قاداعالاۋداعى قۇنتتىلىق

ەلەكتروندى بىلەزىكتەر باس بوستان­دى­عى شەكتەلىپ جانە شارتتى تۇردە سوتتالعاندارعا، جازاسىن وتەۋ ءتارتىبىن بۇزۋ­شىلارعا قولدانىلاتىنىن اتاپ وت­كەن ءجون. ەڭ اۋەلى كامەلەتكە تولما­عان­دار­دىڭ جىنىستىق قول سۇعىلماۋىنا قارسى قىلمىسقا قاتىسى بار ادامدارعا جازانى وتەۋ مەرزىمىنىڭ بۇكىل مەرزى­مىن­دە تاعىلادى. بۇگىندە ەلىمىزدە ەلەكتروندى بىلەزىك ارقىلى 2 500-دەن استام ادام باقىلاۋعا الىنعان. شەتەلدىك تاجىريبە كورسەتكەندەي، سوتتالعانداردى قاشىقتان باقىلاۋ جۇيەسىنىڭ ناتيجەسى جامان ەمەس. ەلەكتروندى بىلەزىكتى پاي­دالانۋ ەسەپ بەرەتىن ادامعا باس بوس­تاندىعىنان ايىرۋ ورىندارىنا تۇس­پەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

جالپى، جۇرت اراسىندا ەلىمىزدەگى تۇرمەلەردىڭ پايداسىنان شىعىنى كوپ دەگەن پىكىر قالىپتاسقان. ورمانعا قاراپ ۇليتىن قاسقىردىڭ بولتىرىگىندەي كوبى تۇرمەدەن شىققان سوڭ بۇرىنعى ادەتىنە قايتا باسىپ «قۇتتى» ورنىنا قايتا ورالادى. ال قىلمىسكەرگە ورتا ەسەپپەن مەملەكەت جىلىنا 1 ميلليون تەڭگە جۇمسايدى ەكەن. ارينە، ەلەكتروندى بىلەزىكتى قولدانۋ ارقىلى شىعىن ازايا قويماس. دەسە دە ەلىمىزدە ەندى عانا ەنگىزىلىپ جاتقان جاڭاشىلدىقتىڭ ال­داعى ۋاقىتتا تيىمدىلىگى بايقالۋعا ءتيىس، دەپ ەسەپتەيدى ءتارتىپ ساقشىلارى.

ەستەرىڭىزگە سالساق، پروباتسيالىق با­قىلاۋ­داعى ادامنىڭ پروباتسيا قىز­مەتىن جازباشا حاباردار ەتپەي تۇراقتى تۇرعىلىقتى جەرىن اۋىستىرۋعا، سونداي-اق ونىڭ ەركىن ءجۇرىپ-تۇرۋعا قۇقىعى جوق. ولار ءۇشىن بىرقاتار تىيىم دا بەلگىلەنەدى. اتاپ ايتقاندا، بەلگىلى ءبىر ورىندارعا بارۋعا، تاۋلىكتىڭ رۇقسات ەتىلمەگەن ۋاقىتىندا ناقتى ورىنداردا بولۋعا رۇقسات جوق. ەندىگى جەردە ەلەكتروندى بىلەزىكتەر قولدانىلا باستاعانىن جازدىق. قۇرىلعى GSM/GPRS ارناسى ارقىلى راديو سيگنالىن تاراتادى جانە عالامدىق پوزي­تسيالاۋ جۇيەسى ارقىلى ادامنىڭ قوز­عالىسىن ناقتى ۋاقىت رەجىمىندە باقى­لاۋ­عا مۇمكىندىك بەرەدى. باستىسى – سوت­تا­لۋ­شىعا قايتا قىلمىس جاساۋ قاۋ­پىن بول­دىرماۋعا توسقاۋىل بولادى. ەگەر ەسەپتەۋىش رەجىم بۇزىلسا، ءتارتىپ ساق­شى­لارىنا بۇل تۋرالى سيگنال بىردەن كەلەدى. پروباتسيا قىزمەتىنىڭ ينسپەكتورى سوتتالعاندارمەن دەرەۋ بايلانىسقا شىعادى. پروباتسيا ەسەبىندە تۇرعان ازاماتتار ەلەكتروندى بىلەزىكتى ءبىر جىل بويى تاعۋعا مىندەتتەلەدى. ەگەر ول وسى ۋاقىت ارالىعىندا زاڭعا قايشى ارە­كەتكە بارماسا، قۇرىلعى الىنىپ تاستالادى. ال ولاي بولماعان كۇندە ماتەريال سوتقا جىبەرىلەدى. ەگەر قۇقىق بۇزۋشىلىق ءجيى تىركەلسە، ەلەكتروندى قاداعالاۋ باس بوستاندىعىنان ايىرۋمەن اۋىستىرىلۋى مۇمكىن.

