قولمەرگەن

ءبىر ساتكە كىدىرىپ, قوناقتار دابىرلاپ, قىزىل كەڭىردەك بولىپ جاتقان ءۇي جاققا قۇلاق توستى, داۋىستارى باسەڭدەمەگەن. دەمەك ەشتەڭەدەن سەزىكتەنبەگەن. قارسى بولمەدەگى قارا ق ۇلىپقا سوم تەمىردى سالدى دا تارتىپ قالدى, وپىرىلىپ ءتۇستى. ەسىكتى اشتى. قاراڭعىدان تۇك كورىنبەيدى. كەلىن الىپ شىققان مايشامعا كوزى تىرە­لىپ, سونى الدى.

ايقاسقا كەڭ بولمەنىڭ تورىندە بايلاۋدا تۇر. جانۋار مۇنى تانىعانداي وقىرانىپ قالدى. «تىس-س!» دەگەن بۇل بار­دى دا, ارقاندى اعىتتى, جاي جەتەلەپ ەسىككە كەلدى. «ادامنان ەستى جانۋار» دە­گەنى راس-اۋ... ايقاسقا جاعدايدى ۇققان­داي مۇنىڭ ىڭعايىنا كونىپ, جەتەگى­نە ءجۇردى. اۋىز بولمەگە قايتا ءتۇستى. وشاق­تا­عى كەلىننىڭ كيىمى بىقسىپ, كوك ءتۇتىن قاپتاعان. كوزى شوقتاي جانعان جانۋار ءتۇتىن يىسىنە شوشىنىپ دىرىلدەي باس­تادى. دالاعا شىقتى دا ات تۇمسىعىن باس­قان الاقانىن الىپ, جۇگەن سالدى. وسى كەزدە عانا تىقىرشىعان ايقاسقا بار­ داۋسىمەن كىسىنەپ جىبەردى. بۇل ساتتە ءبىر-اق قارعىعان ول اتتىڭ ۇستىندە ەدى. دار­بازا اشىق. ءبىر ىتىرىنىپ, زاۋلادى دا جو­نەلدى. اۋدەم جەر ۇزاعاندا ارتىنان بەس-ال­تى رەت مىلتىق اتىلدى. قارا جولدىڭ تو­پىراعىن بۇرقىراتىپ قارا ءتۇندى قاق جارىپ ۇشىپ بارادى. ەكى جىلدا بويى بيىك­تەپ, تۇرقى ۇزارىپ, جون ارقاسى جالپايىپ, كەۋدەسى كەڭىپ قالعان شۇبار اتتىڭ جا­لاڭاش ۇستىندە جالعا جارماسىپ ارەڭ وتىر.­ «ناعىز تۇلپار اتقا اينالىپتى», دەدى.

ايسىز تۇندە ايقاسقانى ۇرلاپ, سول كۇن­نەن باستاپ قاراقشى اتانعان قاراكو­سە­نىڭ بولتاي اتاسىنان شىققان 19 جاستاعى ساق ەدى. ەكى جىل بۇرىن ناقاقتان جالا جابىلىپ, بەكاباتتىڭ تاس زىندانىنا تۇس­كەندە بوزبالا ەدى. ءازىر زىڭگىتتەي جىگىت. ناعىز تۇيە قابىرعالى قاراكوسەنىڭ ناق ءوزى. ۇزىنشا بويى اتتى كىسىنى يەكتەيدى, ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي كەۋدەلى, جاۋى­رىنى قاقپاقتاي. قاراسۇر ءتۇر-ال­پەتى كىم-كىمدى دە ىقتىرعانداي ىزعارلى. جال­پاقتاۋ بەتتەگى ۇلكەندەۋ كوزدەرى زىلدە­نە قاراسا, جەرگە تىعىپ جىبەرەردەي تىم سۇس­تى. ايتسە دە, بالۋانعا شاق كەلىستى دەنە ءبى­تىمى كورگەن جاندى «پاھ, شىركىن!» دەگىزەتىندەي.

