مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ «ادىلەتتى قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق باعدارى» اتتى قازاقستان حالقىنا ارناعان جولداۋىندا قامتىلعان وزەكتى ماسەلەنىڭ ءبىرى – ەلىمىزدەگى سۋ شارۋاشىلىعىن دامىتۋ. پرەزيدەنتتىڭ پايىمىنشا, اتالعان ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن وتە باتىل جانە شۇعىل شارالار قابىلدانۋى قاجەت.
ەڭ باستىسى, مەملەكەت ءۇشىن اسا ماڭىزدى وسى سالادا ءوز الدىنا جەكە سۋ رەسۋرستارى جانە يرريگاتسيا مينيسترلىگىن قۇرۋ – 30 جىلدان استام ۋاقىتتان كەيىن عانا قولعا الىنعانى قۋانتادى. سۋ تاپشىلىعى جىلدان جىلعا ارتىپ وتىرعان قازىرگى تاڭدا كوپتەگەن ەلدەر سۋ رەسۋرستارىن باسقارۋ ساياساتىن وزگەرتىپ, وسى سالاداعى مەملەكەتتىك باقىلاۋدى كۇشەيتۋدە. ولاردا سۋ رەسۋرستارىن باسقارۋدىڭ مەملەكەتتىك بىرىڭعاي ۆەرتيكالى رەتىندە مامانداندىرىلعان مەكەمە دەربەس جۇمىس ىستەيدى.
وسىعان وراي, مەملەكەت باسشىسى جىلدار بويى قوردالانعان جانە ءالى كۇنگە دەيىن ءوز شەشىمىن تاپپاي وتىرعان پروبلەمالار مەن كەمشىلىكتەردى قاداپ ايتتى.
شىنىندا دا, حالىق سانىنىڭ ءوسۋى مەن ەل ەكونوميكاسىنىڭ قارقىندى دامۋىن ەسكەرسەك, 2040 جىلعا قاراي سۋ تاپشىلىعى جىلىنا 12-15 كم3 جەتۋى مۇمكىن. بۇعان بىرنەشە فاكتور ىقپال ەتەدى. بىرىنشىدەن, كليماتتىڭ وزگەرۋى, ول مۇزدىقتاردىڭ ازايۋىنا اكەپ وتىر. ءوز كەزەگىندە بۇل وزەندەردىڭ سۋ قورىنا اسەر ەتتى, ياعني جىل سايىن ولاردىڭ اعىنى تومەندەپ بارا جاتقانى بايقالادى. تاعى ءبىر ماڭىزدى فاكتور – سۋدىڭ 48%-ىن كورشىلەس مەملەكەتتەردەن: قىتاي, قىرعىزستان, وزبەكستان, رەسەيدەن الىپ وتىرمىز. بۇل ترانسشەكارالىق وزەندەر ارقىلى سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ كوبىنەسە كورشىلەرىمىزبەن كەلىسىمشارتتىق قارىم-قاتىناستارعا بايلانىستى دەگەن ءسوز. شەشىمىن تاپپاعان اۋقىمدى ماسەلەلەر وسىندا جاتىر, بۇعان جاڭا مينيسترلىك ەرەكشە نازار اۋدارۋى ءتيىس. جوعارىدا ايتىلعانداي, سۋ – بۇل شەكتەۋلى رەسۋرس, ونىڭ كولەمىنىڭ ازايۋى مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىنە قاۋىپ توندىرەدى. سوندىقتان ەل پرەزيدەنتىنىڭ ماڭىزدىلىعى بويىنشا سۋدى مۇناي, گاز, مەتالدارمەن سالىستىرعانى كەزدەيسوقتىق ەمەس. قازىردىڭ وزىندە دە سۋارمالى جەرلەر بۇكىل ەگىس القابىنىڭ 7%-ىن عانا الىپ جاتىر (20,6 ملن گا), وسىمدىك شارۋاشىلىعى ءونىمى قۇنىنىڭ 40%-ىن قۇرايدى. سونىمەن قاتار ءبىزدىڭ فەرمەرلەر سۋارۋ گەكتارىنىڭ مۇمكىندىكتەرىن تولىق پايدالانبايتىنىن مويىنداۋىمىز كەرەك. ەگەر بارلىق اگروتەحنيكالىق نورمالار مەن ەرەجەلەردى ساقتاساق جانە جوعارى سۇرىپتى تۇقىمداردى قولداناتىن بولساق, بۇل كورسەتكىشتى ەكى ەسە ارتتىرۋعا بولادى. سەبەبى سۋارمالى جەرلەردە بارلىق كوكونىس داقىلدارى, سونداي-اق كۇرىش, ماقتا, سويا, قانت قىزىلشاسى جانە باسقا دا اۋىلشارۋاشىلىق داقىلدارى وسىرىلەدى.