الىستان مىسال ىزدەپ كەرەك ەمەس. كۇنى كەشە قىزىلوردا وبلىسىندا ەكى ازامات تەمىر تورعا قامالدى. دالىرەك ايتساق، جالاعاش اۋداندىق پروباتسيا ەسەبىندە تۇراتىن، قايتا قىلمىسقا بەيىم ا جانە ۆ ەسىمدى سوتتالعاندار سوت ۇكىمىمەن قىلمىستىق كودەكستىڭ 120-بابىنىڭ 1-بولىگىمەن بىرەۋى 3 جىلعا، ەكىنشىسى 4 جىلعا شارتتى جازاعا سوت­تالىلىپ، پروباتسيالىق باقىلاۋ بەلگىلەنگەن. جۋىردا ەكى سوتتالعانعا ەلەكتروندى باقىلاۋ قۇرىلعىسى دا تاعىلعان. الايدا ولار زاڭ تالاپتارىنا باعىنباعان. اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق جاساۋىنا ەلەكتروندى قۇرىلعى دا كەدەرگى كەلتىرە المادى. بىرنەشە رەت ەسكەرتۋ بەرىلسە دە تۇر­­­عىلىقتى مەكەنجايىن تەكسەرۋ بارى­سىندا سەبەپسىز مەكەنجايىندا بول­­ماعان. سوڭعى رەت ماساڭ كۇيىندە جۇرگەندىگى انىقتالىپ، اكىمشىلىك حاتتاما تولتىرىلعان. ەكى سوتتالعانعا قا­تىستى قۇجاتتاردى جيناقتاعان اۋدان­­­دىق پروباتسيا قىزمەتى ونىڭ باس بوس­­­­­تان­دىعىن شارتتى جازاسىنىڭ باس بوس­­تاندىعىنان ايىرۋ جازاسىنا اۋىس­تىرۋ تۋرالى سوتقا ۇسىنىم جولداعان. سوت قاۋلىسىمەن ەكى ازاماتتا شارتتى جازاسىن وتەۋ ءۇشىن تۇزەۋ مەكەمەسىنە جىبەرىلدى. قاۋلى زاڭدى كۇشىنە ەندى.

جالپى، قىزىلوردا وبلىسى بويىن­شا قىلمىستىق اتقارۋ جۇيەسى دەپار­تامەنتىنىڭ اۋداندىق، قالالىق پروباتسيا قىزمەتىنىڭ ەسەبىندە 1 مىڭنان استام ازامات باقىلاۋدا تۇر. ولار­دىڭ اراسىندا سوت جۇكتەگەن مىن­دەت­­تەردى ورىنداماي، جازا وتەۋدەن جالتارىپ جۇرگەن سوتتالۋشىلار دا كەز­دە­سەدى. پروباتسيا ينسپەكتورلارىمەن جۇرگىزىلگەن پروفيلاكتيكالىق جۇ­­مىستاردان ناتيجە شىعارماعان سوت­تال­عاندار سوت قاۋلىسىمەن تۇزەۋ مە­كە­مەسىنە جىبەرىلەدى. جىل باسىنان 26 سوتتالعان تۇزەۋ مەكەمەسىنە توعى­تىلعان.

