سارايشىق – سان عاسىردىڭ كۋاسى

شەتەلدىك تۋريستەر دە قىزى­عاتىن تاريحي جانە ارحەولوگيا­لىق ەسكەرتكىشتەر قاتارىنداعى ورتاعاسىرلىق سارايشىق قالا­سىنىڭ ورنى ماحامبەت اۋدانىن­دا ورنالاسقان. جاقىندا وسىنداعى سارايشىق اۋىلىندا جاڭا ساپار ورتالىعى اشىلدى. مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى اسحات ورا­لوۆتىڭ پىكىرىنشە، ساپار ورتالى­عىنىڭ بەس جىلدىق دامۋ جوس­پارى بەكىتىلگەن. ەندى تەك ءبىر ورتا­لىقپەن شەكتەلمەي، جايىق وزە­نىنىڭ جاعاسىنان بىرقاتار عي­مارات سالىناتىن بولادى. ويت­كەنى ورتاعاسىرلىق قالا تاريحى ەلىمىزدىڭ عانا ەمەس، شەتەلدىك تۋريستەر كوپ كەلەتىن ورىنعا اينال­عان. ماسەلەن، سارايشىق مۋزەي-قورىعىنىڭ تاريحىمەن تانىسۋعا الدىڭعى جىلى 12 مىڭ، بىلتىر 18،5 مىڭنان اسا ادام كەلگەن.

اتىراۋ وبلىسى اكىمىنىڭ ورىن­­­باسارى جاسۇلان بيسەم­بيەۆ­تىڭ ­ايتۋىنشا، ءوڭىر تۇرعىندارى تاريحي قالانىڭ تاعدىرىنا الاڭ­داي­دى. مۇندا 20 جىل بۇرىن مۇرا­جاي اشىلدى. ال جەتى جىل بۇرىن جايىق وزەنىنىڭ جاعا­لا­ۋىن نىعايتۋ جۇمىستارى باس­تال­دى. جاڭا ساپار ورتالىعى ەجەلگى قالاشىقتى تاري­حي جانە عى­لى­مي تۇرعىدان زەرتتەۋ­گە، قاز­با جۇ­مىستارىن جالعاستىرۋ­عا سەرپىن بەرەدى.

«سارايشىق» تاريحي-مادەني مۇ­راجاي-قورىعىنىڭ ديرەكتورى ابىلسەيىت مۇحتاردىڭ دە­رە­گىنە سۇ­يەن­سەك، قازاق دالا­سىن­داعى ەڭ كونە تاري­حي قالا ۇلى جىبەك جولىن­داعى ساۋدا ورتا­لىقتارىنىڭ ءبىرى بولعان. ورتا­عاسىرلىق قالانىڭ تاريحى تىم تەرەڭدە جاتىر. جازبا دەرەكتەر دە كوپ. ويتكەنى سارايشىق – ۇلىق ۇلىستىڭ استاناسى دارەجەسىنە ­جەتكەن قالا.

«ورتاعاسىرلىق دەرەكتەرگە سۇ­يەنسەك، سارايشىقتا بەركە حان، توقتى حان مۇسىلماندىقتى قا­بىلدادى. جانىبەك حان، بەردىبەك حان تاققا وتىردى، ەل باسقاردى. ساراي-باتۋ تاريحىن زەرتتەۋشى عالىم ە.پيگارەۆ 1242/43-1313 جىلدارى ەدىل-جايىق ارا­لى­عىن­دا استانا دەڭگەيىنە جەتكەن ەكى قا­لانى – ساراي ال-ماحرۋس پەن سارايشىقتى كورسەتەدى. ال ءوزىمىز بۇرىننان اڭىز قىلىپ ايتاتىن ءاز-جانىبەك حان تاريحى دا سا­راي­­شىقپەن بايلانىس­تىرىلادى. «اققۋ كولى» مەن «التىن قايىق» تۋرالى اڭىزدار استارىندا ۇلكەن تاريح بار. ساراي­شىق ەۋروپا مەن ازيانى باي­لانىستىرعان التىن كوپىر بولدى. قالانىڭ ماڭىزدى كەرۋەن جولىندا ورنالاسقانىن ۇلىق ۇلىس زامانىندا-اق يبن باتۋتا (1333-1334)، دجوۆانني ما­­­رينول­لي (1338-1353)، يسپان ءپىرا­دارى پاسحاليا (1335-1339)، اعا­يىندى كوپەستەر فرانتسيسكو مەن دومينيكو پيتسي­گانيلەر (1367) اتاپ وتەدى. وسى­عان بايلانىستى التىن وردا كەزەڭىن زەرتتەۋشى ر.پو­چەكاەۆ «سا­رايشىقتى كەرۋەن جول­دارى­نان الىم-سالىق جينايتىن اكىم­شىلىك ورتالىق بولدى» دەپ ەسەپ­تەيدى. ال قازىر سارايشىق ور­نىن­­دا جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق قاز­بالار ونىڭ ۇلىق ۇلىستىڭ باس­تى قالالارىنىڭ ءبىرى بولعا­نىن ايعاقتايدى. قازبا كەزىندە اشىل­عان كەشەندى ساراي، تۇرعىن جاي­لار، ودان تابىلعان قىش بۇ­يىم­دار، قىتايلىق سەلادون ىدىسى، يران­دىق سىرلى قىش تۇرلەرى قالانىڭ باي-قۋاتتى بولعانىن دالەلدەيدى»، دەيدى ابىلسەيىت مۇحتار.