قازىرگى قوردالانعان ماسەلە سۋ شارۋاشىلىعى سالاسىنداعى جىلدار بويعى ۇزدىكسىز رەفورمالارعا بايلانىستى دا كۇردەلەنە ءتۇستى. مىسالى, سۋ رەسۋرستارى كوميتەتى ءبىر ۆەدومستۆودان ەكىنشى ۆەدومستۆوعا 6 رەت كوشتى, بۇل سۋ شارۋاشىلىعىن باسقارۋ جۇيەسىنە دە, سۋ شارۋاشىلىعى ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋعا دا كەرى ىقپالىن تيگىزدى.
مەملەكەت باسشىسىنىڭ سۋ ۇنەمدەۋ تەحنولوگيالارىن ەنگىزۋ ارقىلى ونى قولدانۋ اۋماعىن جىل سايىن 150 مىڭ گا كەڭەيتۋ تۋرالى تاپسىرماسى وتە ماڭىزدى بولىپ تابىلادى. تاپسىرما وتە وزەكتى, بىراق بۇل وڭاي شارۋا ەمەس. سەبەبى بۇگىندە سۋدى ۇنەمدەيتىن تەحنولوگيالارمەن قامتىلعان سۋارمالى جەرلەردىڭ اۋدانى جالپى سۋارمالى ەگىستىكتىڭ 280 مىڭ گەكتارىن عانا قۇرايدى, بۇل – 1470 مىڭ گەكتار, نەمەسە 19%.
اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ عالىم-مامانى رەتىندە بىردەن ايتايىق, بۇل ءىستى ءتيىمدى باستاۋ ءۇشىن ۇكىمەت قازاقستان اۋماعىندا زاماناۋي سۋارۋ جۇيەلەرىنە قاجەتتى قۇرالدار شىعاراتىن زاۋىت سالۋ جونىندە شۇعىل شارالار قابىلداۋى ءتيىس. ايتپەسە, بۇل تاپسىرمانى ورىنداۋ وتە قيىن بولادى.
سوڭعى جىلدارى سۋدى ۇنەمدەۋدىڭ ماڭىزدى كومپونەنتتەرىنىڭ ءبىرى – مەليوراتسيالىق جەلىنىڭ جاعدايى قاتتى الاڭداۋشىلىق تۋعىزۋدا. مامانداردىڭ پايىمى بويىنشا, ولاردىڭ توزۋى 60%-دان استى, بۇل رەتتە سۋارمالى القاپقا جەتكىزەتىن سۋدىڭ جوعالۋى 40%-دى قۇراپ وتىر.
مەملەكەت باسشىسىنىڭ جولداۋىندا كەمىندە 3,5 مىڭ شاقىرىم ارنانى جاڭعىرتۋ جانە تسيفرلاندىرۋ مىندەتى قويىلعان, ول ءۇشىن قارجى رەسۋرستارى عانا ەمەس, سونىمەن قاتار سۋ شارۋاشىلىعى ينفراقۇرىلىمىنىڭ نىساندارىن جوبالاۋ مەن سالۋدى ساپالى ورىنداي الاتىن مامانداندىرىلعان ۇيىمدار دا قاجەت.
