ەل قازىناسىن قورعاۋدىڭ جاڭا مودەلى

ۇلت بايلىعى – ۇرپاق نەسىبەسى

مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ «ادىلەتتى مەملەكەت. ءبىرتۇتاس ۇلت. بەرەكەلى قوعام» اتتى جولداۋىندا «بيۋدجەت قارجىسىن جəنە جالپىۇلتتىق بايلىقتى تالان-تاراجعا سالاتىن جەم­قورلىق əرەكەتتەر مەن ونىڭ استىرتىن جولدارىن ۇيىمداستىرۋشىلاردى ىزدەۋگە، تۇپكى امال-تəسىلدەرىن انىقتاۋعا بارىنشا كۇش سالۋ وتە ماڭىزدى»، دەگەن بولاتىن. پرەزيدەنت سىبايلاس جەمقورلىقپەن ىمىراسىز كۇرەسۋ مەملەكەتتىك ساياساتتاعى نەگىزگى باسىمدىقتىڭ ءبىرى ەكەنىن ءجيى ەسكە سالادى. ونىڭ پىكىرىنشە، زاڭ ۇستەمدىگىن ورناتىپ، ناعىز قۇقىقتىق مەملەكەت قۇرۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن، جەمقورلىقتىڭ تامىرىنا بالتا شابۋ كەرەك. بۇل رەتتە، پرەزيدەنت سوڭعى جىلدارى بىرقاتار ماڭىزدى قادام جاسالعانىنا نازار اۋدارادى. سوتتاردىڭ ساپالى قىزمەت اتقارۋى ءۇشىن ناقتى شارالار قابىلدانعانىن اتاپ وتكەن ءجون. كەيىنگى ءۇش جىلدا 200-گە جۋىق سۋديا جۇمىستان شىعارىلدى، يا بولماسا لاۋازىمى تومەندەتىلدى. قىلمىستىق پروتسەستىڭ ءۇش بۋىندى ۇلگىسى ەنگىزىلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە پروكۋرورلار بىلتىر ءۇش جارىم مىڭعا جۋىق ادامنىڭ قىلمىستىق پروتسەسكە نەگىزسىز تارتىلۋى­نا جول بەرگەن جوق. باسقا دا بىرقاتار ينستيتۋتسيونالدىق شارا جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر.

– جەمقورلىق ارەكەتى ءۇشىن سوتتال­عان ازاماتتاردى شارتتى تۇردە مەرزىمىنەن بۇرىن بوساتۋعا تىيىم سالىندى. سوت­تارعا، قۇقىق قورعاۋ قىزمەتكەرلەرىنە، پارا بەرگەندەرگە جانە دەلدالدارعا قاتاڭ جازا قولدانىلاتىن بولدى. بىلتىردان بەرى جالپىعا بىردەي سالىق دەكلاراتسياسىن تاپسىرۋدى باستادىق. وسى جانە باسقا دا شارالار ايتارلىقتاي ناتيجە بەرىپ، جەمقورلىق دەڭگەيى تومەندەدى. دەگەنمەن تۇبەگەيلى وزگەرىس اكەلگەن جوق. مۇنى اشىق ايتۋىمىز كەرەك. ازاماتتارىمىز ءالى دە كۇندەلىكتى ومىردە سىبايلاس جەم­قورلىق جاعدايلارىمەن بەتپە-بەت كەلۋدە، – دەگەن ەدى پرەزيدەنت جىل باسىندا وتكەن سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىل ماسەلەلەرى جونىندەگى كەڭەستە.

مەملەكەت باسشىسى قۇقىق قورعاۋ ورگان­دارى باتىل ارەكەت ەتپەي، سىباي­لاس جەمقورلىقپەن ءتيىمدى كۇرەس جۇرگىزۋ مۇلدە مۇمكىن ەمەس دەپ سانايدى. كوپ جىل بويى ولار ماسەلەنى تەرەڭ زەرتتەمەي تۇرىپ، پارا الۋشىلاردى قىلمىس ۇستىندە ۇستاپ كەلدى. ءارتۇرلى ادام ءبىر لاۋازىمدى اتقارىپ وتىرىپ، بىردەي ماسە­لەلەردى شەشكەنى ءۇشىن كىنالى دەپ تا­نىلعان. جەمقورلاردى تۇراقتى تۇردە ۇستاپ، تۇرمەگە قاماپ وتىرعان. ال سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ بەلەڭ الۋىنا قاتىستى سەبەپتەر مەن جاعدايلار ەشكىمدى قىزىقتىرا قويماعان. تەك سوڭعى جىلدارى عانا وسى ماسەلەگە نازار اۋدارىلا باستاعانى بايقالادى.