* * *

«اتتەڭ دۇنيە, بىرەۋگە كەڭ, بىرەۋگە تار!». بۇرناعى جىلى بولتاي جىلقىسى يۆان پومەششيكتىڭ كارتوپ سالعان جەرىن جيەكتەپ, قاماۋعا الىنعان. سوت پەن اۋىل اق­ساقالدارى ىرعاسا كەلىپ, ەگىنگە ەرنى دە تيمەگەن, زيان دا شەكتىرمەگەن جىل­قى­نىڭ بەس-التاۋىن ايىپقا كەسكەن. قوساقتا شۇبار قۇنان دا كەتتى. اقسا­قال­دار كوپ دالەلمەن قانشا ايتسا دا پات­شا زاڭى پومەششيك ءۋاجىن دۇرىسقا شى­عار­دى. بۇعان وكپەلى ساق ءدام سىزباي جاتىپ قالعان. بالا بەتى بەرى قاراماۋعا اي­نالعان سوڭ اكەسى سادىقباي ەكى جىلقى جەتە­لەپ بارىپ, «ايىپتى» شۇبار قۇنانعا ايىر­باس­تاماق بولدى. وعان يۆان پومەششيك كونبەدى. اقىماق ەمەس قوي. مال تاني بى­لە­دى. شۇبار قۇنان ەكى-ءۇش جىلدا ءبىر ءۇيىر قىلقۇيرىققا دا ايىرباستامايتىن الاپات تۇل­پارعا اينالارىن جالماۋىز جۇرەگى سەزىپ تۇر.

* * *

...ساق ءالى كۇنگە شۇبار قۇنانعا ەر سالماعان. دونەن شىققاندا ءبىر-اق ەرتتەمەك ەدى. نەگىزى ايقاسقا جاڭا تۋعاندا قاپ-قارا ق ۇلىن بولاتىن. وسە كەلە قۇنان شىعاردا باسى مەن مويىنى, ءتورت اياعى جۋان سانعا دەيىن شىمقاي قارا كۇيىندە قالدى دا ۇلى دەنەسى شۇبارلانىپ كەتتى.

...تۇرقى بولەك ايقاسقانى قولىنا قالاي تۇسىرەرىن بىلمەي كوز قاداپ جۇرگەن يۆان پومەششيك بولتاي جىلقىسىنىڭ ءبىر بولىگى كارتوپتى القاپقا جاپىرىلىپ بارا جاتقانىن كورگەندە الاقان ىسقىلاپ, «و-و, يسۋس, ارمانىمدى الدىما ايداپ اكەلدىڭ!» دەپ قۋانعان. دەرەۋ شوقىنىپ, قۇدايىنا ءتاۋ ەتكەن.

ەگىن ەتەگىندە ايقاسقا موينىن اققۋ­داي ءيىپ, ويناقتاپ بيلەگەنىن كورگەندە يۆان قۇدايىنا سولاي سىيىنباسا دا بولماس ەدى. تاڭ جارىعىندا كۇن شۋاعىنا مالىنىپ, جال-قۇيرىعى توگىلىپ, ءتورت تۇياعىن ماڭ-ماڭ تاستاپ, ماڭعاز عانا بيلەپ جۇرگەن ايقاسقا كورەر كوزگە سۇلۋ ەدى. پومەششيك قاتتى قۋانعاننان جيرەن ساقالدى يەگى كەمسەڭدەپ, شاعىر كوزىنە جاس تىعىلدى. بىرت-بىرت ەتىپ ءبىر-ەكى تامشىسى ىتقىپ تا شىقتى.

كەنەت ەسىن جيىپ, ايعايعا باستى. ءتورت-بەس جالشىنى اتقا قوندىرىپ, ءمان-جايدى ءتۇسىندىردى. ءۇش جۇزگە جۋىق جىلقىنى قاي قوراعا سىيدىرسىن. ون بەس شاقتىسىن كىرگىزىپ, قالعانىن ايداتىپ تاستادى. قو­راداعى جىلقى اراسىندا ايقاسقا قۇنان دا بار. كوزى جاساۋراعان يۆان قۇنانعا قارا­عان سايىن قۇمارى قانار ەمەس. ەندى بۇل اسىل تەكتى جانۋاردان ولسە دە ايىرىلماس.

كەلەسى ءىس تەز تىندىرىلۋى ءلازىم. جال­شى­­نى سابا قارىن ستراجنيككە جۇمسا­دى. بولعان جايدى بۇرمالاپ, پرو­توكول­دى ءوزى تول­تىرىپ, قوسىمشا حاتتاماعا «پالەنباي گەك­تار جەردىڭ كارتوبى جىلقى تۇياعىنا جا­نىشتالىپ, شەككەن شىعىنىم – 15-20 سوم ورىس اقشاسى», دەپ ءوزى جازىپ بەردى. ال سابا قارىن ستراجنيك ءبىر بوشكە ساموگوننان مەلدەكتەتە ءىشىپ, تاناۋى تەرشىپ وتىرعان.