سۋارمالى سۋمەن قامتاماسىز ەتۋدىڭ ماڭىزدى كوزدەرىنىڭ ءبىرى – ەرىگەن جانە تاسقىن سۋدى جيناقتاۋ بويىنشا سۋ قويمالارىن سالۋ. ەرىگەن سۋدى جيناقتاۋ جونىندە وسىنداي مىندەت بۇرىن دا قويىلعان بولاتىن, بىراق ول جۇزەگە اسىرىلمادى. جىلدار بويى اۋىلداعى سۋ پايدالانۋشىلار ءۇشىن تاريفتەردى كوتەرۋگە «تىيىم» سالىندى. سۋدى سۋارۋ قاجەتتىلىكتەرى ءۇشىن قولدانۋ بارىسىندا ونى تابيعي رەسۋرس رەتىندە دە, ەگىستىككە سۋ بەرۋدە دە بولماشى قۇنمەن ەسەپتەلىپ پايدالانىلدى. بۇل ونىڭ تالان-تاراجعا سالىنۋىنا, سۋدى ۇنەمدى پايدالانۋعا دەگەن ىنتانىڭ جويىلۋىنا اكەپ سوقتى, ياعني پرەزيدەنت اتاپ وتكەندەي, سۋدىڭ كولەڭكەلى نارىعى پايدا بولدى. تاريف بەلگىلەۋدىڭ جاڭا تاسىلدەرىن ەنگىزۋ سۋ پايدالانۋ قىزمەتكەرلەرىنىڭ جالاقىسىن ارتتىرۋ, سونداي-اق گيدروتەحنيكالىق قۇرىلىستاردىڭ تەحنيكالىق جاي-كۇيىن جاقسارتۋ بويىنشا كوپتەگەن ماسەلەلەردى شەشۋگە, جوسپارلى جۇمىستار جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. تاريفتىك ساياسات سۋ كوزىنە قولجەتىمدىلىك, ونى پايدالانۋ مۇمكىندىگى دەڭگەيىندە قۇرىلۋى ءتيىس. ءاربىر وزەن باسسەينى ءۇشىن سۋدىڭ ناقتى قۇنىن انىقتاۋ قاجەت. ونسىز سۋدى ۇنەمدى پايدالانۋ مۇمكىن ەمەس. بۇگىنگى كۇنى «قازاق سۋ شارۋاشىلىعى» رمك بەلگىلەپ بەرگەن سۋارمالى بولىنىستەگى سۋدىڭ بۇكىل رەسپۋبليكاعا بىرىڭعاي ءتاريفى – اقىلعا قونىمسىز. بۇل ءتاسىل وتە قولايسىز جانە الەمدىك تاجىريبەگە قايشى كەلەدى.
مۇنداي ىسىراپشىلدىققا جول بەرۋ – مەملەكەتكە وتە ءتيىمسىز ەكەنى بەلگىلى. وزەندەر اعىنىنىڭ جارتىسى كورشى ەلدەرگە بايلانىستى ەكەنىن جانە ولاردىڭ دا ءوز سۋارمالى جەرلەرىن قارقىندى دامىتىپ وتىرعانىن ەسكەرۋىمىز قاجەت.
بۇل جاعداي قازىرگى كەزدە كەڭىنەن قولدانىلاتىن جەر ءۇستى سۋارۋ ءادىسىنىڭ ورنىنا سۋارۋدىڭ زاماناۋي ادىستەرىن (بۇركۋ, تامشىلاتۋ, توپىراق استى) ەنگىزۋدى تالاپ ەتەدى.
سوندىقتان سۋارمالى ەگىنشىلىك سالاسىندا مەملەكەتتىك قولداۋ ساياساتىن وزگەرتۋ قاجەت. مەملەكەتتىك قولداۋ تەك سۋدى ۇنەمدەيتىن تەحنولوگيالاردى ەنگىزەتىندەرگە عانا كورسەتىلۋى ءتيىس.