ءيا، باس بوستاندىعىنان ايىرىل­عان­داردى الەۋمەتتىك ومىرگە بەيىمدەۋ وڭاي ەمەس. 10-20 جىل وتىرىپ، قوعامنان تىسقارى قالعان ادامنىڭ جان دۇنيەسىن ساۋىقتىرۋ پسيحولوگيالىق تۇرعىدان دا، الەۋمەتتىك تۇرعىدان دا اۋىر. سون­دىقتان ورتاشا قىلمىستاردى بوس­تاندىقتا ءجۇرىپ وتەگەن قۇپتارلىق جايت، دەپ ەسەپتەيدى كەيبىر ماماندار. ەلى­مىزدىڭ قۇقىقتىق ساياسات تۇجىرىم­دا­ماسىندا قوعامدىق قاۋىپ تۋدىراتىن قىلمىستاردىڭ اراجىگىن اجىراتىپ، ونى جاساعان قاۋىپتى تۇلعالاردىڭ جازاسىن اۋىرلاتىپ، كەرىسىنشە، جەڭىل قىلمىستار ساناتىن ىزگىلەندىرىپ، جازا وتەۋدىڭ بالاما جولدارىن قاراستىرۋ ماسەلەسىنە باسا نازار اۋدارىلعان. ەلەكتروندى بىلەزىك قىلمىس جاساعان اياعى اۋىر، بوساناتىن ايەلدەرگە قول­دانىلعانى دا ءتيىمدى، دەيدى ماماندار. بالا پەرەناتالدىق ورتالىقتا، بىلىكتى مەديتسينالىق كومەك كورسەتىلەتىن جەردە دۇنيەگە كەلۋى كەرەك. ولاردىڭ تۋ تۋرالى كۋالىگىندە تۇرمەدە تۋىلعانى كورسەتىلمەي، جازاسىن وتەپ جاتقان انا­لارىنىڭ جازاسىن بوستاندىقتا ءجۇ­رىپ وتەۋگە مۇمكىنشىلىك جاساۋ قاجەت. «ەكونوميكالىق قىلمىستارمەن 10-15 جىلعا سوتتالعاندار بار، ول قوعامدىق قاۋىپ تۋعىزبايتىن قىلمىس رەتىندە سارالانىپ، جازاسىن ەلەكتروندى باقىلاۋ ارقىلى شارتتى تۇردە بوستاندىقتا وتەگەندەرى دۇرىس»، دەيدى كەيبىر ساراپشىلار.

پاۆلوداردا جازانى وتەۋ شارتتارىن جۇيەلى تۇردە بۇزاتىن جانە بىر­نەشە ەسكەرتۋى بار سوتتالعاندار قا­تاڭ تۇردە ەلەكتروندى قاداعالاۋدىڭ «قۇرىعىندا». وبلىستىق قىلمىستىق-اتقارۋ جۇيەسى كوميتەتىنىڭ حابارلاۋىنشا، 2 جارىم مىڭ سوتتالعانداردى باقىلاۋ ءۇشىن مىڭداعان ەلەكتروندى بىلەزىكتەر جالعا الىنعان. وسى رەتتە قازاقستاندىق كولونيالاردا العاش رەت رۇقسات ەتىلگەن تاۋارلاردى ساتىپ الۋعا ارنالعان ەلەك­ترون­دىق دۇكەندەر، شاعىمدار مەن وتى­نىش­تەر بەرۋگە ارنالعان تەرمينالدار، سونداي-اق پروباتسيا قىزمەتىنىڭ سوتتال­عان­دارىنا قاتىستى ەلەكتروندى با­قى­لاۋ قۇرالدارى جۇمىس ىستەي باس­تا­عا­نىن اتاپ وتكەن ءجون. بىلەزىكتىڭ ءبىر جيىنتىعىنا ورتاشا ەسەپپەن 10 مىڭ تەڭگە جۇمسالادى، ولارعا قىزمەت كور­سەتۋ جانە تەحنيكالىق سۇيەمەلدەۋ قوسا بەرىلەدى.

