تابيعاتقا زالال كەلتىرگەندەرگە جاۋاپكەرشىلىك كۇشەيەدى

ەكولوگيالىق زالال كەلتىر­گەندەرگە جاۋاپ­كەرشىلىكتى كۇشەي­تۋدى كوزدەگەن قۇ­جات جونىندە ەكولوگيا، گەولوگيا جانە تا­بيعي رە­سۋرستار ءمينيسترى سەرىكقالي برەكەشەۆ بايانداما جاسادى. ءمينيستردىڭ ايتۋىنشا، زاڭ جوباسى بويىنشا اكىم­شىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى كودەكسكە بىرقاتار وزگەرىس ەنگىزىلمەك.

ء«ورت قاۋىپسىزدىگى قاعيدالارى مەن سانيتارلىق قاعيدالاردى ساقتاماۋى سەبەبىنەن ورمان ال­قاپتارىندا ورمان ورتتەرىنىڭ جانە زيانكەستەر وشاقتارىنىڭ پايدا بولۋ فاكتىلەرى جىل سا­يىن ازايماي وتىر. قازاقستان ورمانى از ەل بول­عاندىقتان، ونى ساقتاۋ ماقساتىندا ورمان پاي­دالانۋشىلاردىڭ جاۋاپ­كەر­­شىلىگىن كۇشەيتۋ قاجەت. زاڭ­­دا اكىمشىلىك كودەك­سىنىڭ 368-بابىنىڭ 2-بولىگىندە «كەسپە­اعاش قورىن پايدالانۋدىڭ، سۇرەك دايىنداۋ مەن اكەتۋدىڭ، شايىر مەن اعاش شىرىندارىن، قوسالقى ورمان ماتەريالدارىن الۋدىڭ بەلگىلەنگەن ءتارتىبىن بۇزۋ» ەرەكشە قورعالاتىن تابيعي اۋماقتا جاسالعان ءىس-ارەكەتتەر ءۇشىن ايىپپۇل سوماسى ۇلعايتىلادى.

ۇلتتىق پاركتەردى قاتتى تۇر­مىستىق قالدىقتارمەن لاستاۋدىڭ وزەكتى پروبلە­ماعا اينالۋىنا بايلانىستى ورمان فاۋ­ناسىن جويۋ نەمەسە ءبۇلدىرۋ، سونداي-اق ورماندى قالدىقتارمەن، حيميالىق زاتتارمەن ءبۇلدىرۋ، لاستاۋ جانە ورمان قورى جەرلەرىنە وزگە دە زالال كەلتىرگەنى ءۇشىن ايىپپۇل مولشەرى ۇلعايتىلادى»، دەدى س.برەكەشوۆ.

ۆەدومستۆو باسشىسىنىڭ ايتۋىنشا، كەيىنگى جىلدارى ەرەكشە قورعالاتىن تابي­عي اۋماقتاردا قۇقىق بۇزاتىن جەكە تۇلعالار سانى كۇرت وسكەن. ماسەلەن، 2017 جىلى 41 قۇقىق بۇزۋشىلىق جاسالسا، 2020 جىلى پاندەمياعا قاراماستان توعىز جۇزدەن استام ادام جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلعان. وسىعان بايلانىستى ايىپپۇل مولشەرىن 2 اەك-تەن 5 اەك-كە دەيىن ۇلعايتۋ كوزدەلگەن

«قازىرگى ۋاقىتتا اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى كودەكستە ەرەكشە قور­عالاتىن تا­بيعي اۋماقتاردىڭ رەجى­مىن بۇزعانى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىك قا­راس­تىرىلماعان. الايدا قىل­مىستىق كو­دەكس­تىڭ 342-بابىندا كوزدەلگەن. وسىعان بايلانىستى اكىمشىلىك كودەكسى جاڭا
380-1 «ەرەكشە قورعالاتىن تابيعي اۋماق­تار رەجىمىن بۇزۋ» بابىمەن تولىقتىرىلدى.