سۋ ۇنەمدەۋ تەحنولوگيالارىن ەنگىزۋ جانە سۋدى وڭتايلى تۇتىنۋدى ەكونوميكالىق ىنتالاندىرۋ شارالارىن قولدانۋمەن قاتار سۋ شارۋاشىلىعى ينفراقۇرىلىمىن تسيفرلاندىرۋ, ونىڭ ىشىندە سۋدى پايدالانۋدى ەسەپكە الۋ, مونيتورينگتەۋ جانە بولجاۋدىڭ وزەكتىلىگى ارتىپ كەلەدى.
كليماتتىڭ اريديزاتسياعا (قۇرعاقشىلىققا) ۇشىراۋ جاعدايىندا جەر استى سۋلارى ءبىزدىڭ ستراتەگيالىق قورىمىز بولىپ تابىلادى. ەڭ الدىمەن, ولاردىڭ قورلارى مەن ساپاسىن وبەكتيۆتى باعالاپ, جەر استى سۋلارىنىڭ ناقتى دالدىك كارتاسىن جاساۋ قاجەت. مۇنداي ىرگەلى زەرتتەۋلەر عالىمدار مەن گيدروگەولوگتاردىڭ قاتىسۋىمەن مەملەكەتتىڭ قاتاڭ باقىلاۋىمەن جۇرگىزىلۋى كەرەك. وكىنىشكە قاراي, بۇل جۇمىس قازىرگى تاڭدا كوپ جاعدايدا جەكە ۇيىمدارعا بەرىلگەن. ەلىمىزدەگى مىڭنان استام اۋىل جەرگىلىكتى سۋمەن جابدىقتاۋ جۇيەلەرى ەسەبىنەن (ۇڭعىمالاردى بۇرعىلاۋ جانە بلوك-مودۋلدەردى ورناتۋ ارقىلى) ساپالى اۋىز سۋمەن قامتاماسىز ەتىلەدى دەپ جوسپارلاپ وتىرمىز, بىراق قازىردىڭ وزىندە وندا جەر استى سۋلارىنىڭ بەكىتىلگەن قورلارىنىڭ دۇرىستىعى كۇمان تۋعىزادى.
تاعى ءبىر ماسەلە, ەلدە وزدىگىنەن اعاتىن يەسىز 2200-دەن استام ۇڭعىما بار. قۋاتتىلىعى تاۋلىگىنە 50 م3 دەيىنگى سۋ تارتقىشتاردى سالۋ ءۇشىن قازىر ارنايى سۋ پايدالانۋعا رۇقسات الۋدىڭ قاجەتى جوق, ياعني مۇنداي ۇڭعىمالاردى كەز كەلگەن ادام بۇرعىلاي الادى. وسىلايشا, ءبىز ستراتەگيالىق رەسۋرسىمىز – جەر استى تۇششى سۋىن ءبىرجولا جوعالتىپ جاتىرمىز.
كەلەسى ءبىر وزەكتى ماسەلە – حالىقتى ساپالى اۋىز سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ بويىنشا مامانداندىرىلعان پايدالانۋشى ۇيىمدار جوق. قازاقستان رەسپۋبليكاسى دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا ەلىمىزدەگى 235 ورتالىقتاندىرىلعان جانە 483 جەرگىلىكتى سۋمەن جابدىقتاۋ كوزى يەسىز بولىپ تابىلادى.
بىزدە سۋمەن جابدىقتاۋ نىساندارىن سالۋعا سۇرانىس بار, بىراق ولاردى كۇتىپ ۇستاۋعا ءتيىستى سۇرانىس جوق.
