قىران قازاق

جوعارىداعى ءتورت باتىردىڭ ءبىرى – تالعات بيگەلدينوۆ 1922 جىلى 5 تامىز كۇنى قازىرگى ەلوردا ىرگەسىندەگى ماي­با­لىق اۋىلىندا تۋىپ، 1940 جىلى سارا­توۆ اسكەري-اۆياتسيا مەكتەبىنە قا­بىل­­دانادى. باتىر اتامىز ءوزىنىڭ ەستە­­لىگىن­دە بويىنىڭ الاسالىعى سالدا­رى­نان وقۋعا ىلىكپەي قينالىپ تۇرعان سا­تىن­دە كەزدەيسوق ۇشىراسقان تاجىريبەلى مامان «مىنا بالانىڭ كوزىندە وت بار ەكەن، مۇنى سىناقسىز قابىلداڭدار» دەپ ۇكىم ەت­كەنى جايلى ايتادى («ەگەمەن قازاق­ستان»، 4 مامىر، 2018). ءسويتىپ، 1942 جىلى وقۋىن ءتامامداپ مايدانعا اتتانا­دى.

گۆارديا اعا لەيتەنانتى تالعات بيگەل­دينوۆكە 1944 جىلى 26 قازاندا زنامەنكا جانە كيروۆوگراد قالالارىن ازات ەتۋ كەزىندە كورسەتكەن ەرلىگى مەن جاۋىن­گەرلىك شەبەرلىگى، اۋە شايقاس­تا­رىندا جاۋدىڭ 4 ۇشاعىن اتىپ تۇسىرگەنى ءۇشىن كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلەدى. ال ەكىنشى رەت 1945 جىلى 27 ماۋ­سىمدا كراكوۆ، وپپەلن (قازىرگى وپولە) قالا­لا­رى ءۇشىن بولعان شايقاستاردا ەسكادريليانى شەبەر باسقارعانى جانە ەرلىكتەرى ءۇشىن ەكىنشى رەت باتىر اتاعى تابىستالادى.

بيىل تۋعانىنا عاسىر تولىپ وتىرعان قىران قازاق تالعات جاقىپبەك ۇلى جايلى جازىلعان العاشقى ەڭبەك جازۋشى ساۆۆا موروزوۆتىڭ «دۆاجدى گەروي سوۆەتسكوگو سويۋزا ت.يا.بيگەلدينوۆ» اتتى كىتابى 1948 جىلى ماسكەۋدە جارىق كورسە، قازاق قالامگەرى ساۋىربەك باقبەر­گە­نوۆتىڭ «تالعات» اتتى حيكاياتى 1950 جىلى الماتىدا باسىلىپ شىققان ەكەن. سونداي-اق تاۋەلسىزدىك جىلدارى باتىر اتامىز جايلى «جۇرەكجاردى» جانە «باتىر بيگەلدينوۆ» (رەج. الماس ابدىك) اتتى دەرەكتى فيلمدەر تۇسىرىلسە، جاقىن جىلدارى «قىران تەكتى» اتتى تۋىندى دا كورەرمەنگە جول تارتتى.

وسى ورايدا ءبىز جوعارىدا اتى اتال­عان شىعارمالار مەن كينو تۋىندى­لار­دى پايدالانا وتىرىپ، الەم جۋرناليستيكاسىندا بۇرىننان بار رەتروسپەكتيۆالىق سۇحبات جانرىن پايدالانىپ، باتىر اتامىزبەن اڭگىمە وربىتتىك.

– تالعات بيگەلدينوۆ ۇلى وتان سوعى­سىندا ءۇش دۇركىن كەڭەس وداعى­نىڭ باتىرى اتاعىن الۋعا لايىق ءىس اتقارعان دەيدى. وسى راس پا؟

– ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە باس قول­باسشىسى ستالين كەزىندە مىناداي بۇيرىق شىعارعان. ەگەر يسترەبيتەلدەر 15 سامولەتتى اتىپ تۇسىرسە، وعان باتىر اتاعىن بەرۋ كەرەك. 30 سامولەت قۇلاتسا، ەكىنشى مارتە باتىر اتاعى بەرىلسىن. ال ءبىزدىڭ شتۋرموۆيك 80 دۇركىن اسپانعا كوتەرىلىپ شايقاسقا قاتىسسا باتىر اتاعى بەرىلەدى. ەگەر 160 رەت ۇرىس سالسا، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى ەكىنشى رەت بەرىلەدى. 330 رەت ۇرىسقا قاتىسا ءۇشىنشى مارتە... مەن شتۋرموۆيكپەن 305 رەت ۇشىپ، ەكى دۇركىن باتىر اتاعىن الدىم. بۇل – ءۇش دۇركىن باتىر اتانۋعا لايىق نورما.

– جوعارىداعى شايقاستار ىشىندە ايرىقشا ەستە قالعانى قايسى؟

– توعىز سامولەت قاتار سامعاپ كەلەمىز. مۇنى «توعىزدىق» دەيدى. سول جاعىمدا زۆەنو كومانديرى شيشكين ۇشىپ كەلەدى. ءبىر كەزدە راديو: «بۋدتە ۆنيماتەلنى! نا تسەليۋ دو شەستيدەستي يسترەبيتەلەي» دەدى. جاۋدىڭ ۇشاقتارى ءۇش بەلدەۋمەن ۇشىپ كەلەدى ەكەن. ءبىز دە باعىتىمىزدى وزگەرتپەي قارسى ۇشتىق. ءا دەگەنشە اتىس باستالىپ كەتتى. ءبىرىنشى زۆەنونىڭ ءبىر ۇشقىشى دۇشپاننىڭ سامولەتىمەن سوعىستى. قويۋ ءتۇتىن بۇرق ەتىپ، قىپ-قىزىل جالىن لاپ ەتتى. كوز الدىمدا، قاس-قاعىمدا جارىلىپ كەتتى. ەكىنشى زۆەنونىڭ قايدا كەتكەنىن تاپپاي قالدىم. وڭ جاعىما قاراسام، كومانديرىم ءبىر بۇيىرىنە قيسايىپ بارادى. ونىڭ اۋدارىلىپ بارا جاتقانىن ءبىلدىم. جان-جاعىما قاراسام، شيشكيننىڭ سامولەتى ماعان قاراي كەلە جاتىر ەكەن، قۋانىپ كەتتىم. سويتكەنشە بولعان جوق، ول دا عايىپ بولدى. زاڭعار اسپاندا جالعىز ءوزىم قالدىم. قاراسام، نەمىستىڭ ايگىلى «ميستەر شميدت-109» دەگەن يسترەبيتەلى ءتونىپ كەلەدى ەكەن. ماعان قاراي توپەلەتىپ، وق جاۋدىرا باستادى. مەنىڭ جەلكە تۇسىما شىعىپ اتقىلاماقشى. سەزە قويدىم دا جالت بەرىپ قايىرىلا تارتىپ، ارتىنا شىقتىم دا ونى اتىپ ءتۇسىردىم.

سويتسەم، مەن اتقان سامولەتتىڭ يەسى نە­مىستىڭ اتاقتى ۇشقىشى بولىپ شىقتى. سامولەت ورتەنگەنىمەن، ءوزى ءتىرى قالىپتى. نەمىس «مەنى اتىپ تۇسىرگەن كىم؟» دەپ سۇراپتى. كەڭەس وداعىنىڭ تۇڭعىش باتىرى نيكولاي كامانين مەنىڭ ديۆيزيا كومانديرىم ەدى. «مىنە، سەنىڭ سامولەتىڭدى اتىپ تۇسىرگەن مىنا قازاق» دەپ مەنى كورسەتتى.

– العاشقى باتىر اتاعى قالاي بەرىلدى؟

– 1944 جىلى دنەپر جاعاسىنداعى كيروۆگرادتا شابۋىلعا شىقتىق. ەكى جاق تا وسى اراعا بار كۇشىن سالىپ جاتقان كەز. شابۋىل دەگەندە، مايداننىڭ ءون بويىندا ەمەس، ەڭ ماڭىزدى نىساندى كوزدەپ، سوعان تۇس-تۇستان اتقىلاپ، بار-جوعى ءۇش شاقىرىم «تۋلاقتاي» جەردى ارتيللەريا دا، اۆياتسيا دا توپەلەپ، تانكىلەر دە شەپتى سول تۇستان بۇزباقشى. سويتە-سويتە، بۇزىلعان شەپتىڭ ارناسىن كەڭەيتەدى. سول جەر بۇزىلسا الۋ وڭاي.

