سولاقاي ساياساتتىڭ سۇر بۇلتى قازاق اسپانىنا ءبىر ەمەس, بىرنەشە رەت كولەڭكەسىن ءتۇسىردى. قۋعىن-سۇرگىن, قولدان جاسالعان اشتىق, زيالىلاردى تۇنشىقتىرۋ, بايلاردىڭ مالىن كامپەسكەلەۋ سىندى سۇرقيالىقتاردىڭ ەل جۇرەگىنە, حالىق ۇمىتىنە سالعان جاراسى ماڭگى جازىلماق ەمەس. جازىلمايدى دا.
تابيعاتتىڭ كەڭ قۇشاعىندا قويىن قۇرتتاپ, ايرانىن ۇرتتاپ بەيعام ءومىر سۇرگەن قازاق ءۇشىن تىنىستى دالا, ءورىس تولى مال, تۇنىق اۋا تىرشىلىك كوزى بولدى. كەيدە ەل اراسىنا جاۋ تيسە, قولىنا سويىل الىپ, بەل اسىرا قۋىپ, نامىستىڭ ۇلى بولعاندار دا وسى حالىقتىڭ ىشىنەن شىقتى. انە, سول كەزدەردە ءبىزدىڭ دالامىزعا الىستاعى امەريكادان, ىرگەدەگى رەسەيدەن, وركەنيەتكە قولى ەرتە جەتكەن ەۋروپادان سانسىز ساياحاتشىلار كەلىپ, قازاق ءومىرىن, ۇلى دالا ءتوسىن قىزىقتاپ, كورگەن بىلگەنىن ەستەلىككە الىپ, قايتىپ جاتتى. ولاردىڭ كەيبىرى ارنايى تاپسىرمامەن كەلگەنىن دە جاسىرماي ايتقىمىز كەلەدى.
ءسوز ەتكەلى وتىرعان تاقىرىپ تا كەشەگى ومىرىمىزگە, ونى ءوز كوزىمەن كورىپ, اپپارات كوزىنە تۇسىرگەن شەتەلدىك ەتنوگرافقا قاتىستى بولماق.
دارىندى ەتنوگراف, ساياحاتشى, ورتالىق ازيا تاريحى مەن مادەنيەتىن زەرتتەۋشى سامۋيل دۋدين (1863-1929) العاشقى ەكسپەديتسياسىن 1891 جىلى باستايدى. كەزىندەگى ورحون ەكسپەديتسياسىنىڭ قاتىسۋشىسى بولعان جاس ەتنوگرافقا جول سىلتەگەن عالىم ۆاسيلي رادلوۆ ەدى. ول باستاعان موڭعول كونە جادىگەرلەرىن زەرتتەۋ جۇمىستارى تابىستى ناتيجەگە قول جەتكىزگەن. دۋدين ءۇشىن ءومىر ەكسپەديتسيادان تۇراتىنداي. ول جاۋاپكەرشىلىگى مول جۇمىستىڭ ءبىرىن اياقتاسا, كەلەسى ءبىرى ونى كۇتىپ تۇراتىن. 1893-1894 جىلدارى دۋدين ۆاسيلي بارتولدپەن بىرگە جەتىسۋ وڭىرىنە, تارباعاتايعا, شىعىس تۇركىستانعا ات باسىن بۇرادى. بۇل ەكسپەديتسيادا دۋدين سۋرەتكە جانە فوتورافيالىق بەينەلەۋ جۇمىسىنا جاۋاپتى بولدى.