2010 جىلى قۇرىلعان «قازسۋشار» رمك جۇمىسىنا كوپ سىن ايتىلۋدا. عالىمدار مەن ماماندار وسى قۇرىلىمنىڭ قىزمەتىن تالداي وتىرىپ, باسقارمانى («قازسۋشار» اپپاراتى 70-تەن استام ادامنان تۇرادى) شامادان تىس ورتالىقتاندىرۋ وبلىستىق بۋىننىڭ السىرەۋىنە الىپ كەلدى دەگەن قورىتىندىعا كەلدى. سونىمەن قاتار كەيبىر اۋدانداردا ماماندار مۇلدەم جوق, بۇل گيدروتەحنيكالىق قۇرىلىستاردىڭ قاۋىپسىزدىگىنە بايلانىستى وزەكتى پروبلەمالاردى تۋىنداتىپ وتىر.
سۋ ماسەلەلەرىن شەشۋ وسى سالاعا قاجەتتى كادرلاردى دايىنداۋدان باستالاتىنى انىق. سوندىقتان پرەزيدەنت ۇكىمەتكە عىلىمي جانە كادرلىق الەۋەتتى نىعايتۋ جونىندە شارالار قابىلداۋدى تاپسىردى.
سۋ سالاسىندا بىلىكتى كادرلاردىڭ – گيدروتەحنيكتەر, گيدروتەحنيكالىق قۇرىلىستاردىڭ ينجەنەر-قۇرىلىسشىلارى, گيدروگەولوگتار, گيدرولوگتار, گلياتسيولوگتاردىڭ تاپشىلىعى بايقالادى. اتاپ ايتقاندا, سۋ رەسۋرستارى كوميتەتىندەگى قىزمەتكەرلەردىڭ كوپشىلىگىنىڭ وسى سالادا پراكتيكالىق تاجىريبەسى جوق, 38 ادامنىڭ تەك 18-ءى عانا سۋ شارۋاشىلىعىنىڭ ماماندارى. «قازسۋشار» رمك جۇيەسىندەگى 7010 ادامنىڭ تەك جارتىسىنىڭ عانا ءتيىستى بەيىندىك ءبىلىمى بار, بوس جۇمىس ورىندارىنىڭ سانى 652 بىرلىكتى (نەمەسە قىزمەتكەرلەر شتاتىنىڭ 9,3%-ىن) قۇرايدى. 8 باسسەيندىك باسقارمادا 182 ادام جۇمىس ىستەيدى, ال مامانداردىڭ ايتۋى بويىنشا ءالى دە 420 قىزمەتكەر قاجەت.
ەرەكشە نازار اۋداراتىن جايت, جاڭا سۋ نىساندارىن دۇرىس جوسپارلاماۋ جانە سالۋ – مەملەكەتتىك قاراجاتتىڭ ءتيىمسىز پايدالانىلۋىنا عانا ەمەس, سونىمەن قاتار سۋدىڭ ءتيىمسىز جوعالۋىنا اكەپ سوعادى.
گيدروتەحنيكالىق قۇرىلىستار مەن بوگەتتەردەگى اپاتتار كوبىنەسە سول جەردەگى قىزمەتكەرلەردىڭ كاسىبي مامان بولماۋىنان تۋىندايدى.
بۇگىندە سۋ شارۋاشىلىعى ءۇشىن كادرلار دايىنداۋ قازاقستاننىڭ 8 جوعارى وقۋ ورنىندا جۇرگىزىلەدى. وتكەن جىلى ەلىمىز بويىنشا سۋ رەسۋرستارى جانە سۋ پايدالانۋ, گيدرولوگيا, گيدروگەولوگيا سياقتى ماماندىقتارعا 334 ءبىلىم گرانتى ءبولىندى, وعان تەك 217 تالاپكەر قابىلداندى. ياعني, بولىنگەن ءبىلىم بەرۋ گرانتتارىنىڭ 35%-ى يگەرىلمەي قالدى. ەگەر, ەلدە جىل سايىن 200-دەن استام سۋ مامانى عانا دايىندالسا, وندا بۇل سالانى ءتيىمدى باسقارۋدى قالاي قامتاماسىز ەتەمىز؟
قازىرگى جاعدايدى تالداي وتىرىپ, ءبىز وسى ماسەلەنى تۋدىرعان بىرقاتار فاكتوردى انىقتادىق.
