ماقتاشىلاردىڭ مۇڭى

بىلتىر پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ «قازاقستان رەس­پۋب­ليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە ماقتا سالاسى ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر ەنگىزۋ جانە «ماقتا سالاسىن دامىتۋ تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى زاڭىنىڭ كۇشى جويىلدى دەپ تانۋ تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭىنا قول قويعان ەدى. قابىلدانعان زاڭ ماقتا سالاسىنا قارجى ينستيتۋتتارىن تارتۋعا جانە اۋىل تۇرعىندارىن جۇمىسپەن قامتۋدى ۇلعايتىپ، سالانىڭ نەگىزگى كورسەتكىشتەرىن كوتەرۋگە، ارتىق اكىمشىلىك كەدەرگىلەردى جويۋعا وڭ سەرپىن بەرەدى دەپ كۇتىلگەن ەدى. الايدا سودان بەرى ءبىر جىلعا جۋىق ۋاقىت وتسە دە، سالادا سەرپىلىس جوق. كەرىسىنشە، كەرى كەتكەن كۇيى وزگەرمەي تۇر. 

قازاقستان ورتالىق ازياداعى ازىق-ت ۇلىك ونىمدەرىنىڭ ءىرى ءوندىرۋشىسى جانە ەكسپورتتاۋشىسى سانالادى. اۋىل شا­رۋا­شىلىعى مينيسترلىگىنىڭ 2020 جىل­عى دەرەگىنە سۇيەنسەك، ەلىمىزدە اۋىل شارۋاشىلىعى داقىلدارى ەگىلەتىن جەردىڭ جالپى اۋدانى 22،7 ملن گەكتاردى قۇرايدى. مۇنىڭ ىشىندە 125 800 گەكتار اۋماققا ماقتا ەگىلەدى. ماقتا القاپ­تارى نەگىزىنەن تۇركىستان وبلى­سىنىڭ ماقتاارال، جەتىساي اۋداندارىندا شوعىرلانعان. دەگەنمەن يرريگاتسيالىق رەسۋرستار مەن باسقا دا جاعدايلاردىڭ اسەرىنەن قازاقستاندا سوڭعى جىلدارى ماقتا ەگىلەتىن اۋماق جىلدان جىلعا ازايىپ بارادى. ماسەلەن، 2004 جىلى ەلىمىزدە ماقتا ەگىلەتىن اۋماق 224 مىڭ گەكتارعا دەيىن ۇلعايتىلسا، 2005 جىلدان باستاپ بۇل كورسەتكىش ۇزدىكسىز تومەندەپ، بىلتىر 109 970 گەكتاردى قۇرادى.

ماقتا ەگىلەتىن ەگىستىك جەر كولەمىنىڭ 20 جىلعا جەتپەيتىن ۋاقىت ىشىندە ايتار­لىقتاي ازايۋىنا وڭتۇستىك ايماقتاعى سۋدىڭ تاپشىلىعى، جەردىڭ سورتاڭدانۋى، ماقتا وڭدەيتىن زاۋىتتاردىڭ كونەرىپ، توزۋى، جينالعان ماقتانىڭ ەل ىشىندە تولىق وڭدەلمەي، ەكسپورتقا كەتۋى، ماقتا-توقىماشىلىق ونەركاسىبىنىڭ دامىماۋى سەبەپ بولعانى جاسىرىن ەمەس. بىراق ماقتا ءوندىرىسىنىڭ دامۋىنا تۇساۋ بولعان اتالعان تۇيىندەردىڭ ءبارى كۇرمەۋى كوپ، شەشىلۋى قيىن ماسەلەلەر ەمەس. بيلىك ءمان بەرىپ، ۇكىمەت كەشەندى شارا قابىلداپ، شارۋالار مەن ماقتا ونىمدەرىن وڭدەۋشىلەرگە قۋاتتى قولداۋ كورسەتىلسە، بىرەر جىلدا تۇرالاعان وندىرىسكە قايتا جان كىرىپ، ماتالعان ماقتا سالاسىنىڭ ادىمى اشىلار ەدى.

