اۋىل شارۋاشىلىعى: عىلىم جانە تاجىريبە

ماسەلەن, الداعى ءۇش جىلدا وڭدەلگەن ءونىم­نىڭ ۇلەسىن 70 پايىزعا جەتكىزۋ ءۇشىن اگ­رو­­فير­مالاردى ىنتالاندىرۋ, جى­لى­­جاي, تۇقىم, جەكە قوسالقى شا­رۋاشىلىقتاردىڭ جۇمىسىن جانداندىرۋ كەرەك. دەگەنمەن اكادەميك تىلەك­تەس ەسپولوۆ اتاپ وتكەندەي, اگروكە­شەن­دەگى جاعىمدى جاڭالىقتارعا, جاقسى نا­تيجەلەرگە قاراماستان, اۋىل شارۋاشىلىعىن ىشكى نارىققا بەيىم­دەۋدىڭ, شيكىزاتتىق ەمەس سەكتوردى دا­مىتۋدىڭ تۇيتكىلدى ماسەلەلەرى جەتەرلىك.

– ەلىمىزدە تاۋارلاردىڭ جەكەلەگەن تۇر­لەرى مەن ماتەريال­دىق-تەحنيكالىق رەسۋرس­تا­رى يمپورتقا تاۋەلدى. كوكونىس, جە­مىس, ەت جانە ءسۇت ونىمدەرىن شە­تەلدەن الا­مىز. اۋىل شارۋا­شى­لىعى ونىمدەرىنىڭ 60-70 پايىزى شيكىزات تۇرىندە ەكس­پورتقا باعىت­تالادى. ال ەلىمىزدە وندىرىلەتىن ءونىم­دى وڭدەۋ ۇلەسى وتە تومەن. وزىمىزدە وندىرىل­گەن ازىق-ت ۇلىكتىڭ نەگىزگى تۇر­لەرى جەرگى­لىكتى تۇتىنۋشىعا قول­جەتىمسىز. يننوۆا­تسيا­لىق ۇر­دىس­تەردى وندىرىسكە ەنگىزۋ جاعى دا وتە باياۋ. كوپ جاعدايدا اگرارلىق سالا ين­ۆەس­تورلار ءۇشىن تارتىمسىز بولاتىنى دا سون­­دىقتان. عىلىمي-تەحنيكالىق ازىرلە­مە­­لەردىڭ شامامەن 8 پايىزى عانا وندى­رىس­كە ەنىپ وتىر. اۋىل تۇرعىندارىنىڭ وزىق اگرو­تەح­نولوگيالارعا قولى جەتە بەر­مەيدى. وسىن­داي جايتتاردىڭ سالدارىنان كەيىنگى وتىز جىلدا ءداندى-داقىلداردىڭ ونىم­دىلىگى گەكتارىنا 10,6 تسەنتنەرگە دەيىن قۇلدىرادى, كەيبىر وڭىرلەردە كورسەتكىش بۇدان دا تومەندەگەن. قازىرگى ۋاقىتتا ءىرى قارا مال سانى 1991 جىلعى دەڭگەيدەن ايتارلىقتاي ازايدى. ارينە, اتالعان پروبلەمالار بىرنەشە فاكتوردان تۋىنداعا­نى انىق. سونىڭ ىشىندە اسىرە­سە اگروعىلىمدى ۇيىمداستىرۋ ماسەلەلەرى الدىڭعى قاتاردا تۇر. ونى شەشۋ ەڭ الدىمەن ءتيىمدى باسقارۋعا بايلانىستى, – دەيدى تىلەكتەس ەسپولوۆ.

جەرىمىزدىڭ استى مەن ءۇستى قا­زىناعا تولى بولسا دا, ايماق­­تىق ەرەكشەلىكتەر قاپەرگە الىن­باي كەلەدى. اكادەميك عاني قاليەۆ وسىنداي پىكىردى العا تارتتى. «الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاع­­­دايىنا سايكەس, ەلىمىز 9 شا­رۋاشىلىق اۋماققا بولىن­گەن. وسى اۋماقتاردا اۋىل شارۋا­شىلىعىن ءتيىستى دەڭگەيدە دامىتا الماي وتىرمىز. بۇگىندە سالانىڭ ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازاسى جۇپىنى. اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكالارىنىڭ 85 پايىزى توزعان. جايى­لىمداردىڭ 70 پايىزىندا سۋ جوق. وسىعان وراي كەزىندە عالىمداردىڭ بالامالى ەنەرگيا كوزدەرىن پايدالانۋعا قاتىستى ۇسىنىستارىنا وراي سىناق جۇمىستارى جۇرگىزىلگەن ەدى. بۇل شارۋا دا اياقسىز قالدى. قازىرگى كەزدە شاعىن فەرمەرلىك شارۋاشىلىقتار نەگىزىندە كووپەراتسيالار قۇرىپ, بىلىكتى ماماندارمەن قامتاماسىز ەتۋگە ءمان بەرۋ قاجەت», دەدى عاني قاليەۆ.

