ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىك, بيىل ناۋرىزدا كەنيا استاناسى نايروبيگە شارتاراپتىڭ ەكولوگيا سالاسىنا جاۋاپتى باسشىلارى جينالعان-دى. بۇۇ قورشاعان ورتانى قورعاۋ اسسامبلەياسىنىڭ كەزەكتى كەزدەسۋىندە پلانەتامىزدىڭ باستى ەكولوگتەرى «پلاستماسسا قالدىعىن جويامىز» دەپ اتالاتىن قارار قابىلداعان ەدى. ولاردىڭ قاتارىندا قازاقستان دا بار. قۇجاتتا پلاستيك ونىمدەرىمەن كۇرەسۋ تاسىلدەرى ەگجەي-تەگجەي جازىلدى. ەندى, كەلەسى جيىن كەزىندە, ياعني 2024 جىلى قاراردى بەكىتپەك. وعان دەيىن ءتۇرلى دەڭگەيدەگى كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلىپ, قويىلعان ماقساتقا قول جەتكىزۋ تاسىلدەرى تالقىلانادى. ماسەلە دە وسى جەردەن شىعىپ وتىر.
جالپى, پلاستماسسا ونىمدەرىنىڭ قالدىعى بۇگىندە الەمگە ۇلكەن قاۋىپ ءتوندىرىپ وتىرعانى بەلگىلى. ويتكەنى بۇل ماتەريالدىڭ تابيعي جولمەن ءشىرۋى وتە باياۋ جۇرەدى. كوپ جاعدايدا جۇزدەگەن جىلدارعا سوزىلادى. سول سەبەپتى مۇنداي قوقىس قورشاعان ورتاعا دا, ادامداردىڭ دەنساۋلىعىنا دا, جان-جانۋارلارعا دا ۇلكەن قاۋىپ توندىرەدى. ماسەلەن, جىل سايىن الەمدە 400 ميلليون توننا پلاستيك قوقىس شىعارىلادى ەكەن. وسى قالدىقتاردىڭ ءبارىن جيناساق, مىسىر پيراميداسىنىڭ 67-ءسىن قۇراستىرىپ شىعارۋعا جەتەدى.
وكىنىشتىسى دە سول, 400 ميلليون توننا قوقىستىڭ جارتىسىنا جۋىعى – سۋسىن قۇتىسى, قاپتاما سەكىلدى ءبىر رەتتىك پايدالانىلاتىن پلاستماسسا ونىمدەر. الايدا جالپى پلاستيك قالدىقتىڭ تەك ون پايىزى عانا قايتا وڭدەلەدى. قالعانى پوليگوندارعا توگىلىپ, ورماندار مەن دالالاردا شاشىلىپ, مۇحيتتاردى لاستايدى. شامامەن, جىل سايىن 23 ميلليون توننا پلاستماسسا وزەندەرگە, كولدەرگە, تەڭىزدەر مەن مۇحيتتارعا اعىپ كەتەدى.
پلاستماسسا ونىمدەر ەكولوگياعا وسىنشالىقتى قاۋىپ ءتوندىرىپ تۇرعاندا تابيعات جاناشىرلارى قالاي قاراپ قالسىن! جوعارىدا اتاپ وتكەن قاراردى العا جىلجىتۋ ماقساتىندا وتكەن اپتادا بىرقاتار مەملەكەتتىڭ سالاعا جاۋاپتى ماماندارى پاريجدە باس قوستى. الايدا كەلىسسوزدەر وڭاي جۇرمەگەنىن باتىس باسىلىمدارى جارىسا جازدى.
داۋ قاراردى بەكىتۋ كەزىندەگى داۋىس ساناۋدا شىقتى. ساۋد ارابياسى, برازيليا, قىتاي, ءۇندىستان باستاعان بىرقاتار ەل ءار مەملەكەتكە ۆەتو قويۋ قۇقىعىن بەرۋدى كوزدەيدى. مۇنداي جاعدايدا, كەلىسىمگە نارازى كەز كەلگەن ەل ونى قابىلداتپاي تاستاۋعا قۇقىلى. ال اقش, ۇلىبريتانيا, نورۆەگيا سەكىلدى مەملەكەتتەر مەن ەۋروپالىق وداققا مۇشە ەلدەر قۇجاتتى كوپشىلىك داۋىسپەن, ياعني ۇشتەن ەكىسىنىڭ قولداۋىمەن قابىلداۋدى ۇسىنادى.
الدا-جالدا ەكىنشى نۇسقا تاڭدالسا, كەلىسىم ماقۇلدانعاننان كەيىن بۇكىل الەم ەلدەرى ونى ورىنداۋعا مىندەتتى. ساراپشىلار بۇعان تابيعاتقا بەي-جاي قارايتىن كەي مەملەكەت كەلىسپەي وتىرعانىن ايتادى. لوندون زوولوگيالىق قوعامىنىڭ ساياسات جونىندەگى اعا مامانى بەتان لافلين «Politico» سايتىنا بەرگەن سۇحباتىندا ءوندىرىستىڭ قامىن كۇيتتەگەن ەلدەر كەلىسسوزدەردىڭ باياۋ جۇرۋىنە مۇددەلى بولعاندىقتان, وسىنداي قادامعا بارىپ وتىرعانىن جەتكىزدى.