ارادا بەس جىل وتكەن سوڭ, ياعني 1899 جىلى دۋدين اقمولا, سەمەي جانە جەتىسۋ وبلىستارىندا تۇراتىن قازاقتاردىڭ اراسىنا بارادى. ول وسى ساپارىندا قازاق حالقىنىڭ تۇرمىسىنا, قوعامدىق ومىرىنە قاتىستى سيرەك كەزدەسەتىن فوتوسۋرەتتەر تۇسىرگەن. سونىمەن قاتار ول سول كەزدەگى ۇلى دالاداعى تىرشىلىكتى اپپارات كوزىنە ءتۇسىرىپ قانا قويماي, كەي سۋرەتتەردى ءوز قولىمەن سالعان. سونداي-اق «قازاق ومىرىنەن الىنعان مالىمەتتەر» اتتى ەڭبەككە سۇيەنە وتىرىپ, ول ورتالىق ازيانىڭ ساندىك-قولدانبالى ونەرىنە ارنالعان بىرنەشە باسىلىمدىق تۋىندىلار دايىندادى. «قىرعىز ويۋ-ورنەگى», «قىرعىزداردىڭ اعاش ويۋى» جانە «ورتالىق ازيا كىلەمدەرى» سياقتى ەڭبەكتەر ونىڭ ءوز كوزقاراسى بويىنشا جازىلىپ, باسىلىمدارعا جاريالاندى.
ءبىر ماڭىزدىسى, ءدۋديننىڭ تۇسىرگەن فوتوسۋرەتتەرى مەن تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورى پەتر ميحايلوۆيچ فون كاۋفماننىڭ بۇيرىعىمەن جاسالعان بۇرىنعى «تۇركىستان البومىنا» شىققان فوتوسۋرەتتەر جيناعى اراسىندا كوپتەگەن الشاقتىق بار. قازاق دالاسىنا جاسالعان ەكسپەديتسيانى ۇلى پەتر انتروپولوگيا جانە ەتنوگرافيا مۇراجايى ۇيىمداستىرعان, سول ءۇشىن دە ءدۋديننىڭ تۇسىرگەن فوتوسۋرەتتەرى «تۇركىستان البومىنداعى» ساياسيلاندىرىلعان فوتوسۋرەتتەرگە مۇلدە ۇقسامايدى, ءتىپتى ونىڭ ەڭبەكتەرى شىنايى ەتنوگرافيالىق قۇندىلىق بەرەدى. شىندىعىندا, ءدۋديننىڭ تۇسىرگەن سۋرەتتەرى سول كەزدەگى سەمەي ءوڭىرىن مەكەندەگەن قازاقتاردىڭ ءومىرىنىڭ ءبىر ءساتى رەتىندە تاريح بەتىندە قالدى. سونىمەن بىرگە بۇل ەڭبەك ءحىح عاسىردىڭ سوڭىنداعى قازاقتاردىڭ كيىم-كەشەكتەرىن, كۇندەلىكتى كاسىبىن, ساندىك-قولدانبالى ونەرىنىڭ قالاي بولعانىن بىزگە جەتكىزەدى.
سامۋيل ءدۋديننىڭ فوتوسۋرەتتەرىنەن ءبىز وتكەن عاسىرداعى قازاق حالقىنىڭ ەرلەرگە, ايەلدەرگە جانە بالالارعا ارنالعان كوپتەگەن كۇندەلىكتى كيىمدەرىنىڭ ەسكى ۇلگىلەرىن كورە الامىز. بايىپتاپ قاراساق, كونە جادىگەر سانالاتىن ەرلەردىڭ كيىم ۇلگىسى رەتىندە قازاقى تۇماق پەن كىسە, ياعني بىلعارى بەلدىك اپپارات كوزىنە تۇسكەن. سۋرەتتە تۇرعان ەكى ەر كىسىنىڭ باسىنداعى قازاقى تۇماق كيىزدەن, تۇلكى تەرىسىنەن جاسالعانىن كورۋگە بولادى. بۇل باس كيىمدى حح عاسىردا, اسىرەسە مالشىلار قىستا كيگەنى ءمالىم. قىسقى كيىمدەر قاتارىندا قالىڭ تون, قوي تەرىسىنەن تىگىلگەن شەكپەن, توقىما ماتادان جاسالعان قىستىق كيىم بىرگە بەرىلگەن. ال ەرلەردىڭ ءسانىن كەلتىرەتىن بىلعارى كىسە عالىم شوقان ءۋاليحانوۆ اتاپ وتكەندەي, ءحىح عاسىردىڭ اياعىندا ەرەكشە ساندىك سيپاتقا يە بولعان ۇلتتىق كيىمنىڭ ءبىر بەلگىسى. انە سول كەزدەردە كىسەمەن قاتار ماقتا بەلبەۋ دە ساندىك بۇيىم رەتىندە قولدانىلدى.
