بالالار قاۋىپسىزدىگى بەينەباقىلاۋمەن شەكتەلە مە؟

سۋرەتتى تۇسىرگەن ەرلان ومار، «EQ»

تابيعي اپاتتار بىلاي تۇرسىن، سۋعا باتىپ كەتكەن، ورتەنگەن ۇيدە قالعان، كولىك اپاتىنا، الىمجەتتىككە ۇشىراعان، اتا-اناسىنىڭ قولىنان زارداپ شەككەن بالالار قورعانسىزدىقتان وسىنداي كۇيگە ءتۇسىپ وتىر-اۋ دەگەن ويعا قالاسىڭ.

قازىرگى كەزدە ساراپشىلار جاعدايدىڭ بىلايشا ۋشىعىپ كەتۋىن، قاتاڭ باقىلاۋ­دىڭ جوقتىعىمەن تۇسىندىرەدى. جاقىندا پەت­روپاۆلداعى №4 مەكتەپتە ورىن العان توتەنشە جاعداي جوعارى سىنىپ وقۋشى­سىنىڭ مەكتەپكە بالتا مەن پى­شاق اكەلىپ، سىنىپتاستارىنا شابۋىل جاساعانىن مەكتەپتەگى باقىلاۋدىڭ جوق­تىعى، الدە تاربيەنىڭ وسالدىعى دەيمىز بە؟

جىل باسىنداعى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ەلىمىزدە كامەلەتكە تولماعاندارعا قاتىس­تى 200-دەن استام قىلمىستىق قۇقىق بۇزۋشىلىق تىركەلىپ، سالىستىرمالى كەزەڭگە قاراعاندا 32 پايىزعا ارتىق ەكەنىن كورسەتىپ وتىر.

ال وتكەن جىلعى مالىمەتتەرگە سۇيەن­سەك، ءبىر عانا تۇركىستان وبلىسىندا 50-دەن استام بالا جازاتا­يىم وقيعاعا تاپ بولعان. بۇل ءبىز مىسالعا الىپ وتىرعان ءبىر عانا وڭىردەگى جاعداي. مۇنداي كەلەڭسىز وقيعالار ەلىمىزدىڭ بارلىق ايماعىندا دەرلىك ورىن الىپ وتىرعانىن اقپارات كوزدەرى راستايدى.

ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ دەرەگىنە سايكەس، قازىرگى كەزدە ەلىمىزدەگى 7 مىڭ­نان استام مەكتەپ بەينەباقىلاۋمەن جاب­دىق­تالىپ، اۋماقتىق پوليتسيا دەپار­تامەنت­تەرىنىڭ جەدەل باسقارۋ ورتالىق­تارى­مەن بايلانىسقان. ياعني بالالاردىڭ قاۋىپسىز­دىگىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا ءبىلىم بەرۋ نىساندارى ورنالاسقان جەرلەرگە پات­رۋل قىزمەتتەرى بارىنشا جاقىن ورنا­لاس­قان.

بۇل باعىتتا وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگى تاراپىنان دا ءتيىستى شارالار قولعا الىنىپ، جىل باسىنان بەرى ەلىمىز وڭىرلە­رىندەگى مەكتەپتەر قاۋىپسىزدىگى، بۋللينگتىڭ الدىن الۋ بويىنشا جاڭا ەرەجەلەرمەن جۇمىس ىستەۋ جانە اقپاراتتىق-ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى كۇشەيتىلگەنى بەلگىلى.

الايدا ەل ۇكىمەتى رەسپۋبليكادا ورىن الىپ وتىرعان بالالار ومىرىنە قا­تىس­تى كەلەڭسىز جاعدايلاردىڭ كوبەيۋى باقىلاۋ جۇمىستارىنىڭ جەتىس­پەۋشى­لىگىن كورسەتەدى دەگەن توقتامعا كەلىپ، بالا تاعدىرىنا بەيجاي قاراۋدان تۋىن­داپ وتىرعان ماسەلە­لەرگە وراي ءتيىستى شارالاردى قولعا الدى. دەمەك، وقۋشى­لاردىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ مەم­لەكەتتىڭ اسا ماڭىزدى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى ءارى اتا-انا مەكتەپتەگى بالاسىنىڭ جاع­دايى مەن قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن الاڭدا­ماۋى قاجەت.