تۇركىستان وبلىستىق اۋىل شارۋا­شىلىعى باسقارماسىنىڭ باسشىسى ت.وسپانوۆتىڭ ايتۋىنشا، بيىل وبلىس­تا ماقتا داقىلى 126،3 مىڭ گەكتارعا ەگىلىپ، 345 مىڭ توننا ءشيتتى ماقتا جينالعان. دەمەك ءتۇسىم جامان ەمەس. ماقتا ەگىلەتىن اۋماق تا بىلتىرعىدان ۇلعايعان. بىراق جىلدا ماقتا جينالاتىن مەزگىلدەگى ء«الاۋلاي» بيىل تاعى باس­تالدى. ياعني ماقتانىڭ تۇراقتى باعاسى جوق. وسى جاعدايعا بايلانىستى ماقتا ەگەتىن شارۋالار وبلىس اكىمىنە دەيىن باردى. ولار «بۇل ماسەلە جۋىق ارادا شەشى­لەدى» دەپ ۋادە ەتكەنىمەن، الاڭداعان شارۋا­لاردىڭ كوڭىلى بايىز تابار ەمەس. ءبىزدىڭ جاڭا­دان قۇرىلعان «Zhanassyl» زاۋى­تىمىز قازىر ماقتانىڭ كيلوسىن 330 تەڭگەدەن قابىلداپ جاتىر. بىراق وڭىردەگى باسقا زاۋىتتار مولشەرلەمەلىك باعانى بۇدان تومەن قويعاندىقتان، شارۋالار ءبىزدىڭ باعاعا سەنىمسىزدىك تانىتىپ، ماقتاسىن تەزدەتىپ وتكىزبەي وتىر. ماقتا باعاسىنىڭ شىقپاۋى شارۋالارعا عانا ەمەس، ماقتا وڭدەۋمەن اينالىساتىن زاۋىتتاردىڭ وندىرىسىنە دە سالقىنىن تيگىزدى.

بىزدە ماقتا باعاسى نەگە تۇراقسىز؟ ونى نەگە ءوزىمىز بەلگىلەي المايمىز؟ مۇنىڭ باستى سەبەبى، وتاندىق ماقتا ءوندىرىسىنىڭ نەگىزگى باعىتى – ەكسپورت. تيىسىنشە، ىشكى نارىق حالىقارالىق نارىقتىڭ دەمىمەن تولقيدى. ماسەلەن، وتكەن جىلى تۇركىستان وبلىسى بويىنشا 290،4 مىڭ توننا ماقتا جينالىپ، 90 مىڭ توننا ماقتا تالشىعى وڭدەلدى. ونىڭ 30 مىڭ تونناسى قىتايعا، قالعانى تۇركيا، ەۋروپا، رەسەيگە ەكسپورتتالدى. شامامەن 20 پايىزىن عانا وتاندىق وندىرۋشىلەر ساتىپ الدى. قالعان 200 مىڭ توننا ءونىم شيكى ماقتا كۇيىندە ەكسپورتقا كەتتى. ال ماقتانىڭ حالىقارالىق بيرجاداعى باعاسى – 2 200-3 200 دوللار. الايدا ءبىزدىڭ شارۋالار 1 950-2 750 دوللاردان ساتتى. مۇنىڭ بىرنەشە سەبەبى بار.

بىرىنشىدەن، ەلىمىزدە، شىن مانىندە، ماقتا ءوندىرىسىن دامىتۋعا مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ءمان بەرىلمەيدى. سونىڭ سالدارىنان ماقتا مانەرلەيتىن، وڭدەيتىن جەلىلەس ءوندىرىس وشاقتارى قالىپتاسپاعان. ياعني بىزدەگى زاۋىتتاردىڭ دەنى تەك ماقتا تالشىعىن وڭدەپ ساتۋمەن عانا اينالىسادى. جينالعان ماقتانى وڭدەپ، جىپكە، ماتاعا اينالدىرىپ، ودان كيىم-كەشەك وندىرەتىن دەڭگەيگە جەتە الماي وتىرمىز. بىلايشا ايتقاندا، ماقتامىزدى شيكىزات كۇيىندە ارزان باعامەن شەتەلگە ساتىپ، قىمبات باعاعا ماقتادان جاسال­عان بۇيىمداردى ساتىپ الىپ وتىرعان جايىمىز بار. ال كورشىلەس وزبەكستان بۇل جاعىنان بىزدەن كوش ىلگەرى. جەلىلەس ءوندىرىس اينالىمى قالىپتاسقان. ولار بىزدەي ەمەس، حالىقارالىق نارىققا كوپ جالتاقتامايدى. بيىلدىڭ وزىندە ماقتا­نىڭ كيلوسىن 415 تەڭگەدەن جيناپ جاتىر.