دۋدين قازاقتار مەن قىرعىزدار اراسىندا كەڭ تاراعان قالپاقتى دا اپپارات كوزىنەن تاسا قالدىرماعان. قالپاق جىڭىشكە كيىزدەن تىگىلگەن جانە ونىڭ ءتۇسى يەسىنىڭ كەسكىن-كەلبەتىن شامالاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. انىعىراق ايتساق, بايلار اق ءتۇستى, ال كەدەيلەر قارا, سۇر جانە قوڭىر ءتۇستى قالپاقتار كيەتىنىن دە دەرەكتەر دالەلدەيدى. ال ەل باسقارعان بي-تورەلەر جىبەك نەمەسە التىن جىپپەن ورنەكتەلگەن بارقىت قالپاق كيگەنى شىندىق. بۇل جادىگەرلەر بىزگە حالقىمىزدىڭ ەجەلدەن باي دا باقۋاتتى تۇرمىس كەشكەنىن, ءوز ءستيلى بار كيىم-كەشەك مادەنيەتى بار ەكەنىن ايعاقتايدى.
ال تاعى ءبىر سيرەك كەزدەسەتىن فوتوسۋرەتتە دۋدين قازاق قىزدارىنىڭ ۇلتتىق كيىمىن ءوز ەرەكشەلىگىمەن بەرگەن. ۇياڭ دا نازىك ەكى قازاق قىزى اپپارات الدىندا باسىن تومەن قاراتىپ تۇر. ۇستەرىندەگى جاراسىمدى كويلەكتەرى مەن ۇلتتىق ەرەكشەلىككە يە باس كيىمدەرى قازاق قىزدارىنىڭ وزگەشە يباسىن, ادەمىلىگىن سيپاتتاپ تۇرعانداي. ءدۋديننىڭ اتالعان ەكسپەديتسياسى تۋرالى قالام تەربەگەن رەسەي عىلىم اكادەمياسى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ قىزمەتكەرى سنەجانا اتانوۆا بۇل فوتوسۋرەت تۋرالى: ء«حىح عاسىردا وتە ءساندى بولعان رۋفەلدەر قىزدار مەن جاس ايەلدەردىڭ كويلەكتەرىن بەزەندىرۋ ءۇشىن پايدالانىلدى. ول كەزدە قازاق قىزدارىنىڭ باس كيىمدەرى (بورىكتەرى) جۇننەن توقىلاتىن», دەپ سيپاتتاما بەرەدى. ايتسا ايتقانداي, سۇلۋ كورىكتەرىنە ادەمىلىك سىيلاعان باس كيىمدەر قازاق دالاسىنىڭ قىزدارىن وزگەشە اسپەتتەگەنى بايقالادى.
كەلەسى سۋرەتتە سول تۇستا رەسەيدەن جەتكىزىلگەن گۇلدى ماتادان تىگىلگەن كويلەك كيگەن قىزدار بەينەلەنگەن. دۋدين بۇل تۋىندىسىنا «قازاق ايەلدەرى, سەمەي ءوڭىرى, ساۋمالكول, 1899 جىل» دەگەن تۇسىنىكتەمە بەرىپتى. سۋرەتكە تۇسكەن ەگدە ايەل ۇستىنە كامزول كيىپ, اق ءتۇستى كيمەشەك بايلاعان. جاسى 40-تان اسقان, قاتاردا تۇرعان ايەل دە ءدال سونداي قاراپايىم كەستەلى كيمەشەك كيگەن. جاس قىزدار ءتۇرلى ءتۇستى ادراس ماتاسى بار شاپان جامىلعان.