وسىمدىك سەلەكتسياسى, گەنە­تيكا عىلىم­دارىنىڭ باستاۋىندا تۇرعان اكادەميك راحىم ورا­زاليەۆ قازاقستان 1965-1992 جىلدارى يران, پاكىس­تان, ءۇندىستان, تاجىكستان ەل­دەرىنە 6-7 ملن تونناعا دەيىن اس­تىق ەكسپورتتاعان ەل ەكەنىن ەسكە سالدى. جاڭا تەحنولوگيا­­­لار عاسىرى ەلىمىزدىڭ وسىناۋ ­الە­ۋەتىن قالپىنا كەلتىرىپ, وڭ­دەۋ ونەركاسىبىن دامىتۋعا ىق­پال ەتۋى كەرەك. ويتكەنى ەندىگى جەر­دە مۇنايمەن الىسقا بارا المايمىز. ونىڭ قورى دا تاۋسىلۋعا تاياۋ.

– كەزىندە اۋىل شارۋاشى­لىعى اكادە­مياسى 40-تان استام شارۋاشىلىققا عىلى­مي قول­داۋ كورسەتە وتىرىپ, ونىمدىلىك­تى ەسە­لەپ ارتتىرۋعا ىقپال ەت­كەنى بەلگىلى. ىزگى ءداستۇردى جال­عاستىرىپ, شارۋاشىلىقتار مەن اگروعىلىمنىڭ اراسىن جال­عاي­تىن كەز كەلدى. سانى بار, ساپاسى جوق ۇساق شارۋاشىلىقتاردى كووپەراتيۆتەرگە بىرىكتىرۋ ۋاقىت كۇتتىرمەيتىن ءىس. شارۋا قوجا­لىقتارى ءبىر ۇجىم بولىپ بىرىكسە, تەحنيكا الۋعا دا, ينۆەستيتسيا تارتۋعا دا مۇمكىندىگى مولايادى. ال جەردىڭ بابىن ۇجىمداسىپ تاپساق, ءبىر گەكتاردان 30 تسەنتنەرگە دەيىن ءونىم الۋعا بولادى. ول ءۇشىن ينجەنەرلىك-تەحنيكالىق قورىمىزدى بۇتىندەپ, كورەيا, جاپونيا, گەرمانيا سياقتى ەل­دەردىڭ تەحنيكالارىن پايدالانۋ قاجەت. بۇعان قوسا باسقارۋ ادىستەرىن جۇيەلەۋ ونىمدىلىكتى ارتتىرىپ قانا قويماي, الىس-جاقىن شەتەلدەرگە وندىرىلگەن ءونىمدى ەكسپورتتاۋعا دا جول اشار ەدى, – دەيدى راحىم ورازاليەۆ.

ستاتيستيكاعا سۇيەنسەك, ەلى­مىز بيىلعى جەتى ايدا وزبەك­ستان, يران, تاجىكستاننان 9 ملن دوللارعا جۋىق سوماعا 43,5 مىڭ توننا قاربىز مەن قا­ۋىن ساتىپ العان. ال ەلىمىزدەن شە­تەل­گە جونەلتىلگەن باقشا داقىل­دا­رىنىڭ جالپى سوماسى 1 ملن دول­لارعا دا جەتپەيدى. ەگىستىك جەرى جوق تۇركىمەنستاننىڭ ءوزى بۇل نارىقتا بەلسەندى ويىن­شى­عا اينالعالى قاشان. ەكونو­مي­كا ينستيتۋتىنىڭ ديرەك­تو­رى, ­اكادەميك ءازىمحان ءساتى­بالديننىڭ ايتۋىنشا, 2015 جىلى ۇن ءوندىرىسى بويىنشا الەمدە ءبىرىنشى ورىندا تۇرعان قازاقستان قازىر العاشقى وندىققا دا كىرمەي قالدى. بۇگىندە رەسەي شەتەلگە 80-100 ملن توننا, ۋكراينا 40 ملن توننا استىق ەكسپورتتايدى. يمپورتتاۋشى ەلدەر ءۇشىن قازاقستاننىڭ ۇنىنان گورى استىعىن العان ءتيىمدى بولىپ قالدى.

– اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋ, اگرار­لىق الەۋەتتى كوتەرۋ مەملەكەت ءۇشىن ما­ڭىز­دى بولىپ قالا بەرەدى. ول ءۇشىن ايماق­تىق ەرەكشەلىكتەردى نازارعا الا وتىرىپ, شارۋا­شىلىقتاردى كووپەراتسيالارعا بىرىكتىرۋ, بى­لىكتى ماماندار دايارلاۋ ىسى­نە جەتە كوڭىل بولەتىن كەز جەت­تى. وكىنىشكە قاراي كەيبىر ­ينس­تيتۋتتاردا بىلىكتى ماماندار دا قال­ماعان. تىپتەن, ەكى مامانمەن عانا وتىرعان ينس­تيتۋتتار بار. ال بيىلعى وقۋ جىلىندا جوعارى وقۋ ورىندارىندا دوك­تورانتۋراعا 1900-گە جۋىق ورىن بەرىلگەن, الايدا سونىڭ ءبىر­شاماسى يگەرىلمەگەن. بۇل رەتتە اگرارلىق عىلىم بويىنشا ماگيستراتۋراعا بار-جوعى 50 شاقتى ورىن بولىنگەنى دە قاپەرگە الاتىن جايت, – دەيدى ءازىمحان ساتىبالدين.

قازاق ەگىنشىلىك عىلىمي زەرتتەۋ ينس­تيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى, اكادەميك عاليوللا مەيىرماننىڭ ايتۋىنشا, رەسپۋبليكا جۇرتشىلىعىن ازىق-ت ۇلىك­پەن تەگىس ءارى تومەن باعادا قامتاماسىز ەتۋ مۇمكىندىگى بار. ول ءۇشىن مەملەكەتتىك باع­دار­لامالاردى تومەننەن باستاپ ىسكە اسىرۋ كەرەك. «ايماقتار­دىڭ كليماتتىق, رەسۋرستىق ەرەك­شەلىكتەرىن نازارعا الا وتىرىپ, باعدارلامالار وڭىر­لەردىڭ الە­­ۋە­تىنە ساي يكەمدەلۋگە ءتيىس. بىلىك­تى مامان­دار ماسە­لەسىنە جەتە كو­ڭىل بولۋمەن قا­تار جەرگىلىكتى جەر­لەردە مەم­لەكەتتىك باع­دار­لامالار تۋرالى اقپاراتتاندىرۋ جۇ­مىس­تارىن جۇيەلى جۇرگىزۋ قاجەت. شاعىن شارۋاشىلىقتاردى كوو­پەراتيۆتەرگە بىرىكتىرۋگە, عى­لىمدى وندىرىسپەن ۇش­تاس­تىرۋعا, سالاداعى اشىقتىققا ءمان بەرگەن ءجون. عالىمدار قا­شاندا شارۋا­شىلىقتارعا قول­داۋ كورسەتۋگە, ءونىم ساپاسىن ارت­تىرۋعا مۇددەلى», دەيدى ول.

جاڭا ەكونوميكالىق ساياسات عىلىمنىڭ الەۋەتىن كوتەرۋدى قاجەت ەتەدى. قازىرگى كەزدە «جۇ­يەسىزدىك», «تۇراقسىزدىق» دەگەن ۇعىمدار كوپتەگەن باعدار­لامانىڭ ناتيجەلى بولۋىنا كە­دەرگى كەلتىرىپ وتىر. گەرمانيا, نيدەرلاند, تۇركيا ەلدەرىنىڭ تاجىريبەسىنە قانىق بيولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, اكادەميك ايۋپ ىسقاقوۆ «اتالعان مەملەكەتتەردە باسشىلىق اۋىس­قانمەن, باعدارلامالار تۇراقتى جۇمىس ىستەي بەرەدى. سوندىقتان ەلىمىزدە ىسكە اسىپ جاتقان باع­دارلامالاردى وزگەرتۋگە موراتوري جاريالاۋ قاجەت» دەگەن ويىن جەتكىزدى.