ەكىنشىدەن، ماقتانىڭ ساپاسى مەن تازالىعى دا باعاعا قاتتى اسەر ەتىپ تۇر. ماقتانىڭ ساپاسى ونىڭ تۇقىمىنا بايلانىستى بولسا، ال تازالىعى باپتالۋى مەن جيناۋىنا تىكەلەي قاتىستى. اسىرەسە ەلىمىزدە تۇقىمنىڭ ساپاسىن جانە قورىن باقىلايتىن ارنايى جۇيە جوق. ماقتا تۇقىمىن وزبەكستاننان ساتىپ الامىز. ولاردىڭ دا ماقتا تۇقىمىنىڭ ساپاسى تومەن بولعاندىقتان، بىزدەگى ماقتا تالشىعىنىڭ ساپاسى مەن كولەمىنە تىكەلەي اسەرىن تيگىزىپ وتىر.

ۇشىنشىدەن، ماقتانىڭ لوگيستيكا ماسەلەسى دە ونىڭ باعاسىنا وراسان زور ىقپال جاسايدى. ياعني ماقتا ساتىپ الۋشىعا لوگيستيكاعا قاتىستى ماسەلەردى تولىق ءتۇسىندىرىپ بەرە المايمىز. سەبەبى ەلىمىزدە ماقتا وندىرىسىنەن تارتىپ، تاسىمال سالاسىنا قاتىستى لوگيستيكا جۇيەسى تولىق قالىپتاسپاعان. سونىڭ سالدارىنان شارۋالار ءوز ونىمدەرىن تومەن باعاعا ساتۋعا ءماجبۇر. بيىل دا تۋرا وسى جاعدايمەن بەتپە-بەت كەلىپ تۇرمىز.

تورتىنشىدەن، ماقتا وڭدەيتىن زاۋىت، فابريكالار، سونداي-اق ماقتا جينايتىن تەحنيكالاردىڭ كوبى ەسكىرگەن. سونىڭ سالارىنان شيكى ماقتا تالشىقتارىنىڭ ساپاسى تومەن. تەحنيكاسى دامىعان ەلدەر شيكى ماقتادان 40 پايىزعا دەيىن ماقتا تالشىعىن الادى. بىزدەگى زاۋىتتاردىڭ كورسەتكىشى 28-32 پايىز توڭىرەگىندە عانا. ەسكىرگەن تەحنيكالار ماقتا جيناعان كەزدە كوبىن شاشىپ، جيناعان ماقتانى بىلعاپ كەتەدى.

دەمەك ماقتا ەگەتىن شارۋالاردىڭ جانايقايىن ەستىپ، ماقتا ءوندىرىسىن دامى­تامىز، دەمەك وسى ماسەلەلەرگە تۇبە­گەيلى وزگەرىس جاساۋ كەرەك. وتاندىق ءوندى­رىستى دامىتىپ، ارزان باعامەن شەتەلگە ماقتا ساتقاننان، ونى وزىمىزدە وڭدەپ، ماقتادان جاسالعان بۇيىمداردى شەتەلگە شىعارۋدىڭ ەكونوميكالىق كىرىسى جوعارى ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ونىڭ ۇستىنە، وتاندىق ءوندىرىس وركەندەسە، كۇننەن كۇنگە اسقىنىپ بارا جاتقان جۇمىسسىزدىق ماسەلەسىن شەشۋگە دە جول اشىلار ەدى.

سونىمەن قاتار ماقتا وسىرۋگە باعىت­تالعان مەملەكەتتىك قولداۋدى كۇشەي­تىپ، ماقتا تۇقىمىن ءوندىرۋ ءىسىن قولداۋ، مينەرالدى تىڭايتقىشتاردىڭ، گەربي­تسيدتەردىڭ، سۋمەن جابدىقتاۋ قىزمەت­تەرىنىڭ قۇنىن تومەندەتۋ، ينۆەستيتسيالىق سۋبسيديالار، پايىزدىق مولشەرلەمەنى سۋبسيديالاۋ، ماقتا ەگۋگە جانە جيناۋعا ارنالعان نەسيەلەر، سونداي-اق قايتا وڭدەۋگە تاپسىرىلعان ماقتانىڭ تونناسىنا قوسىمشا قاراجات بەرۋ جاعىن دا قاراستىرۋ كەرەك.

ەلىمىزدە ماقتاشىلار كىرىسىنىڭ ماردىمسىز بولۋىنىڭ ءۇش ۇلكەن سەبەبى بار. بۇل – سۋ، سەليترا جانە تۇقىم.