مەنىڭ مىندەتىم – دنەپردىڭ جاعاسىن­داعى جاۋدىڭ جاسىرىپ قويعان تانكىلەرىن جويۋ. ءبىزدى قورعاي ۇشاتىن يسترەبيتەلدەر ءبولىندى. كومانديرى – سەرگەي لۋگانسكي. ۇشىپ بارا جاتىرمىز. «سەرگەي، قالاي جاعدايىڭ؟ تاپسىرما ەسىڭەن شىققان جوق پا، بىلەسىڭ بە؟». «بىلەمىن، ۇمىتقان جوقپىن» دەيدى. «جاقسى. وندا كەتتىك. ەگەر كوزىڭە ءبىر نارسە شالىنسا، ماعان الدىن الا ايتىپ قوي» دەپ قويامىن. ۇشىپ كەلەمىز. جەرمەن بايلانىس سايراپ تۇر. مەنىڭ مايدانداعى بۇركەنشىك اتىم – «230». ءبىر كەزدە كومانديردىڭ «230!» دەگەن داۋسى ساڭق ەتتى. «تىڭداپ تۇرمىن!». «العان باعىتىڭمەن تىكە ۇشا بەر! جاۋ بومبالاۋشىلارىنىڭ جولىن كەس!» دەپ بۇيىردى. قاراسام، سول جاعىمنان توپتانىپ قارعا سەكىلدى جاۋدىڭ جيىرما شاقتى سامولەتى ەكى توپ بولىپ قاپتاپ كەلەدى ەكەن. دەرەۋ سامولەتىمدى كولبەۋ سالدىم. قيالاي ۇشىپ وتىرىپ جاۋدىڭ بۇيىرىنەن شىعا كەلدىم. قۇيىن سوققانداي، ميداي ارالاسىپ، قۇج-قۇج بولىپ كەتتىك. ولار دا اتادى، ءبىز دە اتامىز. كىمدى كىم كوزدەپ جاتقانىن ءبىلىپ بولمايسىز. قيان-كەسكى، قىم-قيعاش اتىس. نەمىستىڭ بومبا تيەگەن اۋىر سامولەتتەرى ىڭىرانىپ وڭعا-سولعا بۇرىپ ۇلگەرگەنشە، مەن قارلىعاش سياقتى، انا-مىنا جەردەن لىپ ەتىپ شىعا كەلىپ، اتىپ ءجۇرمىن...

قاراسام، نەمىستىڭ بىردە-ءبىر سامولەتى جوق. دنەپر جاققا كەتىپ قالدى ما دەپ زارەم ۇشتى. سودان كەيىن ءبارىن جيناپ الدىم دا، كومانديرگە «ۇرىس اياقتالدى. نىسانانى اتقىلاۋعا رۇقسات بەرىڭىز؟» دەدىم. «ساعان «قوجايىن» العىس جاريا­لادى. بومبىلا!» دەدى. نىساناعا جەتىپ كەلىپ، نەمىستىڭ تانكىلەرىن جاسىرۋلى تۇرعان جەرىنەن بۇرق-بۇرق ەتكىزىپ تاس-تالقانىن شىعاردىق تا، ءوز جاعىمىزعا كەتتىك. ءبارىمىز امان-ساۋ، باسىمىز تۇگەل.

وسى رەتكى اسپانداعى ايقاستى مايدان كومانديرى يۆان كونەۆ ءوز كوزىمەن كورىپ «شتۋرموۆيكتەر التى سامولەتتى، ال يسترەبيتەلدەر سەگىز سامولەتتى اتىپ ءتۇ­سىر­دى. شتۋرموۆيكتەر مەن يسترەبي­تەل­­^­دەردىڭ كومانديرلەرى كەشكە دەيىن كە­ڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا ۇسى­نىلسىن!» دەپتى. ول كەزدە مەن 20 جاس­تامىن. ءسويتىپ، مەنى باتىرلىققا يۆان كونەۆ ءوزى ۇسىنعان.