اقىرى بىرنەشە كۇن بويى داۋىس بەرۋ ماسەلەسىن شەشە الماي باسى قاتقان ەكولوگتەر ەكىۇداي شەشىمگە كەلدى. ياعني كەلىسىمدى داۋىسقا قويعاندا قايتادان بۇل ماسەلەگە ورالماق. مۇنداي ۋاعدالاستىق پىكىرتالاستى ودان ءارى جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك بەرگەنى بەلگىلى. بىراق ءۇش كۇن بويى داۋىس ساناۋ ماسەلەسىنە باس قاتىرعانداردىڭ نەگىزگى ماسەلەنى – پلاستيك ونىمدەردىڭ قالدىعىن ازايتۋدى تالقىلاۋعا ۋاقىتى قالمادى.
وسىلايشا, پلاستماسسا ءوندىرىسىن قىسقارتۋ, كەلىسىمدى جۇزەگە اسىرۋ بارىسىن قارجىلاندىرۋ, ءبىر رەت قولدانىلاتىن پلاستيك زاتتارعا تىيىم سالۋ سەكىلدى وزەكتى تاقىرىپتار تولىققاندى تالقىلانعان جوق. فرانتسيانىڭ قورشاعان ورتانى قورعاۋ ءمينيسترى كەزدەسۋدىڭ سوڭعى كۇنى جۋرناليستەرگە بەرگەن سۇحباتىندا پروتسەدۋرالىق ماسەلەنى جەدەل شەشۋ كەرەك ەكەنىن جەتكىزگەن. الايدا مۇنايعا باي كەي مەملەكەتتىڭ بۇعان كەدەرگى كەلتىرىپ وتىرعانىن جاسىرعان جوق.
شارتاراپتىڭ ەكولوگتەرى پلاستماسسا قالدىعىنا باس اۋىرتۋى بەكەر ەمەس. ءىرى ءوندىرۋشى كومپانيالار پلاستماسسا ءوندىرىسىن جىلدان-جىلعا ۇلعايتىپ كەلەدى. ساراپشىلار بۇعان شەكتەۋ قويىلماسا نەمەسە رەتتەلمەسە 2050 جىلعا قاراي پلاستيك ءونىم تۇتىنۋ كولەمى ەكى ەسەگە ارتاتىنىن ايتىپ دابىل قاعادى. دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ زەرتتەۋى بويىنشا, الەمدە ورتاشا ەسەپپەن تاۋلىگىنە جان باسىنا شاققاندا 0,74 كيلوگرامم قوقىس تاستالادى.
بۇۇ قورشاعان ورتانى قورعاۋ باعدارلاماسىنىڭ دەرەكتەرىنە سايكەس, پلاستماسسا تاۋارلاردى ازايتۋ مەن ولاردى قايتا وڭدەۋ شىعىندى ازايتادى. الايدا بۇل باعىتقا قوماقتى قاراجات كەرەك. ۇيىم كەلتىرگەن مالىمەتكە ساي, قايتا وڭدەۋ سالاسىنا 65 ميلليارد دوللار ينۆەستيتسيا قاجەت. بىراق بۇل پلاستيك ونەركاسىبىنە سالىنعان ينۆەستيتسيانىڭ جارتىسى عانا.
سونداي-اق الداعى جيىرما جىلدا پلاستيكالىق لاستانۋدى 80 پايىزعا ازايتۋ مول پايدا اكەلمەك. اسىرەسە دەنساۋلىققا, كليماتقا, اۋانىڭ لاستانۋىنا, مۇحيتقا تونگەن قاۋىپتى ازايتادى. الدا-جالدا الەم وسىنداي قادامعا بارا قالسا, 3 تريلليون دوللار شىعىننىڭ الدىن الۋعا مۇمكىندىك تۋادى. بۇدان بولەك, اۋاعا پارنيكتى گازداردىڭ شىعۋىن دا ازايتادى. بۇۇ كەلتىرگەن دەرەكتە جاھاندىق كومىرقىشقىل گازى شىعارىلىمى 500 ميلليون تونناعا ازاياتىنى كورسەتىلگەن.
ەكولوگياعا تونگەن اپاتقا بايلانىستى جەر-جاھاننىڭ بىرقاتار بولىگى قازىردىڭ وزىندە ىسكە كىرىستى. قوقىسپەن كۇرەسۋ ءۇشىن كەي مەملەكەت پلاستماسسا ونىمدەرىن ازايتۋدى جوسپارلاپ وتىر. ماسەلەن, ەۋروپالىق كوميسسيا بىلتىر ءبىر رەتتىك پلاستيك قاپتامالار ءوندىرىسىن شەكتەۋگە قاتىستى زاڭ جوباسىن ۇسىندى. باستى ماقسات – 2050 جىلعا قاراي قورشاعان ورتاعا زيان كەلتىرمەيتىن وڭىرگە اينالۋ. وسى جولدا مەيرامحانالار, قوناقۇيلەر جانە دۇكەندەردە ءبىر رەتتىك پلاستماسسا قوراپشالار مەن قاپتامالارعا تىيىم سالىنباق.
