جوعالعان سولدات

سول سۇراپىل سوعىس باستالعاندا ءبىزدىڭ اۋىلدا كوپ بولسا 15-20 وتباسى بولعان. ال تەك اقتاستان 58 ادام سوعىسقا اتتانعان ەكەن. اراسىندا ەڭبەك ارمياسىنا الىنعاندار دا بار. ساناساق، ءار ۇيدەن 3-4 ادام مايدانعا كەتكەن ەكەن. ال 1945 جىلدارى تۋعان جەرىنە ورالعاندارى نەبارى – 16 ادام.

ءبىزدىڭ ۇيدە اياعان اتامىزدىڭ ۇلكەن ۇلى قاسىمدى ءجيى ەسكە الاتىن. قاسىم اتامىز 1898 جىلى نە 1902 جىلى تۋعان. ول كىسى سوعىسقا الىن­عاندا ارتىندا 80-نەن اسقان اكەسى، كارى اناسى، 9 جا­نە 5 جاستاعى قىزدارى، جورگەكتەن شىقپاعان كىشكەنتاي ۇلى سالەم قالادى.

سۋسار تاتەمنىڭ ايتۋى بويىنشا اكەسىن سۋىق كۇزدە «بالقاي شوق» پەن «تەتەن شوق» اراسىندا ار­نايى كەلگەن اسكەري «پولۋتوركا» كولىككە تيەپ الىپ كەتكەن. «بارلىعىمىز جىلاپ قالا بەردىك» دەۋ­شى ەدى تاتەم. سول «گرۋزوۆيك» اۋىل ازاماتتا­رىن اقتاس – قاراعاي – بۇلاق ارقىلى قالاعا اكەتەدى.

1942 جىلى لەنين اۋداندىق اسكەري كوميسسارياتى ارقىلى 17 جاستاعى اكەم عەلمان اياعانوۆ، شىڭعىس نۇرماعامبەتوۆ، باتىرباي اياپبەرگەنوۆ ۇشەۋىن سوعىسقا شاقىرتادى. بىراق اللانىڭ نۇرى ءتۇستى مە، الدە بىرەۋ ايادى ما، ايتەۋىر ۇشەۋىن دە تىكەلەي سوعىسقا ايداماي، شىڭعىس اعامىزدى اسكەري قاراۋىلعا، اكەمدى چيتا جاعىنا «رەزەرۆكە» جىبەرەدى. «رەزەرۆ ارمياسى» دەگەنى جاپون اسكەرىنە قارسى قويعان توسقاۋىل. ول جاقتان اكەم 1947 جىلدىڭ اياعىندا دەموبيليزاتسيامەن ەلگە قايتىپ كەلدى.

اكەمىز دە، باسقا تۋىستارىمىز دا قاسىم اتامىزدى ءجيى ەسكە الىپ، الىستا قالدى عوي دەپ وتىراتىن. «قايتپادى عوي، سۇيەگى قايدا قالدى ەكەن؟!»، دەپ جىلاپ تا الاتىن. قاسىم اتامىزدان حابار بولماعانىنا قاراعاندا، توتە جازۋدى يگەرگەنىمەن ورىسشاعا شورقاق بولعان سياقتى. سوندىقتان بولار ەلگە حات جازباعان، نە بولماسا اۋىلعا مايداننان حات جەتپەگەن. سول ۇلى قىرعىن تۇسىندا اتامىز ءىز-ءتۇزسىز جوعالدى. سوعىستان امان قايتقان تۋىسىمىز ماكەن بەيسەنوۆتىڭ ايتۋىنشا، جەڭىل جاراقاتتانعان قاسىمدى ستالينگراد مايدانىندا كورگەن. ول ماكەنگە: «ەندى سەن ەلگە قايتاسىڭ، ىنىلەرىم حاميتكە، قارىنداستارىما كوز قىرىن سالىپ ءجۇر»، دەپ وتىنگەن ەكەن. اقىرى قاسىم اتامىز سوعىستان قايتپادى. «مايداننان امان ورالعان ماكەن اتامىز باۋىرىن ەسكە الىپ ۇزاق جىلادى» دەيتىن كوزىن كورگەندەر.