«ۆانيا, سوت وكىلدەرى تەكسەرسە, وتىرى­گىم شىقپاي ما؟ مال تۇياعى كارتوپقا جەتپەگەنىن قىزمەتشىڭ ماعان ايتتى», دەدى ول يۆانعا تىكە قاراپ.

پومەششيك ساسپادى. ستراجنيكتىڭ قالتاسىنا ءبىر ۋىس پۇل سالىپ: «سوت تا پەن­دە. ونىڭ دا اۋزى بار», دەپ ميىعىنا كە­كەسىن ءىلىپ كۇلدى.

ءتيىستى مەكەمەنى پارالاپ, قۋلىعى مەن سۇمدىعىن اسىرعان پومەششيك سوتتا بولتايلىقتاردى جەڭدى. پاتشا زاڭىن ءوز كەرەگىنە پايدالانا الاتىنىن كورسەت­كەن كەۋدەمسوق ورىستار قازاقتارعا وك­تەم سويلەدى. «ساۋاتسىز ساسىق قازاقتار, اكەلەرىڭدى تانىتتىق پا؟» دەدى. «كۇنى بويى ساموگون ءىشىپ, ەزۋىنەن ماحوركا تۇس­پەيتىن, ۇنەمى ساسىپ, بىقسىپ جۇرەتىن سور­لى كۇنىندە ءبىر رەت بەتىن شايادى ما, جوق پا؟ سويتە تۇرا بەس مەزگىل نامازى بار كا­مىل مۇسىلماندى ساسىق دەگەنى نەسى!» دەپ كەيىدى اۋىل مولداسى.

شەنەۋنىككە پارا بەرىپ, ءوز كەرەگىنە پايدالانۋدىڭ ارام ءادىسى العاش رەت ءبىزدىڭ ەلگە وسى پومەششيكتەرمەن كەلدى.

* * *

تۇلپار تۇرپاتتى قۇناننان قاپىدا ايىرىلعان ساق تاعاتتان دا ايىرىلدى. كۇندىز-ءتۇنى پومەششيك ءۇيىن تورۋىلداپ, جازدىڭ ءبىر كۇنى ايقاسقانى جايما كولگە اپارعان اتشى جىگىتتى ۇرىپ جىعىپ, قۇناندى ءمىنىپ قاشقان. كول جاعالاي شاۋىپ وتىرىپ, جىڭعىل مەن توراڭعىل قاپتاعان ۇلكەن سايدى ورلەپ, ادام اياعى سيرەك باراتىن قۋ دالاعا كەتكەن. ءۇش-ءتورت كۇن جاسىرىنىپ جان باقتى, ازىعى قات بولعاندا, كورشى اۋىلداعى ناعاشىعا تارتقان. بالالىق قوي.

بۇل كەزدە اۋىلدى شۋلاتقان پومەششيك پەن ستراجنيكتەر سادىقباي مەن تۋىستارعا قوقان-لوقى كورسەتتى. بىراق تۇك شىعارا المادى. قۇناننىڭ ورنىنا ەكى جىلقى ۇسىنىپ ەدى, يۆان وعان قارامادى دا. ايتسە دە ەل ىشىنەن ءبىر ساتقىن تاپقان. ءسويتىپ, ەكى اۋىلدى كىرپىك قاقپاي كۇزەتتى. اككى ستراجنيكتەر قۇرعان قاقپانعا بالا ءوزى كەلىپ ءتۇستى. ءتۇن جارىمدا ناعاشى اۋى­لىنا تاياپ قالعاندا ون شاقتى ستراجنيك قاۋمالاپ, تۇتقىنداپتى. مويىنعا قىل بۇراۋ لاق­تىرىپ, قىلقىندىرىپ ۇستاعان كورىنەدى.

نەشەمە كۇننەن بەرى اشىنعان پومەششيك تۇتقىندى بىردەن بەكاباتقا ايداتتى. «ۇرى-قاراقشىنى» زىنداندا شى­رىتپەك. قاجەتتى قۇجات-حاتتامانى قات­تاپ قويعان. ول حاتتاما بويىنشا, ساق جىل­قى ۇرلاپ قانا قويماي, جالشىنى اياماي سوق­قىعا جىعىپ, ولتىرمەكشى بولعان. كوزىن شىعارىپ, باسىن جارعان, اياعىن سىن­دىرىپ, مۇگەدەك قىلعان. قازىر اتشى سا­شا­نىڭ اقىل-ەسى كىرەسىلى-شىعاسىلى-مىس.