ال جامبىل وبلىسىندا بۇگىندە پروباتسيا قىزمەتىندە 1 634 جازاسىن وتەۋشى ەسەپتە تۇر. بيىل ماۋسىم ايىنان باستاپ 115 سوتتالۋشىعا ەلەكتروندى بىلەزىكتەر تاعىلعان.

تاراز قالاسىنىڭ №3 پروباتسيا ءبولىمىنىڭ باستىعى قۋانىش قالىقتىڭ ايتۋىنشا، باقىلاۋ قۇرالدارى ءتۇرلى قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ الدىن الۋعا جانە ءاربىر سوتتالعاندى ۇنەمى باقىلاۋدا ۇستاۋعا كوپ كومەگىن تيگىزىپ وتىر.

– ءوڭىردىڭ پروباتسيا قىزمەتىنە 115 ەلەكتروندى بىلەزىك ءبولىندى. ولار جازا وتەۋ شارتتارىن جۇيەلى تۇردە بۇزاتىن جانە بىرنەشە ەسكەرتۋى بار سوتتالعاندارعا تاعىلادى. وسىلايشا، ءىستى بولعانداردىڭ ءار ءجۇرىس-تۇرىسى ارنايى جۇيە ارقىلى كۇندىز-ءتۇنى قادا­عا­لانادى. ياعني ينسپەكتور جۇمىس ورنىندا وتىرىپ-اق ولاردىڭ ءىس-ارەكەتىن پلانشەت، نوۋتبۋك نەمەسە ۇيالى تەلەفون ارقىلى باقىلاي الادى. ەگەر دە جازاسىن وتەۋشى شەكتەۋ شارالارىن ورىنداماسا نەمەسە ەلەكتروندى بىلەزىكتى بۇلدىرسە قۇرىلعى بىردەن دابىل بەرەدى. جالپى، ەسەپتە تۇرعان ازاماتتار ەلەكتروندى بىلەزىكتى ءبىر جىل بويى تاعۋعا مىندەتتەلەدى. وسى ۋاقىت ارالىعىندا زاڭعا قايشى ارەكەتكە بارماسا، قۇرىلعى الىنىپ تاستالادى. ال ولاي بولماعان كۇندە ماتەريال سوتقا جىبەرىلەدى. ماسەلەن، بىلەزىكتەردى قولدانىسقا ەنگىزگەن كۇننەن باستاپ 16 زاڭ بۇزۋشىلىق انىقتالدى. ونىڭ ىشىندە، 11 ماتەريال سوتقا جولدانىپ، 6 ادام تەمىر تورعا قايتا قامالادى. ال 5 ادامعا قاتىستى ماتەريال قارالۋ ۇستىندە. تارتىپكە باعىنباي، سوت زالىنان تىكەلەي تۇزەۋ مەكەمەسىنە جونەلتىلگەن ازاماتتاردىڭ وسىناۋ ارەكەتىنەن وزگە­لەرى ساباق العانى ءجون. سەبەبى زاڭ بارىنە ورتاق. جالپى العاندا، باقىلاۋ قۇرالدارى ءتۇرلى قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ الدىن الۋدا جانە ءاربىر سوتتالعاندى ۇنەمى باقىلاۋدا تيىمدىلىگىن كورسەتۋدە، – دەيدى ق.قالىق.

ەلەكتروندى بىلەزىكتى 1950 جىلدارى گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عالىمدارى ويلاپ تاپقان، ال امەريكالىق سۋديا دجەك لاۆ ونى 1983 جىلى پايدالانا باستادى. قازىر الەمنىڭ 60 ەلىندە قولدانىلادى. ستاتيستيكاعا سايكەس الەمدە ءبىر كۇندە 100 مىڭ ادام ەلەكتروندى بىلەزىك تاعادى ەكەن. بىلەزىك تاعىپ باقىلاۋدا بولعانشا، ءبىلىمدى بولىپ ەل ىشىندە ەركىن قاتىناۋعا نە جەتسىن؟!