– ول ءۇشىن باسقارۋ جۇيەسىن تۇراقتان­دىرىپ, جەتىلدىرۋ ما­ڭىزدى. ال عىلىمدا دا, وندىرىس­تە دە كەزدەيسوق ماماندارعا ورىن جوق. ەلىمىزدە قازىر ادام رەسۋرسى بويىنشا كەرى سەلەكتسيا ءجۇرىپ جاتىر. سونداي-اق گرانتتىق-كونكۋرستىق جۇيە اۋىل شارۋاشىلىعى ءۇشىن ءتيىمسىز. ويتكەنى ءبىر تۇقىم شىعارۋ ءۇشىن عالىمدار ونداعان جىلدار ەڭبەكتەنەدى, ال جوبانى مەرزىمىنە سايكەس ءۇش جىلدا ورىنداپ شىعۋ قاجەت. وسى ورايدا عىلىم تاراتۋ جۇيەسىندەگى كەمشىلىكتەردىڭ الدىن الىپ, عىلىمي ناتي­جەلەردىڭ وندىرىسكە جەتپەي قالۋ سەبەپ­تەرىن انىقتاۋ قاجەت. عالىمداردىڭ ماق­سا­تى شارۋاشىلىقتارعا قولداۋ كورسەتۋ بول­عاندىقتان, ءاربىر وبلىس ايماقتىق ەرەك­شە­لىكتەرىنە قاراي عىلىمعا تاپسىرىس بەرىپ وتىرۋعا ءتيىس. قازىرگى جاعدايدا ەلىمىزدە تۇقىم ساپاسىن كوتەرىپ, ونىمدىلىكتى ارتتىرۋعا كليمات­تىق ءارى ەكونوميكالىق مۇمكىندىك جەتكىلىكتى. سوندىقتان اۋىل شارۋاشىلىعى داقىلدارىنىڭ ساپاسىنا, سورتىنا كوڭىل بولە وتىرىپ, عىلىمعا جاس­تاردى تارتۋ, ولاردى جاڭا تەحنولوگيالارعا باۋلۋ سالاعا تىڭ سەرپىن بەرەدى, – دەيدى ايۋپ ىسقاقوۆ.

بۇگىندە يمپورتقا تاۋەلدى سالانىڭ ءبىرى – تۇقىم شارۋا­شىلىعى. قازاق كارتوپ جانە كوكونىس شارۋاشىلىعى عىلىمي زەرت­تەۋ ينس­تيتۋتىنىڭ ديرەك­تورى, اكادەميك تەمىر­جان ايتباەۆتىڭ ايتۋىنشا, قازىرگى ۋاقىتتا تۇقىمنىڭ 90 پايىزى شەتەلدەن اكەلىنەدى.

– ينستيتۋت عالىمدارى با­سەكەگە قابى­لەتتى سورتتاردى كو­بەيتۋ جانە ەنگىزۋ, يننو­­ۆا­تسيالىق تەحنولوگيالار ارقى­لى رەسپۋب­­ليكانىڭ كارتوپ, كوكونىس جانە باقشا شا­رۋا­شىلىعىنىڭ تۇراقتى دامۋىن عى­لىمي تۇرعىدان قامتاماسىز ەتە وتىرىپ, جاڭا سورتتاردى سۇرىپتاۋمەن اينا­لىسىپ كە­لەدى. سونداي-اق كليماتتىق جاع­­دايلاردى, توپىراق ساپاسىن ەسكەرە وتى­رىپ, زيانكەس­تەرگە, اۋرۋعا ءتوزىمدى سورت­تاردى شىعارۋ ءىسى قولعا الىنعان. بۇل ءوز كەزەگىندە حيميالىق زالال­سىزداندىرۋ­دى قاجەت ەتپەيتىن, ەكولوگيالىق تازا ونىم­دەر وندى­رۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. حيميا­لىق زالاسىزداندىرۋدىڭ زيانى كوپ. مۇن­داي ءتاسىل توپىراق­تاعى پايدالى اعزا­لاردى ءولتىرىپ, ونىڭ قۇنارلىعىنا, بيو­لو­گيالىق بەلسەندىلىگىنە كەرى اسەرىن تيگى­زەدى. حيميالىق پەستيتسيدتەر شەت ەلدەر­دەن اكە­لىنەتىندىكتەن, ولاردىڭ قۇنى دا جوعارى. بۇل شارۋاشىلىقتار ءۇشىن ەكو­نومي­كا­لىق تۇرعىدا ءتيىمسىز. سوندىق­تان اۋرۋ­عا تو­زىمدىلىكپەن قاتار ەلىمىزدىڭ كلي­­مات­تىق ەرەكشەلىكتەرىنە, ياعني ىستىققا, قۇرعاق­شىلىققا ءتوزىمدى, بەيىمدىلىگى جوعارى, ساپالى سورتتار شىعارۋ ينستيتۋت ماماندارىنىڭ الدىندا تۇرعان مىندەت, – دەيدى اكادەميك.

اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىم­دارىنىڭ دوكتورى, اكادەميك بولاتحان ماحاتوۆتىڭ پىكىرىنشە, قازىرگى كەزدە جەرگىلىكتى باسقارۋ جۇيەسىنە جاڭا مۇمكىندىكتەر بەرىلگەن. بۇل اۋىل-ايماقتار­دىڭ دامۋىنا ايتارلىقتاي وڭ ىقپالىن تيگىزەدى. وسى قۇزى­رەت ارقىلى جەرگىلىكتى جەردە تۋىنداعان ماسەلەلەردى دەر كەزىندە شەشۋگە, مەملەكەت, شارۋاشىلىق جانە الەۋمەتتىك-مادەني سالانىڭ ىقپالداسا جۇمىس ىستەۋىنە جول اشىلادى.

– ەل پرەزيدەنتى اگروكە­شەن­دى دامىتۋ ءۇشىن ءونىمدى شيكى­زات تۇرىندە ساتۋعا شەكتەۋ قويا وتىرىپ, وڭدەۋ كورسەتكىشىن 70 پايىزعا جەتكىزۋ قاجەتتىگىن ايتقانى بەلگىلى. بىراق ءىرى كور­پوراتسيالاردىڭ كوبى تەرەڭ وڭدەۋگە اسا ق ۇلىقتى ەمەس. ولارعا ءونىمدى شيكىزات تۇرىندە وتكىزگەن ءتيىمدى. سول سەبەپتى وسى سالادا جۇمىس ىستەيتىن كا­سىپورىنداردى ىنتالاندىرۋ ءۇشىن سالىق جەڭىلدىكتەرىن قا­راستىرىپ, مال, وسىمدىك شا­رۋاشىلىعى ونىمدەرىن ءوندىرۋ مەز­گىلگە تاۋەلدى بولماۋىن قام­تاماسىز ەتۋ كەرەك. وتاندىق جانە شەتەلدىك كومپانيالارمەن بىرلەسكەن كووپەراتسيالار قۇرۋ ارقىلى ءونىم ساپاسىن حالىقارالىق ستاندارتتار دەڭگەيىنە جەتكىزۋ ەلىمىزدە ون­دىرىلگەن ونىمدەرگە دەگەن سۇرانىستى ارتتىرا تۇسەتىنى ءسوز­سىز. قازىرگى كەزدە ايماقتاردا ءوندىرىستى دامىتۋ, تەرەڭ وڭدەۋگە ءمان بەرۋ ماڭىزدى. «عىلىم مەن تەحنولوگيالىق ساياسات تۋرالى» زاڭدى تولىقتىرا وتىرىپ, عىلىمدى قارجىلاندىرۋ تەتىكتەرىن جەتىلدىرۋ, گەولو­گيالىق ىزدەنىس جۇمىستارىن كەڭەيتۋ, كەن ورىندارىن اشۋ, كرەاتيۆتى يندۋستريا مەن IT تەحنولوگيالاردى دامىتۋ دا – باس­تى قاجەتتىلىك. ەلىمىزدىڭ گەوگرافيالىق جاع­دايىن ەسكەرە وتىرىپ, كورشى ەلدەرمەن ساۋ­دانى جەتىلدىرۋ دە – ۋاقىت تالابى. 2040 جىل­عا قاراي سۋعا دەگەن سۇرانىس 12-15 ميلليون تەكشە مەترگە جەتەدى دەگەن بولجام بار. سوندىقتان سۋ رەcۋرستارىن ءتيىمدى پايدالانۋ مەن ەنەرگيا تاپ­شىلىعى ماسەلەسىن وڭتايلى شەشۋ ءۇشىن دە ۇزاق مەرزىمدى ساراپتاما جۇرگىزىپ, عالىم­دار تاراپىنان ناق­تى ۇسىنىس­تار جاسالعانى ابزال, – دەيدى ب.ماحاتوۆ.

الماتى