انىعى سول، قاي جەردە اقشا كوپ، سول جەردە پاراقورلىقتىڭ ءيسى شىعادى. ەلى­مىزدە كوبىنە اۋىل شارۋاشىلىعى، كەدەن، قۇرىلىس، ءبىلىم بەرۋ، كوممۋنال­دىق باعىت، دەنساۋلىق ساقتاۋ سالالارىندا سىبايلاس جەمقورلىق فاكتىلەرى كوپ تىركەلەدى. ءبىر عانا اگروونەركاسىپ كە­شە­نىنىڭ اينالاسىندا داۋ-داماي، ايعاي-شۋ تولاستار ەمەس. ناقتىلاساق، اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى سۋبسيديالارعا باي­­لانىستى جەمقورلىق دەرەكتەرى كوپ انىق­تالادى. سوڭعى 5 جىلدا مەملەكەت اگراريلەردى قولداۋ ءۇشىن ەكى تريلليون تەڭگە بول­گەن. وسى ۋاقىت ىشىندە اتالعان سالادا 960 قىلمىستىق ءىس تىركەلىپ، 450 ادام قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تار­تىل­عان. بۇل سالا جىلدار بويى جەم­قورلىققا بەلشەدەن باتىپ جاتىر.

«سو­نىڭ كەسىرىنەن مەملەكەت ۇلكەن زيان شەك­­تى، ازىق-ت ۇلىك قاۋىپسىزدىگى­نە نۇقسان كەل­دى. اتاپ ايتقاندا، جايى­لىمدىق جەر­لەردى سۋلاندىرۋعا بولىنگەن 80 ميل­ليارد تەڭگەنىڭ تەڭ جارتىسى ماق­ساتقا ساي جۇم­سالماعان. بىلتىر قۋاڭ­شىلىق بولعان كەزدە شارۋالار جەم-ءشوپ تاپپاي، مال قىرىلىپ قالدى. ءتىپ­تى، كەيبىر وڭىردە شارۋالارعا سۋبسي­ديا رەتىندە كۇن باتارەياسى بەرىلگەن. اشى­عىن ايتقاندا، اۋىل تۇرعىندارىنا نە قا­جەت ەكەنىنە ەشكىم باس قاتىرماعان. سۋبسيديانى يگەردىك دەپ ەسەپ بەرۋ ءۇشىن سول كۇن باتارەيالارىنىڭ باعاسى ەسەلەپ كورسەتىلگەن. مۇنىڭ ءبارى ۋاكىلەتتى ورگانداردىڭ جاۋاپسىزدىعىنان بولعان. اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى مەن اكىمدەر مۇنداي بىلىققا جول بەرگەنى ءۇشىن جاۋاپ بەرۋى كەرەك»، دەگەن بولاتىن پرەزيدەنت.

زاڭ بۇزعاندار ايىلىن جيا ما؟

ەندىگى جەردە ەلىمىزدە مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ تابىسى مەن شىعىنى باقىلاۋعا الىنۋى مۇمكىن. ماجىلىسكە تۇسكەن زاڭ جوباسىندا شەنەۋنىكتەردىڭ تابىسى مەن شىعىنى اراسىندا ايىر­ماشىلىق بايقالسا، ولارعا سانكتسيا سالىناتىنى كورسەتىلگەن. ياعني ايىرماشى­لىق 1 مىڭ ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىشتەن اسسا، وعان سول ايىرماشىلىقتىڭ 90 پايىزىنا تەڭ بولاتىن ايىپپۇل سالىنادى. ال شىعىن مەن كىرىس اراسىنداعى تابىس مەملەكەتتىك قىزمەتشىنىڭ جىلدىق تابىسىنان اسىپ كەتسە، قىزمەتىنەن بوساتىلادى. باقىلاۋ مەملەكەتتىك قىزمەتكەردىڭ دەكلاراتسياسىنا عانا ەمەس، تۋىستارى مەن وتباسى مۇشەلەرىنىڭ شىعىنىنا دا جۇرگىزىلەتىنىن اتاپ وتكەن ءجون.

سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىل اگەنتتىگى ۇسىنعان جارتىجىل­دىق­تىڭ قورىتىندىسىنا كوز جۇگىرتەيىك. ەلى­مىزدە 6 ايدىڭ ىشىندە 1 300-دەن استام سىبايلاس جەمقورلىق قىلمىسى تىركەلگەن. جىمىسقى ارەكەتكە بارعان 800-دەن استام تۇلعانىڭ 140-ى ءتۇرلى دەڭگەيدەگى باسشىلار ەكەن. سوتقا 592 ءىس جولدانىپ، 357 جەمقور سوتتالعان. بەلگىلى بولعانداي، ازىر­گە شەلەك جالاعانداردان گورى ايران ىشكەندەرمەن كۇرەس كۇشەيتىلىپ جاتقان كورىنەدى. ناقتىلاساق، ەكونوميكالىق رەسۋرستاردى زاڭسىز شوعىرلاندىرۋعا جانە ولاردى مەملەكەت مەنشىگىنە قايتارۋعا بايلانىستى ىستەردى تەرگەۋ ەرەكشە باقى­لاۋدا تۇر. قابىلدانعان شارالاردىڭ ناتيجەسىندە مەملەكەتكە 430 ملرد تەڭگە نەمەسە شامامەن 1 ملرد اقش دوللارى سوماسىنا اكتيۆتەر قايتارىلىپتى.

– زاڭسىز شەتەلگە شىعارىلعان قارا­جات پەن م ۇلىكتى ەلگە قايتارۋ ماقسا­تىن­دا حالىقارالىق ىنتىماقتاستىقتى كۇشەيتۋ كەرەك. تاياۋدا ەۋروپا كەڭەسىنىڭ تاراپىنان قازاقستانعا ەۋروپالىق سىبايلاس جەمقورلىق ءۇشىن قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىك تۋرالى كونۆەنتسياعا قوسىلۋ جونىندە رەسمي شاقىرۋ حاتى كەلدى. ەندى كونۆەنتسياعا قوسىلۋ ءۇشىن قاجەتتى پروتسەدۋرالاردى قولعا الاتىن بولامىز. بۇل كونۆەنتسيا شەتەلدەن كوررۋپتسيونەرلەر مەن ۇرلانعان اكتيۆتەردى قايتارۋ جولىنداعى مۇمكىنشىلىكتەرى­­مىزدى كەڭەيتەدى. ەۋروپا كەڭەسىنىڭ كوررۋپ­تسيا­عا قارسى مەملەكەتتەر توبىنىڭ مۇشەسى بولۋ – ەلىمىز ءۇشىن وتە ماڭىزدى قادام. گرەكو-نىڭ تولىققاندى قاتىسۋشى رەتىندە العاشقى مونتيرينگتىك راۋندتار شەڭبەرىندە بىزگە بەرىلگەن 27 ۇسىنىمىن ورىنداۋ ۇستىندەمىز، – دەيدى سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىل اگەنتتىگىنىڭ توراعاسى ولجاس بەكتەنوۆ.

قۇزىرەت ءھام ادال قىزمەت

سىبايلاس جەمقورلىق ىندەتى زامانمەن بىرگە ىلەسىپ، مول قاراجات قايدا بولسا، سول جەرگە تامىر جايىپ كەلەدى. كەسەل­مەن كۇرەسۋ سوناۋ ەجەلگى زاماندا پايدا بولعان. سازعا جازىلعان سىنا جازۋدىڭ ارقاسىندا قازىرگى ۋاقىتقا دەيىن جەتكەن تاريحي مالىمەتتەرگە سايكەس، سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەسۋشى بوپ تانىلعان ءبىرىنشى بيلەۋشى ب.ز.د. 2400 جىلدا ءومىر سۇرگەن شۋمەرلىك بيلەۋشى بولعان. ول جەمقورلىق ءۇشىن وتە قاتال جازا ەنگىزگەن. وكىنىشكە قاراي، دەرەكتەردە وڭ ناتيجەگە جەتكەن-جەتپەگەنى تۋرالى ايتىلماعان.

1787 جىلى قابىلدانعان اقش كون­ستيتۋتسياسىنا سايكەس سىبايلاس جەمقور­لىق پرەزيدەنتكە سەنىمسىزدىك جاريالانۋ­عا سەبەپ بولاتىن ەكى قىلمىستىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. تاريحتا سىبايلاس جەم­قورلىقپەن ءساتتى كۇرەس جۇرگىزگەن ەلدەر بار. سولاردىڭ ءبىرى – فرانتسيا. XVIII عاسىردىڭ اياعىندا بۇل ەلدە ياكو­بين­دىك ديكتاتۋرا قۇردىمعا كەتكەننەن كەيىن مەملەكەت تاريحىنداعى ەڭ سى­باي­لاستىق ءتارتىپ ديرەكتوريا ورنادى. جاڭا بيلىك باسقارعان جىلدارى فرانتسيا قۇلدىرادى. كەيىن بيلىككە ءبىرىنشى كونسۋل بولىپ سىبايلاس جەمقورلىقپەن باتىل كۇرەس باستاعان ناپولەون كەلدى. بۇل كۇرەس قاتىگەزدىككە ەمەس، جازانىڭ بۇلتارتپاستىعىنا سۇيەنگەن. بىرنەشە اي ىشىندە ناپولەون كەرەمەت جەتىستىكتەرگە جەتتى، سونىمەن قاتار ديرەكتوريا كەزىندە ۇرلانعان اقشالاردى قازىناعا قايتاردى.