بۇگىندە اتقارىلعان ءىس-شارالارعا قا­را­ماستان، وڭىرلەردە پروبلەمالار ءالى دە جەتكى­لىكتى. بەينەباقىلاۋ ورنا­تىل­عان مەكتەپتەردىڭ اراسىندا كامە­را­لارى ستاندارتتار مەن تەحنيكا­لىق تالاپ­تارعا سايكەس كەلمەي­تىن مەكتەپ­تەر دە بار. ەلىمىزدەگى 1 100-گە جۋىق وقۋ ۇياسى پوليتسيانىڭ جەدەل باس­قا­رۋ ورتا­لىقتارىنا قوسىل­ماعان. باقى­­لاۋ رەجى­مى قاتاڭ ساقتال­مايدى. تۇركىس­تان جانە سولتۇستىك قازاق­ستان وبلىستارىن­داعى مەكتەپتەردە ليتسەنزيا­لانعان كۇزەت قىزمەتتەرىمەن كەلىسىمدەر جاسالماعان. كۇزەتكە كوبىنەسە ارنايى دايارلىقتان وتپەگەن ادامدار تارتىلعان. وسى ماسە­لە­لەردىڭ بارلىعىن دەرەۋ شەشۋ كەرەك. ويتكەنى بۇل – بالالارىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىگى.

قازىرگى كەزدە ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىن دابىل كنوپكالارىمەن جانە بەينەباقىلاۋ جۇيەلەرىمەن جابدىقتاۋعا، ولاردى پوليتسيا بولىمشەلەرىنە قوسۋعا، ليتسەن­زيالانعان كۇزەتپەن قامتاماسىز ەتۋگە قويىلاتىن تالاپتار كۇشەيتىلىپ جاتىر. ۇكىمەت وتىرىسىندا بيىلعى جىل­دىڭ 1 ساۋىرىنە دەيىن مەكتەپتەردى ءتيىستى قاۋىپسىزدىك جۇيەلەرىمەن جابدىق­تاۋ جۇمىستارىن اياقتاۋ قاجەتتىگى ايتىل­عا­نىن بىلەمىز. بۇل پوليتسيانىڭ جەدەل باسقارۋ ورتالىقتارىنا شىعاتىن بەينەباقىلاۋعا، مامانداندىرىلعان كۇزەتپەن جانە دابىل باتىرمالارىمەن قامتاماسىز ەتۋمەن بايلانىستى. وسى ورايدا وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگى مۇددەلى مەملەكەتتىك ورگاندارمەن بىرلەسىپ ۇكى­مەتكە بالالاردى قورعاۋ جونىندەگى كەشەندى جوسپاردىڭ پىسىقتالعان جوباسىن ەنگىزىپ، ۋاكىلەتتى ورگانداردىڭ ۆەدومستۆوارالىق ءوزارا ءىس-قيمىل الگو­ريت­مىن جەتىلدىرۋ جونىندەگى شارالاردى قامتۋى ءتيىس. سونداي-اق ىشكى ىستەر، توتەن­شە جاعدايلار مينيسترلىكتەرى دە ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىندا قاۋىپسىزدىك تا­لاپ­تارىنىڭ قاتاڭ ساقتالۋىنا ساپالى مونيتورينگ جۇرگىزۋى كەرەك.

مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا ءبىلىم بەرۋ نىساندارىنداعى قاۋىپسىزدىك جاعدايىنا 2019 جىلدان بەرى توقسان سايىن مونيتورينگ جۇر­گى­زىلىپ كەلەدى. وسى ورايدا وقۋ-اعار­تۋ مينيسترلىگى بيىلعى جىلدىڭ 20 اقپا­نىنان 20 ناۋ­رىزىنا دەيىن ەلىمىزدىڭ بارلىق وقۋ ورىندارىنىڭ كەشەندى قاۋىپ­سىزدىك جۇيەسى­مەن قامتاماسىز ەتى­لۋىن قاداعالادى. دەرەك­تەرگە سۇيەنسەك، الماتى، جەتىسۋ، ۇلىتاۋ، اباي، قوستا­ناي جانە تۇركىستان وبلىستارىندا قاۋىپ­سىزدىك جۇيەلەرى تالاپقا ساي كەلمەيدى. مينيستر عاني بەيسەمباەۆ ەلىمىزدە 6،5 ملن-نان استام بالا بار ەكەنىن ەسكەرتىپ، وسى ورايدا بالا قۇقىقتارى جونىندەگى ۋاكىلدەرمەن ارىپتەستىك ورناتىپ، تىعىز جۇمىس ىستەۋ، بىرلەسكەن جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋ ماڭىزدىلىعىن اتاپ وتكەن بولاتىن. بالالاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ ىسىندە اتا-انالاردىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرۋ ماقساتىندا «اكەلەر كەڭەسى» جانە «انالار كەڭەسىنىڭ» جۇمىسىن جانداندىرۋ ماسەلەسى دە ۋاقىت كۇتتىرمەيدى.

وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگى بالالاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ كوميتەتى اقپاراتىنا سۇيەنسەك، جۋىردا وسى ماقساتتاعى جۇ­مىس­­تاردى جەتىلدىرۋ ماقساتىندا ورتا ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىنا ارنالعان مەكتەپ­ى­شىلىك ەسەپكە الۋدى جۇرگىزۋ بويىن­شا ادىس­تەمەلىك ۇسىنىمدار ازىرلەنىپ، بەكى­تىل­دى. ول ەرەكشە نازار اۋدارۋدى جانە ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىنىڭ كومەگىن قاجەت ەتەتىن بالالاردى قامتيدى. كومي­تەت توراعاسىنىڭ ورىنباسارى يۋليا وۆەچكي­نانىڭ ايتۋىنشا، مەكتەپىشىلىك ەسەپ ەرەكشە پەداگوگيكالىق نازاردى، كەشەندى قولداۋدى قاجەت ەتەتىن كامەلەتكە تول­ماعانداردى ۋاقىتىندا انىق­تاۋعا كومەكتەسەدى. قازىرگى كەزدە بارلىق مەكتەپتە مەكتەپىشىلىك ەسەپ جۇرگىزۋ قولعا الىنعان. وعان سايكەس مەكتەپىشىلىك ەسەپتە تۇرعان ءاربىر بالاعا قوسىمشا ساباقتار ۇيىمداستىرىپ، بالانىڭ شىعارماشىلىق، سپورتتىق الەۋەتىن اشۋدى، الەۋمەتتىك جانە پسي­حو­لوگيالىق-پەداگوگيكالىق قولداۋ كورسە­تۋدى قامتي­تىن جان-جاقتى كومەك كورسەتىلەتىن بولادى. وقۋشىعا جەكە الەۋمەتتىك جانە پسيحو­لوگيالىق-پەداگو­گيكالىق كومەك كورسە­ت­ۋدى ماقسات ەتەتىن شارا قۇقىق بۇزۋ­شى­لىقتىڭ الدىن الۋعا دا ىقپال ەتەدى.

م.گاندي اتىنداعى №92 ماماندان­­دىرىلعان ليتسەي ديرەكتورى گۇلجان ساۋىت­قىزى قازىرگى كەزدە بالا­نىڭ قاۋىپ­سىز­دىگى اتا-اناعا دا، مەكتەپكە دە سالماق ەكەنىن ايتتى. اتا-انا بالاسىن مەكتەپكە اكەلگەننەن كەيىن، ال مۇعالىم بالا مەكتەپتەن شىققاننان كەيىن وقۋشىنىڭ قاۋىپسىزدىگىنە الاڭدايدى. قالادا جول ءجۇرۋ ەرەجەسى، قىلمىستىق جاعدايلاردىڭ ساق­تالماۋى سياقتى كوپتەگەن فاكتور بۇگىن­­دە بالا قاۋىپسىزدىگىنە بەي-جاي قا­را­­­ماۋ­دى تالاپ ەتەدى. قازىرگى كەزدە ەل ۇكىمەتى، ءتيىستى مينيسترلىك تاراپىنان بالالار قاۋىپسىزدىگىنە باعىتتالعان شارا­لار كۇشەيتىلىپ جاتىر. دەگەنمەن، جاۋاپكەرشىلىك اتا-انا مەن مەكتەپ ماماندارىنىنا تۇسەتىنى انىق. ويتكەنى بالانىڭ نەگىزگى پاندەرگە قاتىستى سابا­عىنان كەيىنگى بوس ۋاقىتىن پايدا­لى، ءتيىمدى وتكىزۋىندە وسى ەكى تاراپ­تىڭ جۇكتەمەسى كوپ. وسى ورايدا بالا­عا قولايلى پسيحولوگيالىق احۋال قالىپ­تاستىرىپ وتىرعان مەكتەپ جانە وتباسى جاعدايىنان تىس قورشاعان ورتانىڭ قاۋىپسىزدىگى ماڭىزدى. بالا مەكتەپ جاع­دايىندا ءتۇرلى ۇيىرمەلەر، فاكۋلتاتيۆ ساباقتار، وقۋشىلار اراسىنان قۇرىلعان كلۋبتارعا قاتىسۋى ارقىلى بىلىمگە قى­زى­عۋشىلىعىن ارتتىرىپ، كاسىپتىك باع­دارىن تاڭداۋعا مۇمكىندىك الادى دەسەك، ءوز اۋلاسىندا ەمىن-ەركىن سپورت ويىن­دارىمەن شۇعىلدانىپ، تازا اۋادا ەركىن سەرۋەندەۋىن قوعام تاراپىنان قامتا­ماسىز ەتىلۋى ءتيىس.