ءالى بوزوكپە بالانىڭ شىن جاسىن جاسىرىپ, «جاسى 20-دا, ناق قاسكوي قاراقشى» دەپ كورسەتكەن. وقيعا باسىندا ساشا مەن ساقتان باسقا ەشكىم بولمادى. اتشىنىڭ تاياققا قالاي جىعىلعانىن ەش­كىم كورمەگەن, بىلمەگەن. بىراق ستراجنيك باستىعى قولدان ەكى-ءۇش كۋاگەر جاساپ, ولار­دىڭ وقيعا تۋرالى بايانىن قاعازعا ءتۇسىر­تىپ, بارماعىن باستىرتىپ الدى. وسى­مەن ساق زىن­دانعا ناق ءتۇسىپ, كەلمەسكە كەتەرى حاق بولدى.

انىعىندا, ساشا شۇباردان ايىرىلىپ, ويبايعا سالىپ ۇيگە بارعان. قو­جا­­يى­نى جىندانىپ كەتە جازداپ, قات­تى اقىردى. اقىرى كوزىنە قان تولىپ, ءبۇزاۋ­تىس قازاقى قامشىمەن تارتىپ-تار­تىپ جىبەرگەن. اۋىر سوققىلار كوز شى­عارىپ, باستى جارعان. تاعى قۇلاشتاي ۇرىپ, تىزەسىن تالقاندادى. ەندى وسىنىڭ ءبارىن بەيكۇنا بوزبالاعا جالا قىلىپ جاپسىرماق.

ساقتىڭ ىزدەۋشىلەرى ارتىنان جەتىپ بارعانشا قاۋىپتى قىلمىسكەر رەتىندە تەز سوتتاپ, زىندانعا تاستاپ ۇلگەرىپتى. اكەسى اكەلگەن مارقا ەتىن دە بەرگىزبەدى. جازعان حاتتى مىڭ تەكسەرىپ, ايتەۋىر الىپ قالدى. «بالا جاس, مەيىرىمدى بولارسىز!» دەپ بەرىلگەن ءبىر جىلقىنىڭ اقشاسىن زىندان باستىعى قۋانا, قۋلانا قالتاسىنا باستى. اكەسى كوپ وكىنىشكە كومىلىپ سەرىكتەرىمەن ەلگە قايتتى. كۇزدە تاعى بارماقشى.

ارادا ەكى اي وتكەندە تىلدەي قاعاز كەلدى. دۋانا ىسپەتتى جۇپىنى ادام سادىقبايعا حاتتى ۇستاتتى دا جونىنە كەتتى. وندا: «اكە, ماعان كەلمەڭىز, ءوزىم بارامىن» دەپ جازىلعان. سودان جەتى اي دەگەندە ستراجنيكتەر اۋىلدى قايتا تىنتە باستادى. كورشى اۋىلداردى دا ءسۇزىپ شىققان. اۋىزى بوس بىرەۋى, زىنداننان ون شاقتى قىلمىسكەر قاشىپ, قۇتىلىپ كەتكەنىن ايتىپتى. قاشقان قىلمىسكەرلەر قاتارىندا ساق تا بار.

* * *

ساقتىڭ كەيىنگى ءومىرى تۋرالى اڭگىمەلەر اڭىز-ەرتەگىگە بەرگىسىز. جاساعان جاقسى ءىسىن جاريالامايدى. ماقتاندى, كەردەڭدى, كەربەزدى جانى جەك كورەدى.

ون شاقتى وزبەك-تاجىكپەن بىرگە كەتكەن ساق پامير تاۋلارىنا جول شەككەن. سول جاقتا قارۋدى ۇستاۋ مەن اتۋدىڭ, سونداي-اق قولما-قول سوعىستىڭ نەشە ءتاسىلىن مەڭگەرىپ, ەكى جىل جاتتىققان. ول جو­نىندە ءوزى ءتىس جارمايدى. ەلگە كەلىپ, اۋىل جىگىتتەرىن سەرىك ەتكەندە, تاۋلى جۇرت­قا جول تۇسكەندە, ورەندەرى تاجىك دوستاردان تام-تۇمداپ ەستىگەن اڭگىمەلەر بۇل.

