولىپ ءجۇر. نەبىر باسسىز­دىق­­تار كورىنىس بەرۋدە. اراقتىڭ ق ۇلىنا اينالعان پەندەلەردىڭ سويقان ىستەرى جان تۇرشىكتىرەدى. پەدوفيل دەگەندەر دە شەكتەن شىعىپ بارا جاتقانداي. ادامدىقتان اتتاعانداردىڭ ارەكەتى توبە شاشىڭدى تىك تۇرعىزۋى بىلاي تۇرسىن، كەيدە ۇل-قىزىڭنىڭ، نەمەرە-شوبەرەڭنىڭ ەرتەڭىن بولجاي الماي، پۇشايمان كۇيگە تۇسەسىڭ. كەيبىر دەرەكتەرگە دەن قويساق، ەكى مىڭعا تاياۋ بالاعا قاتىستى قىلمىستىق ءىس قوزعالعان ەكەن. 248 بالا زورلىق-زومبىلىققا ۇشىراپتى. 200 بالا ۇيى­نەن، نە تاربيە مەكەمەلەرىنەن قاشىپ كەتكەن. ءماجىلىس دەپۋتاتى، قازاقستانداعى بالا قۇقىقتارى جونىندەگى ۋاكىل ز.باليەۆانىڭ ۇكىمەتكە جولداعان ساۋالىندا جەتى مىڭ بالانى مەملەكەت قامقورلىعىنا العانىن، وت­كەن جىلى ءۇش مىڭعا جۋىق بالادان اتا-انا­سى باس تارتقانىن، 817 بالانى اتا-اناسى تاستاپ كەتكەنىن كورسەتىپتى. اتا-انانىڭ با­لا­سىنان باس تارتۋى دەگەننەن شىعادى، جاقىندا «قازاقستان» تەلەارناسىنداعى «قارەكەت» باعدارلاماسىندا بەس بالاسىنان باس تارتقان ايەل تۋرالى ايتىلدى. ەرى بالالارىم دەسە، جارى ولاردان قول ۇزەم دەپتى. ونداي انادان نە قايىر؟! كەرىسىنشە كەيبىر ەر-ازاماتتار وتباسىنىڭ ويرانىن شىعارىپ، ۇل-قىزى مەن سۇيىكتىسىن سۇيكىمسىز دەپ، ءتىپتى زاڭ تالابىنا ساي بالالارىنا اليمەنت تولەۋگە كەلگەندە ات-تونىن الا قاشىپ، قاشقىننىڭ كۇيىن كەشەتىنىن قايتەرسىڭ. وندايلار وزدەرىن ومىرگە اكەلگەن اتا-اناسىنىڭ الدىنداعى قارىزى مەن پارىزىن قازىر ەستەن شىعارىپ، سايران سالىپ جۇرگەنىمەن، ەرتەڭ قولى قال­تىراپ، تىزەسى بۇگىلگەن تۇستاعى ءجاۋدىر ءسا­تىن ەسكەرمەۋى ەستىلىككە جاتا قويماس. مۇن­­داي كەردەڭنىڭ كەسىرى كوپ جاعدايدا بەي­كۇنا بالالاردى اۋرە-سارساڭعا سالىپ، تاع­دىر-تامىرىنا بالتا شاۋىپ، سۇرقيا سۇم­دىقتارعا اكەلىپ جاتقانى انىق. ءيا، الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ دا اسەرى بولاتىنىن جوققا شىعارۋعا بولماس. دەگەنمەن ىشتەن شىققان «شۇبار جىلانعا» جانى اشىماۋ  ادام اتىنا جاراسپاسا كەرەك. ەڭ قاسىرەتتىسى، حالقىمىزدىڭ سالت-ساناسىندا اناسىنا قارسى ءسوز ايتىپ كورمەگەن ۇلتتىڭ قادىرىن كەتىرىپ، اناسىنا ءتىل تيگىزۋ، قول جۇمساۋ، ءتىپتى مەرت قىلۋ – بەتكە شىركەۋدەي قونىپ تۇر. ونداي وقيعانىڭ تالدىقورعاندا بولعانى بەل­گىلى. الدىن الماسا «كورگەن كورگەنىن، كوسەۋ تۇرتكەنىن» دەپ، وندايدىڭ الدا قاي­تالانباسىنا كىم كەپىلدىك بەرە الادى؟