قازىرگى ۋاقىتتا سينگاپۋرلىق سىباي­لاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەس مودەلى ۇزدىكتەردىڭ قاتارىندا. سينگاپۋر تاۋەل­سىزدىك العان ساتىندە 1965 جىلى سىبايلاس جەمقورلىعى ەڭ جوعارعى كورسەتكىشتى ەل بولعان: شەنەۋنىكتەرگە پاراسىز ءبىر شە­شىم­دى قابىلداۋعا دا رۇقسات بەرىلمەي­تىن. ىندەتتىڭ تامىرىنا بالتا شابۋ ءۇشىن زاڭدار قاتاڭ بولدى جانە سوتتىق جۇيە تاۋەلسىزدىگى جوعارىلادى. بار-جوعى بىر­نەشە جىلدان سوڭ وسى سياقتى ءىس-شا­را­لار كەشەنىنىڭ ناتيجەسىندە سىبايلاس جەمقورلىق دەڭگەيى جەدەل تومەندەدى. قازىرگى ۋاقىتتا سينگاپۋر الەمدە سىباي­لاس جەمقورلىق كورسەتكىشى ەڭ تومەن مەم­لەكەتتەردىڭ العاشقى وندىعىنا ەنەدى.

قازاقستان – تمد ەلدەرىنىڭ ىشىندەگى سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەس تۋرالى ارنايى زاڭ قابىلداعان العاشقى مەملەكەت. سىبايلاس جەمقورلىق قىل­مىستارى سياقتى قوعامعا قاۋىپتى ءىس-ارە­كەتتەر مەملەكەتىمىزدىڭ باسقارۋ جۇيە­سىن تۇنشىقتىرىپ، وزگە ماڭىزدى سالا­لاردىڭ دامۋىنا نۇقسان كەلتىرىپ جاتىر. شىن مانىندە ادال قىزمەت اتقاراتىن مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ارقاسىندا عانا ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق دامۋى تۇراقتى بولاتىنى انىق.

جاقىندا دۇنيەجۇزىلىك بانك الەمنىڭ 214 ەلىندەگى ەڭ بەدەلدى جىل سايىنعى «مەملەكەتتىك باسقارۋ ينديكاتورلارى» زەرتتەۋلەرىنىڭ سوڭعى ناتيجەلەرىن جاريالادى. بۇل تىزىمدە قازاقستاننىڭ 6 پوزيتسياعا وسكەنىن بايقاۋعا بولادى. جەمقورلىقتى باقىلاۋ يندەكسى بويىنشا قازىر ەلىمىز 102-ورىندا تۇر. باعالاۋ 6 يندەكس بويىنشا جۇزەگە اسىرىلادى: «سىبايلاس جەمقورلىقتى باقىلاۋ»، «مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ تيىمدىلىگى»، «زاڭنىڭ ۇستەمدىگى»، «رەتتەۋشى ورتانىڭ ساپاسى»، «ساياسي تۇراقتىلىق» جانە «حالىقتىڭ پىكىرىن ەسەپكە الۋ جانە مەم­لەكەتتىك ورگانداردىڭ ەسەپتىلىگى». ناتي­جەلەر پروتسەنتيل شكالاسى بويىنشا كورسەتىلەدى، ياعني تومەن كورسەتكىشتەرى بار ەلدەردىڭ پايىزى كورسەتىلەدى. سى­بايلاس جەمقورلىقتى باقىلاۋ يندەكسى بويىنشا قازاقستان كەستەنىڭ ءدال ورتاسىندا تۇر. وتكەن رەيتينگتە ءبىزدىڭ ەلدەن تومەن ناتيجەلەر ەلدەردىڭ 42 پايىزىن كورسەتسە، جاڭا رەيتينگتە – 48 پايىز. وسىلايشا، ءبىر جىل ىشىندە قازاقستان ءوز پوزيتسياسىن 6 تارماققا جاقسارتتى، ال جالپى سوڭعى 5 جىلدا ەكى ەسەدەن استام ءوسىم بايقالادى. وسى جىلدىڭ كورسەتكىشى ەلىمىزدىڭ وسى رەيتينگكە قا­تىس­قان بارلىق ۋاقىت ىشىندە ەڭ جوعارى كورسەتكىش بولىپ سانالادى. ءبىزدىڭ ەلدەن كەيىنگى قاتارلاردا ارگەنتينا، برازيليا، يندونەزيا، ماروككو، سەربيا، تۇركيا جانە باسقا دا مەملەكەتتەر ورنالاسقان.