* * *

ساق زىنداننان قاشقالى پومەششيك ۇرەي مەن قورقىنىشقا ۇرىنىپ, اتتى ءۇي قاسىنداعى قورجىن تامدا ۇستايدى. تەرەزەسىن تاس قىپ بەكىتىپ, ەسىككە ءداۋ ق ۇلىپ سالعان. اۋىز ۇيدە قازان-وشاق, ال قارسى بولمەدە اس ازىرلەنەدى.

...ايقاسقانى ۇرلاۋعا كەلگەن ساق ءۇي قورشاۋىنا قارعىپ شىقتى. سول-اق ەكەن, قاپ تاۋىنىڭ قۇبىجىق ىسپەتتى تايىنشا­داي ەكى سابالاق توبەتى ىرسىلداپ لەزدە جەتتى. سەسكەنىپ قالدى. ۇرمەسىن دەپ ۇيىق­قان قانشىقتىڭ ۇنتاقتالعان تەزەگىن شا­شىپ جىبەردى. قورعان ىشىندە قاماقتا جۇرگەن ەكى ارلان توبەت ۇيىققان قانشىق تەزەگىنە ماۋىعىپ, ۇزاق ۇيلىعاتىنىن بىلەدى. قورشاۋدان ءتۇسىپ, قوناقتار دۋىلداسىپ جاتقان ءۇيدى اينالىپ, قورجىن تامعا باردى...

* * *

ساق سوققىسىنان تالىپ تۇسكەن كەلىن­شەكتىڭ جامباسى وتقا شىجعىرىلا كۇيىپ­تى. ايتەۋىر جانى امان. اۋىز ۇيگە كەيىن كىرگەن كومەكشى ايەل شىڭعىرىپ, ايعايعا باسقان. اتتىڭ شۇرقىراي كىسىنەگەن ۇنىنەن سەكەم العان پومەششيك پەن قوناقتار اپىل-عۇپىل دالاعا شىققان, ايەلدىڭ شىڭعىرىق داۋسى ءبارىن شوشىتتى. ارتىنان مىلتىق اتىلدى. تاڭ اتقانشا ىعى-جىعى, ايعاي-شۋ بولدى. اتتى ادام اكەتتى مە, الباستى اكەتتى مە, بەيمالىم!

ساق سول كەتكەننەن تاعى دا مول كەتتى. قاي­دا باردى, نە ىستەدى, كىممەن بىرگە ءجۇر­­دى, نەمەن تىرشىلىك ەتتى – ەشكىم بىل­­مەيدى. ءار كەز, ءار جەردەن شىققان قاۋە­سەتكە قاراعاندا كورشى وزبەك, قىر­عىز, تاجىك, تۇرىكمەن ەلدەرىن كەزىپ جۇ­رە­تىن كو­رىنەدى. التىاتار شولاق مىل­تىعى بار. كورگەنىن كوزدەمەي اتاتىن قول­مەرگەن. دىبىس شىققان جاققا مىلتىق كەزەپ, شۇرىپ­پەنى باسسا, تىسىر ەتكەن جەر جاستانادى. سوڭىنا تۇسكەن تالاي پولي­تسيانىڭ موي­نىن بۇراپ, التىاتارعا ىلىك­كەننىڭ ميىن شاشىپ, و دۇنيەگە اتتاندىرسا كەرەك.

كورشى ەلدەردەگى قاراپايىم ادامدار اراسىندا قايىرىمدى قاراقشى اتانعان دەسەدى. جەتىمدەر مەن جەسىرلەردىڭ جەتىلىپ كەتۋىنە سەپ بولعان. قىسقى سوعىمعا, جاز­عى ساۋىنعا مۇقتاج جاندارعا مال تا­راتقان. قولى اشىق باي-باعلاندار مەن قايى­رىمدى جاندارعا تيمەگەن. قۇلقىن قۇ­لىنا اينالعان قارا جۇرەك قىزعانشاق بايلارعا جازا كەسكەن. قۇدايدىڭ ىزگى قا­عي­دالارىنان قاشقان قورقاۋلاردىڭ مال-دۇنيەسىن ۇپتەپ اكەتىپ, السىزدەرگە ۇلەس­تىرگەن. وسىنداي اڭىز-ەرتەگىگە بەرگى­سىز, قىزىعى قىم-قيعاش ۋاقيعا-اڭگىمە كوپ.

* * *

«وردا بۇزار وتىزدا» ساق ەلگە ورالادى. بۇل كەزدە تىنىشى كەتىپ, جىل سايىن ەگىنى جانىشتالىپ, مالى تۇگەل بارىم­تاعا تۇسكەن يۆان پومەششيك ەلدەن كوشىپ, مۇل­دە جوعالىپ, قۇرىعان.