– ەكىنشى مارتە باتىر اتاعى قالاي بەرىلدى؟

– ءبىزدىڭ اسكەر نەمىستەردى قۋا-قۋا، ۆيسلادان ءوتىپ كەتىپ، ءساندوميردىڭ جانىنداعى پلاتسدارمدى الدى. جالپى، پلاتسدارمدى الۋ قيىن. قانشاما ادام قىرىلادى. ال بۇل جولى پلاتسدارم داپ-دايىن قالپىندا قولىمىزعا تۇسە قالدى. نەمىستەر ەسىن جيعان كەزدە ەشقانداي امال دا، كۇش تە قولدانا الماي قالدى.

ماعان ارميا كومانديرى الەكسەي جادوۆ ايتتى: ء«اي، بيگەلدينوۆ سەن بارلاۋشىسىڭ عوي، كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي مىنا پلاتسدارمدى كۇزەتەسىڭ. تۇندە ءوزىڭ ۇش. كۇندىز ەسكادريلياڭ ۇشىپ ءجۇرسىن. بىراق بايقا، وسىلاي قاراي بىرەۋ وتەتىن بولسا، سەنى ءوزىم-اق اتىپ تاستايمىن»، دەدى.

بارلاپ ۇشىپ ءجۇرىپ قاراسام، تاڭ الدىندا ساندوميرعا قاراي قاراقۇرىم تانك قاپتاپ كەلەدى. ەكپىندەرى قاتتى. كوردىم دە، كپ-عا جەدەلدەتىپ قوڭىراۋ شالدىم. «وسىلاي دا وسىلاي... سان­دوميرعا باراتىن ەكى جولدا دا قاپتاپ تانك كەلە جاتىر. ارقايسىسىندا كەمى قىرىق شاقتى» دەدىم. ماعان «انىقتاپ تەكسەرىپ، بايقا» دەيدى. مەن ايتامىن: «انىقتاپ قارادىم، تانكتەر قاپتاپ كەلەدى. تەزىرەك قيمىلداۋ كەرەك. ماعان ءبىر گرۋپپانى بەرىڭىزدەر! شابۋىلدى باستاۋىم كەرەك. ايتپەسە، كەش قالامىز. پلاتسدارمدى بۇزادى!!!» دەدىم جان داۋ­سىم شىعا. لەزدە دايىن بولعان 40 سامو­لەتتى الدىم دا، كوككە زۋ-زۋ ەتە قالدىق. ال ەگەر 15 مينۋت كەشىكتىك پە... ءبىتىپ ەدىك... ويتكەنى ولار شاحمات تاق­تاسىنداي شارشىلانىپ، مۇزداي قارۋلانىپ، ساقاداي ساي كەلە جاتىر ەدى. كوپ بولسا، 5 شاقىرىم عانا قالعان ەدى.

سويتسە، كونەۆ «بارلاۋشى ۇش­قىش­تارىڭ كىم ەدى؟» دەپ سۇراپتى. «بيگەل­دينوۆ». «اناۋ باقىراۋىق (كريكۋن) پا؟» دەپتى. ونى كەيىنىرەك اديۋتانتى ايتىپ بەردى. «باقىراۋىعى نەسى؟» دەسە، «مەن ونى باقىراۋىق دەپ اتايمىن» دەپتى. سەبەبى مەن بارلاۋشىمىن عوي. مەنىڭ راديوستانسام قۋاتتى. مەن سويلەگەن كەزدە بارلىق راديوستانسا توقتاپ قالادى ەكەن. سويتسە، «مىنا باقىراۋىق قايتەدى-ەي!» دەيدى ەكەن. سوندا كونەۆ «و، مىناۋ سول بيگەلدينوۆ پە؟» ء«يا». ءسويتىپ، سول جولى تاعى مەنى كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا ءوزى ۇسىندى.