ديرەكتوردىڭ ايتۋىنشا، زەرت­تەۋشىلەر سارايشىقتىڭ تاريحى ءحىىى عاسىردان بۇرىنعى كەزەڭ­نەن باستالاتىنىنا توقتالعان. ەڭ ماڭىزدىسى، سارايشىق قازاق حاندىعىنىڭ استاناسى بولعان. تاريحي قالانىڭ ورنىنان تا­بىلعان قۇندى جادىگەرلەر دە از ەمەس. ەندى سول جادىگەردىڭ ءبارى ساپار ورتالىعىنىڭ التى ەكسپوزي­تسيالىق زالى مەن كورمە پاۆيلونىنا قويىلادى. التىن وردا كەزەڭىندەگى سارايشىقتىڭ ماكەتىن جاساۋعا عالىمدار كومەكتەسكەن. ال بارلىق ەكسپوزيتسيانىڭ مۋل­تيمەديالىق نۇسقاسى جاسالعان. بۇل ساپار ورتالىعىنا كەلەتىن قوناقتاردىڭ قازاق، ورىس جانە اعىل­شىن تىلدەرىندە اقپارات الۋ­عا مۇمكىندىك بەرەدى.

ورتاعاسىرلىق سارايشىق قا­لا­سىنىڭ ورنىندا جىل سايىن­ ار­­حەولوگيالىق قازبا جۇمى­سى جۇر­گىزىلەدى. ماسەلەن، 2020 جى­لى ال­تىن وردا مەن نو­عاي وردا­سى­نىڭ، كەيىن قازاق حان­­دى­­عىنىڭ باس شاھارى اتان­عان سا­رايشىق قالا­سىنان ەرەكشە قابىرحانا تابىل­دى. تاريحي دەرەك­تەرگە سۇيە­نىپ، زەرتتەۋ جۇر­گىزگەن ارحەولوگتەر قابىرحانانىڭ ۇلتىمىزدىڭ ۇلى تۇلعاسى – قاسىم حاننىڭ جەرلەنگەن ورنى بو­لۋى مۇمكىن ەكەنىن جوق­قا شى­عار­مايدى.

«سارايشىق» تاريحي-مادەني مۇراجاي-قورىعىنىڭ ديرەكتورى ابىلسەيىت مۇحتاردىڭ ايتۋىنا قا­راعاندا، بۇعان قاتىستى بىرنەشە دالەلدى دەرەك بار. بىرىنشىدەن، 1840 جىلدارى جاڭگىر حان بوكەيحان­ ۇلى سارايشىققا كەلگەندە ۇلى اتاسىنىڭ باسىنا بەلگى قويىپ، «حان مولاسى» اتالاتىن اۋماقتى قورشاتقان ەكەن. كەيىن بۇل بەلگى جوعالعان.

ەكىنشىدەن، اتىراۋلىق عا­لىم­دار 2019 جىلى رەسەي مۇراعاتى­نان سارايشىق قالاسىنىڭ كونە ەستەلىك-سىزباسىن تاۋىپ اكەل­گەن. ورىستىڭ زەرتتەۋشى-عالىمى الەكسەي الەكسەەۆ 1861 جىلعى ەڭبەگىندە حان زيراتى ورنىن انىق كورسەتىپ، ونى «اۋليە-سكلەپ» دەپ بەلگىلەپتى. ول ءوزى كورگەن «حان مولاسىن» كۇمبەزدى ءارى ەڭسەلى كەسەنە بولعانىنا سيپاتتاما بەرىپتى. عالىم كۇمبەزدىڭ ءۇش جاعىندا تەرەزەسى، ال شىعىسىندا ەسىگى بول­عانىن جازعان.

ۇشىنشىدەن، جەرگىلىكتى ارحەولوگتەر دە سارايشىقتىڭ تەرەڭگە جاسىرىلعان كومبەدەي شەجىرەلى تاريحىن ۇدايى زەرتتەپ كەلەدى. سول زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا، الەكسەي الەكسەەۆ كەلتىرگەن دەرەكتەر اشىلىپ جاتقان كەسەنەنىڭ سۇلباسىمەن سايكەس كەلەتىنى انىق­تالىپتى.

«كەيىنگى جىلدارى تابىلعان تاريحي دەرەكتەر دە سارايشىقتا قاسىم حاننىڭ جەرلەنگەنىن تو­لىقتاي ايعاقتايدى. حاننىڭ جەر­لەنگەن ورنىن انىقتاۋ ماق­سا­تىن­داعى ەكسپەديتسيامىز جە­مىستى بولدى دەۋگە نەگىز بار. ا.الەك­سەەۆ­­­تىڭ جاز­باسىندا ايتىلعان ما­لى­­مەت­تەر مەن قابىرحانانىڭ ساي­كەس­تىگى 99 پا­يىزعا راستالىپ وتىر»، دەيدى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پرو­فەسسور ابىلسەيىت مۇحتار.

سول جىلى «حان مولاسى» قاز­باسىنداعى ساعانادان قىزعىلت ما­تانىڭ قالدىعى تابىلعان. رەس­تاۆراتور تەتيانا كرۋپا جۇرگىز­گەن زەرتتەۋدىڭ ناتيجەسىندە بۇل ورنەكتەر سالىنعان قىزىل بارقىت ماتا ەكەنى انىقتالدى. توقىما ءونىمى – تەك جىبەكتەن توقىلعان، التىن جالاتىلعان كۇمىس جىپتەرى بار وتە ساپالى ماتا. ونىڭ شىق­قان جەرى وسمان يمپەرياسى بولۋى مۇمكىن، ال كەزەڭى بويىنشا XV-XVI عاسىرلارعا سايكەس كەلەدى. بەدەرلى بارقىت ماتادان تىگىلگەن كيىمدەر سول كەزدە سانگە اينال­عان. سول سەبەپتەن، باي، بەدەلدى ادام­دار وسىنداي ماتادان كيىم تىكتىرگەن.

اتىراۋ وبلىسى