ال پوليتسيا ونى كورسە دە كورمە­گەن, بىلسە دە بىلمەگەن بولدى. ءوزى كەلىپ ۇرىنباسا تيىسپەيىك دەگەن سياقتى. ساق ەندى قالاۋلى قالىڭدىعىن قۇشىپ, وت باسى, وشاق قاسىندا بەيبىت ءومىر سۇرە باستاعان. بىراق ون جىلدا ەكى اينالىپ سوققان «دوڭىز جۇتى» مەن «قوي جۇتى» ونى تاعى دا تىنىش جاتقىزبادى.

ء بىزدىڭ ەل تىرشىلىك كەشكەن جەر قان­شا مىرزا دەگەنمەن, تەگى ءشول ەمەس پە؟ ۇلى جۇت كەلگەندە جۇقارىپ, جاعدايى قيىنداپ كەتەتىنى راس-تى. مال باققان ەل جۇتتا جۇگەن-قۇرىق ۇستاپ قالعاندا, ساق قايتادان ات جالىنا قول ارتىپ, ۇزەڭگىگە اياق سالعان. ەتى ءتىرى, بىلەگى مىقتى ورەن قاسىنا ەرگەن. ورەندەر اڭگىمە ايتقاندا مۇقىم قاۋىم كوز جۇمىپ, مول قىزىققا باتاتىن. اتتەڭ-ايى, ءبارىن تاپتىشتەپ, تاراتىپ ايتۋعا ساقتان تىيىم بار.

تاۋ-تاستى كەزگەن, كورشى ەلدەردىڭ ءبارىن كورگەن. ايتەۋىر مال تاۋىپ اكەلىپ, ەلگە تاراتىپ جىبەرەتىن. قاراشاعا سوق­تىقپاي, قايىرىمى جوق بايدىڭ مالىن ايداپ اكەتەتىن. «بۇل جانۋاردى مالدانام دەپ ويلاماڭدار. ءىز كەسىپ ىزدەۋشىسى كەلۋى ىقتيمال. سويىپ الىپ, ازىق قىلىڭدار. اي جارىمدا تاعى اينالىپ سوعارمىز», دەپ جونەلەتىن.

* * *

اۋەلدە ىشەرگە اسى جوق دەگەن ۇيگە ءبىر مال اكەلەتىن. جۇت كۇشەيگەندە كوپ ادام اس-اۋقاتسىز قالدى. ەندى قاسىنا سەرىك ەرتىپ باي, پومەششيكتەردىڭ مال-دۇنيەسىنە تيە باستادى. ون-ون بەس ۇيگە «ورتاقتاسىپ جايعاپ الىڭدار», دەپ ءۇش-ءتورت ءىرى مال بايلايتىن. بۇل ءادىس-امالدى پوليتسيا اڭعارماي قالمادى. ءوز ءالى جەتپەيتىن ەدى. سىرداريادان كومەك شاقىرتقان. ءسويتىپ, وتىز شاقتى پوليتسيا جاساعى بولتايدى تورۋىلداۋعا كوشكەن. ارينە, اۋىل ادامدارىنا سەزدىرمەدى.

بۇل جولى جىزاق جاققا جورتۋىلداعان ساق ءتۇن جارىمدا ەكى سەرىگىنە ەكى-ەكىدەن جىلقى جەتەلەتىپ كەلدى. اۋىلعا توپىرلاپ بارماس ءۇشىن ەكى ءمىنىس اتتى الىپ قالدى. ءتورت سويىس جىلقىسىمەن اۋىلعا جاياۋ جىبەردى. پوليتسيا جايما كولدى جاعالاپ وتە بەرگەن ەكىنىڭ ءبىرى ساق دەپ ويلاپ, قورشاۋعا العان.

ەكى اتتى تۇساپ, ايقاسقانى بوس قويعان ساق قارا جەرگە ەندى جامباستاپ, اياق سوز­عان. كول جاقتا مىلتىق اتىلدى. اتى دا باس كوتەرىپ سول جاققا قادالىپ تۇر. ءبىر پا­لەنىڭ بولعانىن ءبىلدى. اسىقپاي ات جۇگەنىن قايتا سالدى, تارتپانى مىقتادى. اۋىلعا با­رار جولدى اينالىپ, قالىڭ قاراعاشتى قاپتالداي شاۋىپ, تۇتقىنداردى اكەلە جات­قان جاساقتىڭ ءدال قارسى الدىنان شىقتى.