قازاقستانداعى اعىن سۋدىڭ 45 پايى­زى شەتەلدەن كەلەدى. ماقتا سۋاراتىن سۋدىڭ نەگىزگى باستاۋىن دا وزبەكستاننان الامىز. ماقتا سۋ ىشەتىن مەزگىلدە كورشى ەلدىڭ دە سۋعا سۇرانىسى ارتاتىندىقتان، قازاقستاندىق شارۋالارعا تيەتىن سۋ مولشەرى كۇرت ازايىپ كەتەدى. وڭىردەگى القاپتاردى سۋلاندىراتىن «دوستىق» كانالى دا ماقتاشىلاردىڭ سۋعا دەگەن قاجەتىن تولىق شەشە الماي وتىر. سوندىقتان ماقتا شارۋاشىلىعىن دامىتىپ، ونىڭ ءتۇسىمىن ارتتىرامىز دەسەك، وڭىردە تامىردان تامشىلاتىپ سۋا­رۋ سىندى سۋ ۇنەمدەۋ تەحنولوگياسىن جاپپاي قولدانۋ كەرەك. بۇل ءادىس ءبىر جاعىنان سۋدى ۇنەمدەسە (سۋدى 80 پايىز ۇنەمدەيدى)، ەكىنشى جاعىنان تىڭايتقىش پەن اۋىلشارۋاشىلىق دارىلەرىنىڭ ونىمدىلىگىن ارتتىرادى. قازىرگى تاڭدا مەملەكەتتەن تامىردان تامشىلاتىپ سۋارۋعا قارجى جاعىنان 50 پايىزعا دەيىن قولداۋ قاراستىرىلعان. بىراق «ارىق اتقا قامشى اۋىر» دەگەندەي، قالعان بولىگىن تولەۋدىڭ ءوزى شارۋالارعا ۇلكەن سالماق بولىپ تۇر.

سونىمەن قاتار ءداستۇرلى تاسىلمەن ماقتا ەگۋ تاسىلىنە دە وزگەرىس جاساۋ كەرەك. وسى زامانعى وزىق تەحنيكالاردى پايدالانباي، ءداستۇرلى جولمەن ماقتا سالۋدان شارۋالاردىڭ كىرىسى ارتپايتىنىن تۇسىنەتىن كەز كەلدى. قازىر ءبىزدىڭ شارۋالاردىڭ ماقتادان تاپقانىنان شاشقانى كوپ. كوپ ەڭبەك زايا كەتىپ جاتىر. دامىعان ەلدەرمەن سالىستىرعاندا قازاقستاندىق ماقتانىڭ ءتۇسىمى ولاردىڭ جارتىسىنا دا جەتپەيدى.

سەليترانىڭ جەتىسپەۋشىلىگى مەن قىمباتشىلىعى دا ماقتا شارۋاشىلى­عىن ماندىتپاي تۇر. نەگە ەلدە جىلدا سەليترا تاپشىلىعى تۋىندايدى جانە ونىڭ باعاسى نەگە ۋداي قىمبات؟ سەبەبى قازاقستاندا سەليترانى كوپ مولشەردە شەتەلگە ەكسپورتتاۋ بارىسىندا ەل ىشىن­دەگى قاجەتتىلىك كولەمى ەسكەرىلمەي­دى. 1 گەك­تارعا بەرىلەتىن سەليترانىڭ نور­ماسى 1 تونناعا دەيىن سەبىلۋى كەرەك ەدى. الاي­دا ءار گەكتارعا 200-300 كگ سەليترا عانا سەبىلەدى. دەمەك سەليترانىڭ ىشكى نارىق­تاعى قاجەتتىلىگىنىڭ ەسكەرىلمەۋى ونىڭ جەتىس­پەۋشىلىگىن جانە باعاسىنىڭ قىمبات­تاۋىن تۋدىراتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.

سوندىقتان بۇل ماسەلەلەرگە ۇكىمەت جوس­پارلى تۇردە ارالاسىپ، سەليترا ەكسپورتىن رەت­تەۋمەن قاتار، ماقتا تۇقىمىنىڭ ساپا­­سىن جوعارىلاتىپ، ۇلكەن كولەمدە تۇ­­قىم قورىن دايىنداۋ كەرەك. سونداي-اق جيىن-تەرىمگە قاجەتتى تەحنيكالاردى جاڭار­­تۋ جولدارىن دا قاراستىرۋ قاجەت. ول ءۇشىن ءتيىمدى نەسيە جانە قوسىمشا قارا­جات بەرۋ جاعىن دا قاراستىرعان ورىن­دى. ماق­تا مانەرلەۋ كاسىبىمەن اينالىسا­تىن ما­مان رەتىندە ءبىزدىڭ ماقتا شارۋاشى­لى­عى­نىڭ جالپى جاعدايىنان وسىنداي وي تۇيدىك.

جۇمان قالەل،

«Zhanassyl» ماقتا وڭدەۋ زاۋىتىنىڭ باسشىسى

تۇركىستان وبلىسى،

ماقتاارال اۋدانى