بۇل كەزەڭدە وڭىرگە باستاپقىدا جەرگىلىكتى ماتادان قىمبات تۇراتىن رەسەيلىك ماقتا ماتالارى ەنە باستادى. ناتيجەسىندە, سول كەزدەگى قازاق دالاسىنداعى تۇرمىستىق كيىمدەر جەرگىلىكتى ورتاازيالىق جانە رەسەيلىك ماتالاردان, سونىمەن قاتار ايماققا اكەلىنگەن اعىلشىن, ءۇندى جانە يراندىق توقىما بۇيىمدارىنان تىگىلەتىن ەدى. دۋدين تۇسىرگەن تاعى ءبىر فوتودا ساۋمالكول اۋىلىنداعى قازاق بايىنىڭ ايەلى جانە بالاسى قوسا بەرىلگەن. كيىزۇيدىڭ ىشكى كورىنىستەرى, قاز-قاتار جينالعان كورپە-جاستىق, ويۋلى سىرماقتار دا كوزگە وتتاي باسىلادى. كەشەگى قازاق تۇرمىسىندا كەم بولسا بولمايتىن بۇل زاتتاردىڭ قادىرى مەن قاسيەتى قازىر ازايىپ بارا جاتقانىن اشىق ايتقان دا دۇرىس شىعار.
«كيىزۇيدىڭ ىشىندە جانە سىرتىندا» دەگەن تاقىرىپپەن بەرىلگەن توپتامادا جەتى قازاق قىزىنىڭ ات ۇستىندە تۇرعان بەينەسى تۇر. شاماسى اۋىل قىزدارى سۋرەتكە تۇسىرەمىن دەگەندە, ازداپ قىسىلعانى ولاردىڭ جۇزدەرىنەن, كەيىپتەرى مەن ات ۇستىندە وتىرىستارىنان ايقىن بىلىنەدى.
وسى سۋرەتتى سيپاتتاعان اعىلشىن تىلىندەگى ماتەريالدا «قازاقتاردىڭ يكەمدىلىگى ولاردىڭ مادەنيەتى مەن قولونەرىنە وزگەشە اسەر ەتتى» دەلىنگەن. ال ءبىز ءدۋديننىڭ «اۋىلداعى قىزدار توبى» اتتى فوتوسۋرەتى ەكى عاسىر بۇرىنعى قازاق كوشپەندىلەرىنىڭ ومىرگە دەگەن قۇشتارلىعىن ايقىن كورسەتىپ, ولاردىڭ كۇندەلىكتى ءومىرىن عانا ەمەس, سونىمەن قاتار قورشاعان ورتانى دا تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرەتىنى ءسوزسىز ەكەنىن سەزىنەمىز. كەڭ دالا, كوركەم تابيعات, كوڭىلدەرى ادال اۋىل قىزدارى وزدەرى مىنگەن اتتىڭ ۇستىندە قانداي قيالعا ەرىك بەرىپ تۇرعانىن كىم ءبىلسىن!؟ بىراق ولاردىڭ جۇزىندە ادالدىقتىڭ, ىزگىلىك پەن ومىرگە دەگەن شەكسىز ماحابباتتىڭ لەبى ەسەدى.
سايىن ساحارادا ەمىن-ەركىن ءومىر سۇرگەن قازاقتاردىڭ جاز جايلاۋعا كوشىپ, كيىزۇي تىگىپ, سوندا مال ءوسىرۋى, تابيعاتتان تىنىس الىپ, جاز قىزىعىن كورۋى دۋدين سياقتى زيالى عالىمدى قىزىقتىرسا كەرەك. ونىڭ كەلەسى سۋرەتى جايلاۋدا كيىزۇيىن جىعىپ جاتقان قازاق مالشىسىنا ارنالادى. سنەجانا اتانوۆا جاريالاعان اعىلشىن تىلىندەگى ماقالادا ول بۇل تۋرالى: «كوشپەندىلەردىڭ جايلى ءۇيى بولعان كيىزۇيدىڭ ديامەترى 4 مەتر, بيىكتىگى 3-4 مەتر كونۋستىق شاتىرلى قۇرىلىس. كيىزۇيگە قالىڭدىعى 2 سم كەلەتىن اق كيىز توسەلەدى; بوساعا تۇستا كيىزدىڭ ءبىر بولىگى جىپپەن ماتالادى, بۇل وسى ءۇيدىڭ ەسىگى», دەگەن تۇسىنىگىن جازادى.