جەرى كەڭ، حالقى شاعىن، ەرتەڭىنە زور ۇمىت­پەن قادام باسىپ بارا جاتقان جۇرت ءۇشىن قانداي دا ءبىر وقيعانى ەلەۋسىز قالدىرماي، وعان بىتىسپەس كۇرەس اشۋ كەرەك-اق. سەبەبىن زەردەلەپ، سالدارىن بولدىرماۋعا بەكەم بەل بايلاماساق، اينالىپ سوقپاي قويمايتىن سۇمدىقتار جيىلەپ بارادى. «حالىقتىڭ تۇزەلۋىنىڭ ءۇمىتى – جاستاردا» دەمەپ پە ەدى احمەت بايتۇرسىن ۇلى.

ۇرپاق دەنساۋلىعى دا ۇيقىڭدى شايداي اشادى. ءتۇرلى سىرقاتتاردىڭ شەتى شى­عىپ جاتىر. سونىڭ ءبىرى اۋتيزم كەسەلى دەر ەدىك. بۇرىن وزگە ەلدەردە ەتەك العان بۇل اۋرۋ قازىر ءبىزدىڭ ۇل-قىزدىڭ اراسىندا دا ءجيى كەزدەسەتىن بولىپتى. ونداي سىرقاتقا شال­دىق­قانداردىڭ ۇزىن سانى وسى كۇنى ءۇش ءجۇز مىڭداي ەكەن. سىرقاتتى تىزىمگە الۋ 2010 جىلدان باستالىپتى. 2013 جىلى ءجۇز مىڭ تۇرعىنعا شاققاندا 116 بولسا، 2015 جىلى بۇل كورسەتكىش 216-عا جەتىپتى. سول سەكىلدى ەلىمىزدە تسەرەبرالدى سال سىرقاتىنا شالدىققاندار 2013 جىلى 10 مىڭ بالا دەسەك، 2017 جىلى 19 مىڭعا جۋىقتاپتى. بۇلاردىڭ ءبارى دە 15 جاسقا دەيىنگىلەر ەكەن.

وسىنداي كەسەلدەردىڭ الدىن الۋ بو­يىنشا قىرۋار جۇمىس اتقارىلۋدا. جالپى، ۇلتتىڭ ەر­تەڭى سانالاتىن ۇرپاقتىڭ تاعدىرى قاي-قايسىمىزدى دا بەيجاي قالدىرماۋى كەرەك. اسىرەسە سول ۇل-قىزدى ومىرگە اكەلگەن اتا-انا جاۋاپكەرشىلىگى بارىنەن بيىك تۇرۋى ءتيىس. اۋرۋعا امال جوق ەكەنى راس. ال دەنى ساۋ بالانىڭ اداسۋى، تەرىس باسۋى، جات قىلىققا بارۋى ۇلكەندەردىڭ ەرەنسىزدىگىنەن ەكەنى ايداي اقيقات. قازاقتىڭ اقىنى قادىر مىرزا ءالىنىڭ: «بارىڭدى كۇزەت، ارىڭدى كۇزەت، ءوزىڭدى كۇزەت» دەگەنى بار ەدى. بارىڭدى كۇزەتۋ، ارىڭدى كۇزەتۋ، ۇرپاعىڭدى كۇزەتۋ وسى كۇنى بارىمىزگە سىن بولىپ تۇرعانى شىندىق. شىندىقتىڭ شىرايى جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنگەندە عانا كىرەدى.

سۇلەيمەن مامەت،

«ەگەمەن قازاقستان»