وسى باپ بويىنشا جاۋاپتى­لىق ەرەك­شە قورعالاتىن تابيعي اۋماقتار رە­­جىمiن ەلەۋلi زالال كەلتiرۋ ارقىلى بۇز­­عان جاع­دايدا تۋىندايدى. بۇل باپتا ەرەك­­شە قورعالاتىن تابيعي اۋماق­تار­­دىڭ رە­جىمىن (ەقتا) بۇزۋ جاعداي­لارىنا، بىراق قىلمىستىق جازالاناتىن ءىس-ارەكەت بەلگىلەرى بول­ماعان جاعدايدا قولدانىلادى.

قىلمىستىق كودەكستە زاڭسىز اعاش كەسۋدىڭ تۇراقتى ديناميكاسىن ەسكەرە وتىرىپ، زاڭ جوباسى ارقىلى مىناداي كورسەتكىشتى تومەندەتۋ ۇسىنىلادى. ەلەۋلى زالال 100-دەن 50 اەك-كە دەيىن، ءىرى زالال 1000-نان 500 اەك-كە دەيىن ازايادى. بۇل رەتتە اسا ءىرى زالال كورسەتكىشى وزگەرىسسىز قالادى. ونىڭ كولەمى 2000 اەك-ءتى قۇرايدى»، دەدى س.برەكەشەۆ.

سونداي-اق «ەكولوگيالىق زالال» تەرمينى «زالال» دەپ اۋىس­تىرىلماق. ويتكەنى قىلمىستىق زاڭنامادا بۇل تەرميننىڭ قۇقىق­تىق انىقتاماسى جوق. قوعامدىق قاۋىپتى زارداپتاردى انىقتاۋعا قاتىستى ۇعىمدار قىلمىستىق كودەكستە ء«ىرى زالال جانە iرi مول­شەردە» جانە «ەرەكشە iرi زالال جانە اسا iرi مولشەردە» دەپ بەكىتىلگەن. ەكولوگيالىق زالال كەلتىرگەنى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتى كۇشەيتۋ ماقساتىندا بىرقاتار وزگەرىس ەنگىزىلمەك.

«جەردi جويۋ» 332-بابىندا ەرەكشە قورعالاتىن تابيعي اۋماقتا زالال كەلتiرگەنi ءۇشiن جازانىڭ نەعۇرلىم قا­تاڭ ءتۇرi كوزدەلگەن. بۇل ەقتا جەرى­نىڭ ونەركاسىپتىك، تۇرمىستىق نەمەسە وزگە دە شىعارىندىلارمەن نە­مەسە قالدىقتارمەن بىتە­لۋ، ۋلانۋ، ۇزاقمەرزىمدى پايدالا­نۋشىلاردىڭ جەردى لاستانۋى نەمەسە وزگە دە ءب ۇلىنۋ فاكتىلەرىنە بايلانىستى. ۇسىنىلىپ وتىرعان تۇزەتۋلەر ەقتا جەرلەرى مەملە­كەتتىڭ ەرەكشە قورعاۋىندا بولۋىمەن، جەردىڭ قۇنارلى قاباتىنىڭ بۇزىلۋى ەرەكشە قوعامدىق قاۋىپ تۋدىرۋمەن جانە ەكولوگيالىق قاۋىپسىزدىككە نۇقسان كەلتىرۋمەن بايلانىستى.