ولجالى پوليتسيا جايباراقات. جاي جۇرگەن ساق جاقىنداعاندا عانا ءبىر تە­بىنىپ, التىاتاردى كوزدەمەي-اق اتىپ-اتىپ جىبەردى. قاراڭعى ءتۇندى وسقىلاعان وقتىڭ ءبىرى دە زايا كەتكەن جوق. ءتورت پو­ليتسيانىڭ باسىن پارشالاپ, جەر جاس­تاندىردى. جوپەلدەمەدە ساسىپ قالعان جاساق شەگىنگەن بويى بەيبەرەكەت قاشىپ بارادى. ەكى ورەنگە قايتا سوققان ساق, ءتورت جىلقىنى اۋىلعا اپارۋدى بۇيىر­دى. ءسويتتى دە ەس جيىپ وق اتا باستاعان جاساققا قاراي تۋرا شاپتى. شوشاي­عان ءبىر-ەكى باس­تى, دىبىس شىعارعان ەكى-ۇشەۋىن تاعى دا اتىپ تۇسىرگەن بويى زاۋلاپ وتە شىقتى. جاساق اتقان ون شاقتى وقتىڭ ءبىرى دە دارىمادى. ۇزاپ باردى دا مىلتىقتى ەر قاسىنا ءىلدى, ءبىر دومالاپ اتتان ءتۇسىپ قالدى. شابىسىن تەجەمە­گەن ايقاسقا ءارى قارايعى ءجونىن ءوزى بىلەدى. ادامنان ەستى جانۋار.

قاراعاشتاردى قالقالاپ جاياۋ جۇگىر­دى. تاعى اينالىپ اۋىل جاققا ءوتتى. بۇل جولى مىلتىعى جوق. ەسەسىنە ەكى قانجار, ەكى پىشاعى بار. پىشاعى ۇلكەن. قاجەت بولسا بالتا ورنىنا پايدالانادى, جال­پاق قايقى. اتقانى ءمۇلت كەتپەس ساقتان جۇرەگى شايلىققان جاساق, «كوزسىز ەر قاي تۇستان شاۋىپ كەلەر» دەپ تىرس ەتكەن دىبىس شىعارمايدى. جاساق جاسىرىنعان جەرگە تاياعاندا اياق ۇشىمەن جۇرەلەي ءجۇرىپ, اينالاعا باجايلاي قارايدى. بۇل دالانىڭ ءاربىر دوڭەسى مەن ەڭىسىن, بۇتاسى مەن ءدىڭىن بەس ساۋساقتاي بىلەدى. قاراڭعىعا قادالعان قوس جانارى ءبارىن جارىق كۇندەگىدەي كورەتىن سياقتى.

اياق ۇشىمەن ءجۇرىپ تاعى ەكەۋىن با­ۋىزداپ سالدى. تىپىرلاپ شىققان دىبىس جاققا وق جاۋدىرىپ جۇگىرگەن پوليتسيا جاساعى ساقتىڭ قايىرا اۋىل جاق بەتكە وتكەنىن ۇقتى. ءوزى زىم-زيا جوعالعان. ەندى العا ءبىر ادىم جۇرسە ولتىرە بەرەتىنىن سەزدى. تاڭ سىبىرلەي توپتالعان جاساق ون ءبىر ءمايىتتى ارباعا تيەپ سىرداعى قوسىنا قاراي كەتتى.

* * *

«وسىدان جەتى-سەگىز جىل بۇرىن وسىلاي كوپتىڭ قانى توگىلگەن ەدى» دەپتى مەرگەن بۇل وقيعا تۋرالى وزىنە اللادان جازا تىلەپ بەت سيپاعاندا. ول كەزدەگى ورەن ماۋلەن, مەرگەننىڭ اعا دوسى انزۋردىڭ اڭگىمەسىن ەسكە الدى.

پامير تاۋلارىنىڭ قالىڭ جىنىس ەتەگىندە ورنالاسقان تاجىك قىش­لاق­تارىن تورۋىلداپ, قاراپايىم جۇرت­­تان ناپاقا ايىراتىن جولتوسار قاراق­شى­لار بولىپتى. بىردە ۇزاتىلىپ با­را جاتقان انزۋر قىزىنىڭ كەرۋەنىن دا­ريۋس اتتى قاراقشىنىڭ توبى شا­ۋىپ, قىز اماندىعىنا اقىلعا سىيماس قۇن سۇراپتى. بۇل وڭىردەگى انزۋردىڭ قۇدى­رەتىن بىلمەيتىن, اۋعان جاقتان كەلگەن قاراقشى ەكەن. ايتسە دە ارتىنا ىلەسكەن قانقۇيلىلار قىرىق شاقتى كورىنەدى.