ەتنوگراف بولعانى ءۇشىن بە, الدە بۇرىن كورمەگەندىكتەن تاڭىرقاعانى ما, ايتەۋىر دۋدين قازاقتىڭ كيىزۇيىنە ءجىتى نازار اۋدارىپتى. ونىڭ ءوز ساۋلەتى بار ەكەنىن مويىنداپ تا ۇلگەرىپتى. سول ءۇشىن دە ول كيىزۇيدىڭ قۇرىلعىلارىن بىرىكتىرۋ, قۇراستىرۋ, كيىز جابۋ, ىشكى بەزەندىرۋ سياقتى وزىندىك جۇمىستارىن باقىلاپ تۇرعانىن جاسىرمايدى. ول سونداي-اق «جىلجىمالى تۇرعىن ءۇيدىڭ» كەيبىر ەلەمەنتتەرىن, اتاپ ايتقاندا, شاڭىراق, كەرەگە جانە تۇندىكتەردىڭ قالىبىن بىرنەشە رەت سۋرەتكە ءتۇسىرىپ, كيىزۇي بولىكتەرىنىڭ قالاي ساتىپ الىنعانىن زەرتتەيدى. ءبىر عاجابى, ول تۇسىرگەن ءبىر سۋرەتتە اتاقتى قوياندى-بوتوۆ جارمەڭكەسىندە شاڭىراق ساتىپ الۋ ءساتى كورسەتىلگەن. سۋرەتتە ءتورت قازاق شاڭىراق ساۋداسىن جاساپ تۇرعانىن كورە الامىز. جەرگە شالقاسىنان, ەكپەتىنەن قويىلعان شاڭىراقتار, ار جاعىندا قاز-قاتار تىزىلگەن اق شاڭقان بوز ۇيلەر, شاۋىپ كەلە جاتقان اتتىلى ادامدار كوزگە شالىنادى. اتالعان جارمەڭكە جىل سايىن ءبىر اي بويى, ياعني 25 مامىردان 25 ماۋسىمعا دەيىن, 1848-1930 جىلدار ارالىعىندا تالدى وزەنىنىڭ اڭعارىندا وتەتىنىن دە دەرەكتەردەن تاۋىپ وقىدىق. جىل سايىنعى جارمەڭكەنى حالىقارالىق دەپ سيپاتتاۋعا بولادى: بۇل جارمەڭكەگە قاتىسۋ ءۇشىن قازاقستاننان, سىبىردەن, ورالدان, ورتالىق ازيادان جانە قىتايدان كوپتەگەن ساۋداگەر مەن الارمان ات سابىلتىپ باراتىن بولعان.
ءدۋديننىڭ فوتو تۋىندىلارى كەشەگى قازاق تۇرمىسىنىڭ قۇندىلىقتارىن, ءومىر سالتىن, دالا سىرىن, تابيعات تىنىسىن, ءتىپتى ءبارىن ەسكە تۇسىرەدى.
كوزگە وتتاي باسىلاتىن تاعى ءبىر سۋرەتتە اۋىل ايەلدەرىنىڭ كيىزۇي تىككەندە ونىڭ اعاش جاقتاۋىن كيىزبەن جاۋىپ تۇرعان ءساتى بەينەلەنگەن. 1899 جىلى تۇسىرىلگەن بۇل فوتوسۋرەت اششىسۋ وزەنىنىڭ جاعاسى دەپ بەرىلگەن. حاكىم اباي ايتقان «سۇر ب ۇلىت, ءتۇسى سۋىق» كۇزدەن ساقتانعان اۋىل ادامدارى تۇرعىلىقتى ءۇيىنىڭ سىرتىن قالىڭ كيىزبەن وراپ, سۋىقتان قورعانعانى شىندىق. سۋرەت تە سونى ءوز كۇيىندە سيپاتتاپ تۇر.
ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز دۋدين تەك فوتوگراف قانا ەمەس, سونىمەن قاتار ول قازاقتاردىڭ ساندىك-قولدانبالى ونەرىن تانىستىراتىن زاتتاردى جيناپ, زەرتتەگەن عالىم. انە سول كەزدەردە ول العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ «ەۋروپالىق مادەنيەتتىڭ» اسەرىنەن بىرتە-بىرتە قۇلدىراۋعا بەت العان دالا كوشپەلىلەرىنىڭ وزدەرىنە عانا تيەسىلى ءستيلى بار ساندىك ونەرىن ساقتاۋ قاجەتتىگىن ايتقان زيالىنىڭ ءبىرى بولدى. ورتالىق ازيا حالىقتارىنىڭ قولونەر شەبەرلىگىن جان-جاقتى سيپاتتادى. سول ءۇشىن دە ول ورتالىق ازيا حالىقتارىنىڭ قولونەر شەبەرلىگى جونىندە بىلاي دەپ تولعانادى:
«الۋان ءتۇرلى تۇستەرگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك پەن وزگەشە تالعامپازدىق, تۇرمىستىق بۇيىمداردى اشەكەيلەۋدەگى وزگەشە ستيل ورتالىق ازيا حالىقتارىنا عانا ءتان. بۇدان بۇرىن بۇل ءۇردىس قازىرگىدەن دە كەرەمەت بولعانى شىندىق. سول ءۇشىن مۇنى ونەر تۇرعىسىنان وسى ايماقتا جاسالعان جانە ءالى دە جاسالىپ جاتقان بارلىق زاتتىڭ ۇلگىلەرىن جيناۋ وتە ماڭىزدى, ويتكەنى وسى ۋاقىتقا دەيىن جيناقتالعان ماتەريالدار ءالى دە جەتكىلىكسىز. اسىرەسە قازىر دە تۇرمىستىق زاتتاردى اشەكەيلەپ, ونى باسقا ەتنوستاردىڭ قولونەرشىلەرىنىڭ كومەگىنە جۇگىنبەي, ءوز بەتىمەن جاساۋعا دەگەن قۇلشىنىسىن ساقتاپ كەلگەن وسى ەتنوستاردىڭ قولدانىستاعى زاتتارى وتە ماڭىزدى», دەپ جازادى.
1893-1914 جىلدار ارالىعىندا ورتالىق ازيادا بولعان ساپارىندا ول كوپتەگەن قولونەرشىلەرمەن كەزدەسۋگە مۇمكىندىك تابادى. ولار قىرعىز رەسپۋبليكاسىندا (1914 جىلعى دالا گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنا قاراستى ايماق) جانە جەتىسۋ ولكەسى, سىرداريا, سامارقاند, فەرعانا وبلىستارىندا ەكەنىن اشىپ ايتادى. وسى ساپار بارىسىندا دۋدين ءوزىنىڭ ۋاقىتى تەككە وتپەگەنىنە كوز جەتكىزەدى. ءتىپتى ول قازاقتاردىڭ كوشپەلى ءومىر سالتىن قاز-قالپىندا ساقتاعانى; كورشى ۇلتتار مادەنيەتىنىڭ بارلىق اسەرىنە قاراماستان, ولاردىڭ ءومىر سالتىندا ەشتەڭە وزگەرمەگەنىنە سەنىمدى بولادى.
كەلەسى كەزەكتە ونىڭ مۇراعاتىنان ويۋلى سىرماق جانە تەكەمەتتەردىڭ, اياق قاپ جانە باسقا دا كيىز بەن تەرى بۇيىمدارىنىڭ فوتوسۋرەتتەرى كورىنىس الادى. فوتوگراف بۇلاردى جوعارىدا ايتقان ءوز كوزقاراسىن دالەلدەۋ ءۇشىن ارنايى تۇسىرگەن دە بولۋ كەرەك. ول ءۇشىن دالالىق مادەنيەتتىڭ وزگەشەلىگى مەن ۇلتتىق ستيلدەگى كەلبەتى ونىڭ ساپارىنا شابىت سىيلاعان سياقتى. قازاق وركەنيەتىنىڭ قاي تۇسىن الىپ قاراساق تا, ماقتانىش پەن ماحابباتقا لايىقتى قۇندىلىقتاردى تاۋىپ الارىمىز حاق. دالاعا ءسان بەرگەن, يەسىنە جىلۋ سىيلاعان كيىز ۇيلەردىڭ قوشقار ءمۇيىز ويۋ-ورنەكتەرمەن ادىپتەلۋى دە ءدۋديندى بەيجاي قالدىرمايدى. «مىناۋ نەتكەن عاجاپ كورىنىس» دەپ ەرىكسىز اپپاراتىن سوعان قاراي تۋرالاي بەرگەن.