تالاپكەرلەردىڭ «بەدەلدى» دەپ سانالمايتىن وسى ماماندىقتاردى تاڭداۋعا ىنتاسى جوق, سەبەبى ولاردىڭ كوپشىلىگى اۋىلدىق جەرلەردەن كەلەدى, ولار از ستيپەندياعا, تومەن جالاقىعا جانە ت.ب. قاناعاتتانبايدى.
سوندىقتان ءبىز سۋ سالاسى ءۇشىن كادرلاردى دايىنداۋ جۇيەسىن شۇعىل تۇردە قايتا قاراۋىمىز كەرەك.
ەڭ الدىمەن, جاستاردىڭ وسى سۇرانىسقا يە ماماندىقتاردى يگەرۋگە دەگەن ىنتاسىن ارتتىرۋ قاجەت. ول ءۇشىن باكالاۆريات ءبىلىم الۋشىلارىنىڭ ستيپەندياسىن «پەداگوگيكالىق ءبىلىم بەرۋ» جانە «دەنساۋلىق ساقتاۋ» باعىتتارى بويىنشا ستيپەنديا دەڭگەيىنە دەيىن, ياعني 36 660 تەڭگەدەن 58 800 تەڭگەگە دەيىن ۇلعايتۋ قاجەت.
كادرلارعا سۇرانىستى انىقتاۋ مونيتورينگىنىڭ تەتىكتەرىن جەتىلدىرۋىمىز قاجەت. سونداي-اق اۋىل مەكتەپتەرىنىڭ تۇلەكتەرىنە اۋىلدىق كۆوتا ءبولۋ تەتىگىن جەتىلدىرۋ, اۋىل شارۋاشىلىعى, ونىڭ ىشىندە سۋ ماماندىقتارى بويىنشا ونىڭ كولەمىن 35%-دان كەم دەگەندە 50%-عا دەيىن ارتتىرۋ قاجەت.
مامانداردى دايىنداۋ ماقساتتى مەملەكەتتىك ءبىلىم بەرۋ تاپسىرىسى بويىنشا, سۋ شارۋاشىلىعى سالاسىنداعى جۇمىس بەرۋشىلەردىڭ وتىنىمدەرى جانە ەڭبەك نارىعىنىڭ سۇرانىسى بويىنشا جۇرگىزىلۋى ءتيىس.
جوعارى وقۋ ورنى, كاسىپورىن جانە ستۋدەنت اراسىندا ۇشجاقتى شارت جاساسۋ قاجەت. بۇل رەتتە, جۇمىس بەرۋشىلەر ءوز كاسىپورىندارىنىڭ بازاسىندا ستۋدەنتتەردىڭ پراكتيكاسىن, تاعىلىمداماسىن ۇيىمداستىرۋدى مىندەتىنە الادى. ال جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرگەننەن كەيىن تۇلەكتەردىڭ سوندا جۇمىسقا ورنالاسۋىنا تاپسىرىس بەرۋشىلەر كەپىلدىك بەرەدى.
سالاداعى وسىنداي قوردالانعان ماسەلەلەردىڭ بارلىعىن جاڭادان قۇرىلاتىن سۋ جانە يرريگاتسيا مينيسترلىگى جۇيەلى شەشەدى دەپ سەنەمىز. ەڭ باستىسى, ونىڭ باسشىلىعىنا ەلىمىزدەگى ورىن العان جاعدايدى زەردەلەي الاتىن جانە سۋ شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا الەۋەتى جەتەتىن تاجىريبەلى, زاماناۋي كاسىبي كادرلار كەلسىن دەيىك.
