الكەيدىڭ كۇندەلىگى

ايگىلى تۇلعانىڭ سول كۇندەلىگى ءبۇتىن كۇيىندە ساقتالىپ، بۇگىندە كەرەكۋدەگى «Ertis» مۋزەيىنە كەلۋ­شى­لەردىڭ كوز­ايى­مىنا اينالىپ وتىر. الكەي حاقان ۇلى حح عاسىردىڭ باسىندا قازاق دالاسىنان رەسەيگە بارىپ، ءبىلىم الا باستاعان قازاق جاستارىنىڭ العاشقىلارىنىڭ ءبىرى ەدى. سەمەيدەگى پەداگوگيكالىق تەح­نيكۋمدا ءتالىم العان ۋاقىتتا مۇح­تار اۋەزوۆپەن دوستاسىپ، قا­لامگەر وعان لەنينگرادقا بارىپ وقۋعا كەڭەس بەرەدى. ءسويتىپ، تەحنيكۋمنان سوڭ لەنينگراد قالاسىنا جولى ءتۇسىپ، 1925-1931 جىلدار اراسىن­دا شىعىس ينستيتۋتىندا، سونىمەن قاتار لەنينگراد مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قوعام­دىق عىلىمدار فاكۋلتەتىنىڭ شىعىس بولىمىندە وقيدى. بۇلارعا قوسا، ونەر تاريحى ينستيتۋتىندا دارىستەر تىڭدايدى.

– ءبىزدىڭ قولىمىزدا ساقتالىپ قال­عان قۇجاتتاردان الكەي مار­عۇلاننىڭ ستۋدەنت شاعىندا، كە­يىنگى عالىمدىق قىزمەتىندە لەنين­گراد پەن ماسكەۋدىڭ تانىمال كىتاپحا­نالارىنىڭ تۇراقتى وقىر­مانى بولعانىن بىلۋگە بولادى. ولار­دان تاپقان سيرەك كىتاپتار مەن قولجازبالاردان العاش رەت كۇلتە­گىن جازبالارىن، شىعىس حالىق­تارى­نىڭ تاريحتارى مەن مەملەكەت قۇرىلىسىن، ح عاسىردا ءومىر سۇرگەن اراب ساياحاتشىسى ءابۋ دۋلافتىڭ قىتايعا، ۆيزانتياعا، بىرنەشە شىعىس ەلىنە جاساعان ساپارلارىنان قۇندى مالىمەتتەردى كوشى­رىپ العان. قيماق قاعاناتىن راشيد-اد-دين وعىزدار تايپاسى دەپ اتاعانى بەلگىلى. سونداعى قيماق بىرلەستىگى­نىڭ قۇ­رىلىسى جايلى تاريحي دۇنيەلەر­دى دە عالىمنىڭ كۇندەلىگىنەن كورە الامىز. جازبالار ورىس جانە قازاق تىلىندە جازىلىپ، كيريلليتسامەن جانە اراب قارىپتەرىمەن تۇسىرىلگەن. جازۋى مارجانداي، ارادا ءبىر عاسىرعا جۋىق ۋاقىت وتسە دە كۇندەلىك جاقسى ساقتالىپ، وقۋعا مۇمكىندىك بار، – دەيدى «Ertis» مۋزەيىنىڭ باسشىسى گۇلجاينات اليەۆا.

كەزىندە توراي­عىروۆ ۋني­ۆەرسيتە­تىنە دانەل مارعۇلانقىزى اكەسىنىڭ مۇ­رالا­رىن تاپسىرعان ەكەن. 2019 جىلى مۋلتي­مە­ديالىق مۋزەي اشىل­عاندا وقۋ ورنى­نىڭ باسشىلىعى ەرتىس-بايان وڭىرىنەن شىق­قان اتاقتى تۇلعالاردان قالعان جادىگەر­لەردىڭ ءبىرازىن وسىندا وتكىزۋگە شەشىم قابىلداپتى. وسى­لايشا، قۇندى كۇندەلىك مەكەمە ولجاسىنا اينالدى.

كۇندەلىكتىڭ مۇقاباسىندا «يران، قىتاي، پارسى دەرەكتەرىنەن الىن­عان ما­تەريالدار» دەگەن جازۋى بار. وقىپ باي­قاعانىمىزداي، الكەي حاقان ۇلى جاس­تىعىنا قارا­ماستان سول كەزدە كەي­­بىر ورىس شى­عىستانۋشىلارىنىڭ شىعىس حالىق­تارىنىڭ تاريحىنا قا­تىستى قا­تە دەرەكتەر كەلتىرىپ وتىر­عانىن جا­زىپ، ءوز تۇجىرىمدارىن كەل­تىرەدى. ماسە­لەن، تۇركىتانۋشى وقى­مىستى نيكي­تا ءبيچۋريننىڭ ورتا ازيا مەن قازاق حان­دىعى بويىنشا جازبالارىنا قاتىستى وسىنداي ەسكەرتۋلەر كەزدەسەدى.

عالىم كەيىن وسى تىر­نەكتەپ جيعان دەرەك-جازبالارى مەن وڭ­تۇستىك قازاق­ستان وڭىرلەرىندە جۇرگىز­گەن قازبا جۇ­مىستارىنىڭ ناتيجەسىندە، «ەجەل­گى قازاقستان قا­لالارى مەن قۇرى­لىس ونەرىنىڭ تاريحى» اتتى مونو­گرا­فيالىق ەڭبەك جازىپ، «حاندار جار­لىعىنىڭ تاريحي الەۋمەتتىك ءمانى» دەگەن تا­قىرىپتا كانديداتتىق ديسسەرتا­تسيا قورعايدى. قازاقتىڭ كونە تاريحىنا قاتىستى زەرتتەۋ جۇرگىزگەنى ءۇشىن قۋعىن-سۇرگىنگە دە ۇشىراعان.

پاۆلودار وبلىسى