«جەر قويناۋىن ءوز بەتىنشە پايدالانۋ» 334-بابىندا جازانىڭ بۇلتارتپاستىعىن قامتاماسىز ەتۋ جانە جەر قويناۋىن زاڭسىز وندىرۋگە جول بەرمەۋ ماقساتىندا 334-باپتىڭ 1-بولىگى قىلمىستىق تەرىس قىلىق ساناتىنان قىلمىسقا اۋىستىرىلىپ، 3 جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرۋ تۇرىندەگى جازانى ەنگىزۋ ارقىلى سانكتسيا كۇشەيتىلەدى. وسى باپتىڭ 2-بولىگىنىڭ سانكتسياسى دا 3 جىلدان 4 جىلعا باس بوس­تاندىعىنان ايىرۋ تۇرىندەگى جازانى قاتاڭ­­داتۋ ارقىلى وزگەرتىلدى. وسى باپتىڭ 1-بولىگىنىڭ ديسپوزيتسيا­سىنا وزگەرىستەر ەن­گىزىلدى. اتاپ ايتقاندا، قىلمىستىق قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ قۇرامىن قالىپ­تاستىرۋ ءۇشىن كەلتىرىلگەن زالال مولشەرىنىڭ شەگى، ياعني ءىرى مولشەردەن ەلەۋلى زالالعا دەيىن تو­مەندەتىلدى. 3-بولىمدە ەرەكشە قور­عا­لاتىن تابيعي اۋماقتا اسا ءىرى زالال كەلتىرگەنى ءۇشىن جازانىڭ نەعۇرلىم قاتاڭ ءتۇ­رىن قاراستىرۋ ۇسىنىلادى»، دەدى س.برەكەشوۆ.

ءمينيستردىڭ سوزىنە سۇيەن­سەك، اعاشتى زاڭ­سىز كەسكەن ادامدارعا قوعام­دىق جۇ­­مىس­تارعا تارتۋ نەمەسە از ايىپ­پۇل تا­عايىندالعان. بۇل ارەكەتكە تاعاي­ىن­دال­عان جازا كەلتىرىلگەن زيان­عا پروپور­تسيونالدى ەمەس بولا­تىن. وسىعان باي­لانىستى، «اعاشتار مەن بۇ­تا­لاردى زاڭسىز كەسۋ، جويۋ نەمە­سە زاقىمداۋ» 340-بابىندا بۇل بۇزۋشىلىقتى تەرىس قىلىق ساناتىنان قىلمىس ساناتىنا اۋىستىرىلماق.

سونىمەن قاتار جيىندا دەپۋتاتتار اسىل تۇقىمدى مال شارۋاشىلىعى ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تو­لىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى زاڭ جوباسىن ەكىنشى وقىلىمدا ماقۇلداپ، سەناتقا جولدادى.

زاڭ جوباسىنداعى تۇزەتۋ­لەر ءوسىرىلىپ وتىرعان مال تۇقىم­دارىنىڭ گەنەتيكالىق الەۋەتى مەن ونىمدىلىگىن ارتتىرۋ، ولار­دىڭ باس سانىن ۇلعايتۋ ماقساتىندا سەلەكتسيالىق-اسىل تۇقىمدىق جۇمىستى دامىتۋمەن بايلانىس­تى. وسى تۇزەتۋلەرگە قاتىستى ءماجىلىستىڭ جالپى وتىرىسىندا اگرارلىق ماسەلەلەر كوميتەتىنىڭ مۇشەسى اسقاربەك ۇيسىمباەۆ بايان­دادى.

«جۇمىس توبى اسىل تۇقىمدى مال شارۋاشىلىعى سالاسىنداعى سۋبەكتىلەر: اسىل تۇقىمدىق ورتالىق، اسىل تۇقىمدى مال­دىڭ ۇرىعى مەن ەمبريوندارىن وت­كى­زۋ جونىندەگى ديستريبيۋتەرلىك ور­تالىق، سونداي-اق بونيتەر، تەح­نيك-ۇرىق­تاندىرۋشى جانە ەمبريون­داردى ترانسپلانتتاۋ جونىندەگى مامان قىزمەتىنىڭ حابارلاما جاساۋ ءتارتىبىن ساقتاۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى»، دەدى دەپۋتات.