مەن 1973-1975 جىلدارى اسكەر قاتارىندا ۋكراينا، مولداۆيادا بولدىم. ول جاقتا سوعىستان قالعان ترانشەيا، بلينداج، وكوپتار ءجيى كەزدەسەتىن. سول كەزدە اتامىز وسىندا سوعىسپادى ما ەكەن دەگەن وي ماعان ءجيى كەلەتىن.

كەيىن تاريح فاكۋلتەتىن تامامداعان سوڭ، سوعىس تاقىرىبىن قايتا وقي باستادىم. سوسىن اعامىز سالەم ەكەۋمىز اتامىزدى ىزدەپ ستالينگراد، لەنينگراد اسكەري گوسپيتالدارىندا قازا تاپقانداردىڭ ءتىزىمىن سۇراتىپ حات جازدىق. ولار تىزىمدە مۇنداي فاميليا كەزدەسپەدى دەپ جاۋاپ بەرەتىن. كەيىن مەن سۇراتقان قورعانىس مينيسترلىگى اقپاراتىندا بەس اياعانوۆ كاسيم، كاسەن دەگەن ازاماتتاردىڭ دەرەگى شىقتى. تورتەۋىنىڭ مۇلدەم نە تۋعان جىلى، نە تۋعان جەرى ءدال كەلمەدى. تەك بىرەۋىنىڭ عانا 1944 جىلى «پروپال بەز ۆەستي» دەپ كورسەتىلگەن مالىمەتى ۇقساڭقىرادى. ال اتامىزدى كەزدەستىرگەن ادام ستالينگراد ماڭايىندا كورگەنىن ايتادى. ستالينگراد شايقاسى 1943 جىلى اقپان ايىندا اياقتالعانى تاعى بەلگىلى.

سودان قايتادان ارحيۆتەرگە حات جولدادىم. ماعان قازاقستان پرەزيدەنتى ءارحيۆى قىزمەتكەرلەرى كوپ كومەك كورسەتتى. اتامىزدى تۇتقىندار اراسىنان دا ىزدەدىم. وسى ارادا سوعىس تۋرالى ءبىراز كىتاپتىڭ اۆتورى بولىپ تا ۇلگەردىم. ونىڭ اراسىندا «قازاق تۇتقىنى» دەگەن قىزىلوردالىق جاۋىنگەر سۇلەيمەن بەكەنوۆ اعامىزدىڭ ەستەلىگى دە بولدى. بۇلاردىڭ اراسىنداعى ەڭ كولەمدى دە ساپالىسى 2015 جىلى شىققان «ابىروي مەن پارىز» مونوگرافياسى ەدى. مۇندا مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتى عالىمدارى ارىپتەستەرىمەن بىرلەسە وتىرىپ، قازاقستاندا جيناقتالعان ءىرى اسكەري پولك پەن ديۆيزيالاردى، ولاردىڭ اسكەري جولدارىن كورسەتكەن بولاتىن.

2008 جىلى «اقتاس دەگەن اۋىل بار» دەگەن جي­ناقتى ەل بولىپ دايىنداعان بولاتىنبىز. سونىڭ 3-تاراۋى «اقتاس اۋىلى ۇلى وتان سوعىسى جىل­دارىندا» دەپ اتالادى. ءبىرشاما دەرەك اۋىل­دان تابىلىپ، جاۋىنگەرلەر اتى ەسكەرتكىش تاس­قا باسىلدى. ال «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» شى­عار­­عان «بوزداقتار» مەن اۋدان ەلتانۋشىسى م.پ.كليۋ­چەروۆتىڭ كىتابىندا بايقاعانىم سوعىسقا اتتان­­عان جاۋىنگەرلەردىڭ كوبى «پروپال بەز ۆەستي» دەلىنەدى.

وكىنىشتىسى، قاسىم اتامىزدىڭ سۋرەتتەرى دە قالماعان. تەك كورگەندەر اتامىزدىڭ ءتۇرى سالەم اعامىزدىڭ بالاسى انارحانعا كەلەدى دەسەتىن. اتامىزدىڭ ارتىندا ساقان مەن قاربالاس اتتى ەكى قارىنداسى قالدى. ول قارىنداستارى «جاڭالىق» اۋىلىنا تۇرمىسقا شىققان بولاتىن.