وسى قيىن ساتتە جورتۋىلدان جولاۋ­شى سوققان ساق اعا دوسقا كومەك قولىن سوزىپتى. شولاق التىاتاردى جالا­ڭاش­ جاۋىرىن ورتاسىنان بەلگە قاراي بەش­پەنت استىنا, ەكى قانجار مەن ەكى پىشاقتى ساپتاماعا تىعىپ داريۋسقا جالعىز بارىپتى. استىنا كەسەك, ۇستىنە كۇمىس اقشا سالعان قورجىندى اتتان تۇسپەي داريۋستىڭ الدىنا لاقتىرعان. ايقاسقاعا كوز قاداعان قاراقشى «سەن كىمسىڭ!» دەپ سىزدانا سۇراعاندا, «مەن قازاقپىن» دەپ جايباراقات اڭگىمە باس­تاپتى. ونداعى ويى – قاراقشىنىڭ ءبارىن اشىققا شىعارۋ. «استىڭداعى ات تا قۇنعا كىرەدى» دەپ داريۋس قورجىنعا ەڭكەيدى. التىاتار مەن قانجاردى قاتار سۋىرىپ, قانجاردى جاۋىرىننىڭ جۇرەك تۇسىنا لاقتىرىپ, ءبىر مەزەتتە بيىكتە مىلتىق كەزەگەن قاراقشىنى اتىپ ءتۇسىردى. ايقاسقا ىتىرىنعانشا داريۋستىڭ قاسىنداعى قاراقشى قىلىش شاۋىپ ۇلگەردى. قارا سانداعى ويىق تىرتىق – سول.

بۇل كەزدە مىسىق تابانداپ كەلگەن انزۋردىڭ ادامدارى قاراقشىلار­دى قور­شاپ الىپ, اتقىلاي باستاعان. قان ساۋلاعان جاراعا قاراماي وڭاشا وتىرعان ديلوروم قىزدى قاعىپ الىپ قاشتى. الدىنان شىققاننىڭ ءبارىن اتىپ ءتۇسىردى. وق تاۋسىلعاندا اتتى بوس جىبەرىپ, شاتقالعا جاسىرىندى. وسى كەزدە ەتەگىن كوتەرگەن ديلوروم استىڭعى كويلەكتەن ءبىر قۇلاش ماتا جىرتىپ, قارا ساننىڭ جالبىراعان ەتىن ج ۇلىپ, تاۋدىڭ ەمدىك شوپتەرى مەن مايلى توپىراعىن جاراعا تاڭعان. ءوستىپ جانى امان قال­دى. قاراقشىنىڭ بەس-التاۋى قۇتىلىپ, قالعانى ءولىم قۇشىپتى. انزۋردىڭ ادامدارىنان دا شىعىن بار.

ال اۋىل جولىنىڭ بويىندا پوليتسيا باستىعى دا قازا تاپقان ەكەن. ەكىنشى باستىق تاعايىندالعاندا ساق ءتۇن جامىلىپ, ۇيىنە ءتۇسىپ, كەلىسىم جاساعان. «يۆان پومەششيكتىڭ جايىن ايتتىم. جىم بولدى. ەشكىمگە تيمەيدى. بىراق مەن بىرەر جىل ەلدە بولمايمىن» دەپ تاعى دا جالعىز جور­تۋىلداپ كەتتى. بۇل كەزدە كوكەك شا­قى­رىپ, جەر تۇلەگەن. ءتورت ت ۇلىكتىڭ اۋزى كوك­كە جەتتى. ەندى ەكى-ءۇش اپتادا پىشاققا ءىلىنىپ قالار.

* * *

تاعى ءبىر اڭىز ساقتىڭ كوز ىلگەنىن ەشكىم كورمەگەنىن ايتادى. وسىنى قاسىنا ەرگەن ورەندەردەن سۇراعاندا, كوزىن بىز­دەر دە كورگەن ماۋلەن اقساقال: «وسى سۇراق­تى جەڭگەمە مەن دە قويدىم. مەرگەننىڭ كىرپىگى ايقاسقانىن ول كىسى دە كورمەي ءوتىپتى», دەيدى ەكەن.