– قازىرگى كەزدە اتا-انالاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ءۇشىن جۇمىس پەن مەكتەپ اراسىندا جۇرگىزۋگە تۋرا كەلەدى. بالانى مەكتەپكە اپارىپ، الىپ كەتۋدىڭ ءوزى جۇمىس ىستەيتىندەر ءۇشىن ەداۋىر سالماق. ەگەر مەكتەپ ىشىندەگى ۇيىرمەلەر، قوسىمشا ساباقتار جۇيەلى جولعا قويىلسا، سونىمەن قاتار مەكتەپ كولىكتەرى قالا، اۋدان دەمەي ءجۇرىپ تۇرسا، بالالار قوعامدىق كولىكتەردەگى قولايسىزدىقتارعا ۇرىنباي ۇيىنە الاڭسىز جەتۋىنە مۇمكىندىك تۋعان بولار ەدى، – دەدى بىزبەن اڭگىمەسىندە گۇلباقىت قيعاشباەۆا ەسىمدى اتا-انا.

ونىڭ ايتۋىنشا، قازىرگى كەزدە اتا-انالاردىڭ كوڭىلى بالاسىنىڭ ۇيگە امان-ەسەن جەتۋىنە الاڭ. ويتكەنى قورشاعان ورتا بالا قاۋىپسىزدىگىنىڭ كەپىلى بولا المايدى. ال بالا قاۋىپسىزدىگى قولجەتىمدى زاماناۋي مەكتەپتەر، الەۋمەتتىك تۇراق­تى­لىق ءارى جايلى ورتا سياقتى ءبىر-بىرى­مەن تىعىز بايلانىستى جاعدايلاردى قامتيدى.

قازىرگى كەزدە پرەزيدەنتتىڭ تاپسىر­ماسىنا سايكەس، بالالاردى قورعاۋ جو­نىن­دەگى كەشەندى جوسپاردىڭ جوباسى ازىرلەنىپ، بالالار قاۋىپسىزدىگىن كۇ­شەي­تۋ شارالارىنا بايلانىستى نورما­تيۆ­تىك، ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارى ىسكە اسىرىلىپ جاتىر. وسى ورايدا ساراپشى­لار مەكتەپتەردەگى بەينەباقىلاۋ جۇيە­سىنىڭ كۇشەيۋى قاۋىپسىزدىكتى جەتىلدىرۋ تەتىكتەرىنىڭ ءبىرى عانا ەكەنىن ەسكە سالا وتىرىپ، اتا-انا، مۇعالىم، جەكەلەگەن ازا­مات­تاردىڭ جاۋاپكەرشىلىگى كوشە ءتارتىبى، قوعامدىق ورىندارداعى مادەنيەتتىلىكتى ساقتاۋ ەلىمىزدىڭ بولاشاعى – بالالاردىڭ يگىلىگى جولىندا ادامي بولمىستىڭ دەڭ­گەيىندە جالعاسىن تابۋىن قاپەرگە الساق دەيدى.

الماتى