سونىمەن 2021 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا الىنعان قۇجاتتاردا مىناداي انىقتاما بەرىلەدى: «كراسنوارمەەتس الياگانوۆ كاسيم پروپال بەز ۆەس­تي، رانەن 15.01 1945 گ. ۋمەر وت ران 10.02.1945 گ. يزۆەششەنيە وتپراۆلەنو 14.02.45 گ. پوحورونەن ۆەنگري گ. حاتۆان، ۆوەننوە كلادبيششە n.10».بۇل انىقتاماداعى قاتە ءبىر-اق ارىپتەن كەتىپ تۇر، «اياگانوۆ» دەگەننىڭ ورنىنا «الياگانوۆ» دەپ جازىلعان. قالعان مالىمەتتەر – تۋعان جەرى، ايە­لىنىڭ اتى – بيكامال، ءتىپتى «تۋنگۋيۋكسكي» سەلسوۆەت دەگەنى ءبارى كەلىپ تۇر. شاقىرىلعان جەرى – «لەنينسكي رايۆوەنكومات». تەك شتابتاعى بىرەۋدىڭ جىبەرگەن قاتەسى – «ل» ءارپى جانە 1944 جىلى «پروپال بەز ۆەستي» دەگەندەرى شاتاستىرىپ تۇر.

بىراق قالاي دەگەندە دە، 1945 جىلى اتامىز قىزىل اسكەر قاتارىندا ماجارستان جەرىندە ارتيللەريا پولكىندە سوعىسقان. 15 قاڭتاردا العان جاراقاتىنان 10 اقپاندا قايتىس بولىپ، باسقا دا قىزىل اسكەرلەرمەن بىرگە «ماديار» زيراتىندا جەرلەنگەن. جاۋىنگەر قاسىم اياعانوۆ وسىلايشا ەرلىكپەن قازا تاپقان.

قاسىم اياعانوۆ قاراشا ايىندا پەتروپاۆل قالاسىنان مايدانعا اتتانعان. بىراق ول قالادان شىققان 314-ديۆيزيا قاتارىندا بولماعان سياقتى. مىسالى، سول ديۆيزيادا بولعان ەسقالي رامازانوۆ لەنينگراد تۇبىندەگى مايداندا قازا تابادى. ياعني اتامىز باسقا «اسكەري بولىمگە» تۇسكەن دەگەن وي تۋىندايدى.

قاسىم اتامىزدى جەرلەستەرى 1942/1943 جىلدارى قىستا ستالينگراد تۇبىندە كورگەنىن ايتادى. جەڭىل جاراقاتتى بولعان اتامىزدى شيتتەي ءۇش بالاسى بولسا دا ۇيگە قايتارماي قايتا مايدانعا جىبەرەدى. قورشاۋعا تۇسكەنىمەن ول تۇتقىندا بولماعان، ايتپەسە 1947 جىلى ونىڭ وتباسىنا جاردەماقى بەرىلمەس ەدى. ارينە، قىزىل اسكەردىڭ «ليچنىي ليستوگى»، نە گوسپيتالداعى قاعازدارى تابىلسا ءبىراز ماسەلە انىقتالار ەدى. بالكىم بولاشاقتا ولار دا تابىلار.

وزەكتى ورتەيتىنى – ءبىر ارىپتەن كەتكەن قاتەدەن اتامىز تۋرالى دەرەكتىڭ جوعالۋى جانە كەڭەس وكىمەتىنىڭ سوڭعى كەزگە دەيىن ارحيۆتەردى جابىق ۇستاۋى، ەلدەن اقپاراتتى جاسىرۋى.

سوعىستان امان-ەسەن ەلگە قايتىپ ورالعان ءامىرجان امانجولوۆ، ءابلين قاراتاي، سەكەن ايسين، ماكەن اتالاردى ءوز كوزىمىزبەن كوردىك. ولار مايدانعا  وسى اۋىلدان اتتانىپ، اتتارى ەسكەرتكىش تاسقا التىن ارىپپەن جازىلعان. ەندى ءبىز سول تاسقا قىزىل اسكەر قاسىم اياعانوۆتى وسى اۋىلدا تۋىپ، 1945 جىلى ماجارستان جەرىندە 10 اقپاندا كوز جۇمىپ، «ماديار» زيراتىنا جەرلەنگەن دەپ كورسەتىپ جازعىمىز كەلەدى...

بۇركىتباي اياعان،

پروفەسسور