اشىق ماتەريالدان دۋدين تۇسىرگەن كيىز ءۇيدىڭ ەسىگى بەينەلەنگەن سۋرەتتى كورگەن سنەجانا اتانوۆا: ء«تۇرلى-ءتۇستى كيىز ونىمدەرى ء«ومىر اعاشىن» ەسكە تۇسىرەدى, ءتىپتى قولدانىلعان ويۋ-ورنەكتىڭ ۇقساستىعىن دا اتاپ ءوتۋ ماڭىزدى. قوشقار ءمۇيىزدىڭ كورىنىسىن قۇرايتىن بۇل تۋىندىنىڭ تومەنگى بولىگى اتا-بابالاردىڭ شەجىرەسى, ال جوعارعى بولىگى ۇلكەن قازاق وتباسىنىڭ بولاشاق ۇرپاقتارى سياقتى. ءدال وسىنداي كورىنىس ساۋكەلە دەپ اتالاتىن باس كيىمنىڭ كۇمىس اشەكەيلەرى مەن قالىڭدىقتىڭ توي كيىمىندەگى جىبەك كەستەدەن دە كەزدەسەدى» دەپ سۋرەتتەيدى.
قازاقتىڭ ويۋ-ورنەگى تۋرالى جازباسىندا دۋدين كيىز باسۋ ونەرىنەن كەيىن پايدا بولعان كەستە تۋرالى ءوز ويلارىن ورتاعا سالادى. ءتىپتى ول قازاق قولونەرىنىڭ وزەگى بولىپ تابىلاتىن بارابان, قاراپايىم ۇلگى جانە كولدەنەڭ تىگىس دەپ اتالاتىن ءۇش نەگىزگى كەستە تىگىسىن اتاپ كورسەتەدى.
زەرتتەۋشى عالىم اتاپ وتكەندەي, قازاق كەستەلەرىندە وسىمدىكتەردىڭ بەينەسىن كورسەتەتىن ويۋلار باسىم. بۇنى دالەلدەۋ ءۇشىن دۋدين «كەستەلى شالبار» دەپ اتالاتىن فوتوسۋرەتىن العا تارتادى. ەسكى قازاق دالاسىندا مۇنداي شالباردى تەك اۋقاتتى قازاقتار عانا كيەتىن. قابىرعاعا ءىلىنىپ تۇرعان قارا بارقىت شالباردىڭ ساپاسى مەن تىگىلۋ جاعدايى تىم كەرەمەت ەكەنىن بىردەن بىلۋگە بولادى. ويۋلارى ورنىندا, ءتۇسى وزگەرمەگەن ۇلتتىق كيىم سول عاسىردىڭ ءسانىن ايقىنداپ تۇر.
ءبىزدىڭ جازبامىزعا سەبەپكەر بولعان عالىم ءارى فوتوسۋرەتشى سامۋيل ءدۋديننىڭ فوتوسۋرەتتەرىندە بەينەلەنگەن قازاق حالقىنىڭ وراسان زور مادەني مۇراسى تۋرالى تۇسىنىكتەر ءبىر ماقالانىڭ كولەمىنە سيار ەمەس. ال قازاقتى بىلگىسى كەلگەن, كەشەگى تاريحىنان حاباردار بولعىسى كەلەتىن كەز كەلگەن ادامعا سامۋيل ءدۋديننىڭ فوتو كوللەكتسياسى جول سىلتەي الادى. سان عاسىر بۇرىن پايدا بولىپ, ءالى كۇنگە دەيىن جالعاسىپ كەلە جاتقان مادەني قۇندىلىقتارىمىز تۋرالى شەتەلدىك زيالى قاۋىم وكىلدەرى ءوز كوزقاراستارىن ايتىپ, ولمەيتىن مۇرالارعا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن بىلدىرسە بۇل ءبىز ءۇشىن ۇلكەن قۋانىش بولماق. مادەنيەتتىڭ ءبىر اتى – كورسەتۋ. ءوز قۇندىلىقتارىمىزدى وزگەلەرگە كورسەتۋگە قۇلشىناتىن كەز كەلدى.