سونىمەن قاتار قايتا قولدانىلاتىن قۇتىلار دا ترەندكە ەنبەك. جوسپار بويىنشا, سۋسىن ساتىپ العاندا قۇتى ءۇشىن قوسىمشا تيىن-تەبەن تولەۋگە تۋرا كەلەدى. ونى قايتا وتكىزسەڭىز, اقشاڭىزدى قايتارىپ بەرەدى. قۇجاتتى ازىرلەۋشىلەر مۇنداي جاڭاشىلدىق ادامداردىڭ پلاستيك زاتتاردى وڭدى-سولدى قولدانۋىنىڭ الدىن الاتىنىنا سەنىمدى.
2020 جىلى ەۋروپالىق وداقتىڭ ءاربىر تۇرعىنى 180 كيلوگرامم قالدىق تاستاعان. سونىڭ ىشىندە قاعاز ونىمدەرىنىڭ ۇلەسى جوعارى. 2020 جىلى ونىڭ كولەمى 32,7 ميلليون توننانى قۇراعان. بۇدان پلاستماسسا مەن شىنى دا قالىسپاي تۇر. ارقايسىسىنىڭ كولەمى شامامەن 15 ميلليون توننادان اسىپ جىعىلادى. ەۋروپالىق كوميسسيا وكىلدەرى دەر كەزىندە شەشىم قابىلدانباسا, 2030 جىلعا قاراي ەۋروپالىق وداق تۇرعىندارى شىعاراتىن قاپتاما قالدىق كولەمى 19 پايىزعا ارتاتىنىن العا تارتادى. ال پلاستيكالىق قاپتاما كولەمى ءتىپتى 46 پايىزعا دەيىن كوبەيۋى مۇمكىن.
دەگەنمەن, ەۋروپالىق كوميسسيا ۇسىنعان قۇجاتتىڭ قارت قۇرلىقتا قابىلدانۋى ەكىتالاي. البەتتە, بۇعان ەڭ اۋەلى ءىرى ءوندىرىس وشاقتارى قارسى بولاتىنى تۇسىنىكتى. ويتكەنى پلاستماسسا قاپتامالاردى قولدانۋ ارزان ءارى ءتيىمدى. سول سەبەپتى ونى باسقا ماتەريالمەن اۋىستىرۋ نەمەسە قايتا قولدانىلاتىن قۇتى نە قاپتاما شىعارۋ قيىندىق تۋعىزادى.
وسى ورايدا, ەكولوگيالىق ءتيىمدى ماتەريالدار سۇرانىسقا يە بولاتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. بىراق كەيىنگى جىلدارى «ەكو» دەگەن تىركەستى قولدانىپ, پايداعا كەنەلىپ وتىرعاندار جەتەرلىك. ەكولوگتەر مۇنداي ترەندتىڭ ەكى ۇشى بار ەكەنىنە نازار اۋدارادى. ماسەلەن, The Changing Markets قورى جۇرگىزگەن زەرتتەۋگە سۇيەنسەك, Coca-Cola جانە Unilever سەكىلدى ءىرى برەندتەردىڭ پلاستيكالىق قاپتاماسى ەكولوگيالىق تازا ەكەنى تۋرالى مالىمدەمەلەرى شىندىققا جاناسپايدى. اسىرەسە مۇحيتقا اعىزىلاتىن جانە قايتا قولدانىلاتىن پلاستيكالىق ونىمدەردى وڭدەۋدەن وتكىزەمىز دەگەن سەكىلدى جارنامالار وتىرىك ەكەنىن ايتىپ دابىل قاعادى.
قوقىس ماسەلەسى قازاقستاندا دا ءورشىپ تۇر. ەلىمىزدە جىلىنا ورتا ەسەپپەن 5 ميلليون توننا تۇرمىستىق قالدىق شىعادى. ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك, 2021 جىلى ەلىمىزدە نەبارى 132 مىڭ تونناعا جەتەر-جەتپەس پلاستيك قالدىعى قايتا وڭدەلگەن. بۇل جىل سايىنعى پلاستماسسا ونىمدەردىڭ 20 پايىزىنان ءسال عانا كوپ. ياعني قازاقستاندا شامامەن 602 مىڭ توننا پلاستيك زات قوقىسقا تاستالادى. «جاسىل ەكونوميكاعا» كوشۋدى ماقسات ەتكەن ەلىمىز قوقىستى قايتا وڭدەۋدىڭ ۇلەسىن 2030 جىلى 40 پايىزعا, 2050 جىلى 50 پايىزعا جەتكىزۋدى كوزدەگەن ەدى. بىراق 2030 جىلعا دەيىن از عانا ۋاقىت قالعانىن ەسكەرسەك, اتالعان 40 پايىزعا قول جەتكىزۋ وڭاي شارۋا بولمايتىن ءتۇرى بار.