جالپى، وتىرىس بارىسىندا Amanat پارتياسىنىڭ فراكتسياسى دەپۋتاتتار توبىنىڭ، مۇشە­لەرىنىڭ دەپۋتاتتىق ساۋالىنا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترى ارنايى كەلدى. ماسەلەن، 9 ناۋرىزدا ءما­جىلىس وتىرىسىندا دەپۋتات البەرت راۋ پرەمەر-مينيستر ءاليحان سمايىلوۆقا اگرو­­ونەركاسىپتىك كەشەن سالاسىن مەم­­لەكەتتىك قولداۋ ماسەلەلەرى تۋرا­لى دەپۋتاتتىق سا­ۋال جول­داعان بولاتىن. دەپۋتاتتىڭ ايتۋىنشا، شارۋالار ۇكىمەتتىڭ قولداۋ جۇيەسىنە جوسپارلانعان وزگە­رىستەرىنە الاڭداۋلى. دە­پۋتات اۋىل شارۋاشىلىعى مي­نيسترلىگى ۇسىنعان سۋبسيديا تۇرلەرىن قىسقارتۋ، كرەديتتەر بويىنشا مولشەرلەمەلەردى سۋبسيديالاۋ پايداسىنا تاۋارلىق-سپەتسيفيكالىق سۋبسيديالاردان باس تارتۋ ۇزاق مەرزىمدى ينۆەس­تيتسيالاردى تالاپ ەتەتىن اگرو­ونەركاسىپتىك كەشەن سەكتورلارىنا زيان كەلتىرەتىنىن اتاپ ءوتتى.

ءساۋىر ايىندا ۇكىمەت باسشىسى دە­پۋتات­تىڭ ساۋالىنا جازباشا جاۋاپ بەر­دى. جاۋاپ رەتىندە ءا.سمايىلوۆ اگرو­ونەركاسىپتىك كەشەندى مەملەكەتتىك قولداۋدى جەتىلدىرۋ جونىندەگى جۇمىس توبى قۇرىلعانىن، ونىڭ شەڭبەرىندە اوك سۋبسيديالاۋ جۇيەسىنە جاڭا تاسىلدەر تانىستىرىلعانىن حابارلادى.

جالپى ايتقاندا، ماجىلىس­مەندەر اۋىل شارۋاشىلىعى ءمي­نيسترى ەربول قاراشوكەەۆتىڭ جاۋابىنا نارازى بولدى. وسى رەتتە ءماجىلىس توراعاسى ەرلان قوشانوۆ دەپۋتاتتىق ساۋالدارعا مەم­لە­كەتتىك ورگانداردىڭ ساپاسىز جاۋاپ بەرۋى جيىلەپ كەتكەنىن ايتتى.

«دەپۋتاتتىق ساۋالدارعا مەم­لەكەتتىك ورگانداردىڭ ساپاسىز جاۋاپ بەرۋى جيىلەپ كەتتى. الايدا اپتا سايىن كۇللى ۇكى­مەت مۇشەلەرىن شاقىرا بەر­مەيمىز عوي! بۇعان بەيجاي قا­راۋعا بولمايدى. ويتكەنى ول ەلدى تولعاندىراتىن ماسەلەلەر، تۇر­عىن­داردىڭ وزەكتى پروبلەمالارى. ارقايسىسىنىڭ ارتىندا ادام­داردىڭ تاعدىرى تۇر. بۇلاي جال­عاسا بەرەتىن بولسا، جەكەلەگەن ۇكى­مەت مۇشەلەرىنە ءتيىستى باعا بەرۋگە نەمەسە شارا قولدانۋعا زاڭ جۇ­زىندە مۇمكىندىگىمىز بار»، – دەدى پالاتا توراعاسى.

ءسوز سوڭىندا ەرلان قوشانوۆ مەملە­كەتتىك ورگان باسشىلارىن دەپۋتاتتار كوتەر­گەن ساۋال­دارعا جاۋاپكەرشىلىكپەن قا­راۋ­عا شاقىردى. ءماجىلىستىڭ ەكىنشى سەسسياسىنىڭ جۇمىسى اياق­تالعانىن ايتقان پالاتا توراعاسى ماجىلىستەگى اتقارىلعان جۇمىس ناتيجەلەرىنە قىسقاشا توقتالىپ ءوتتى. وسى سەسسيا كۇللى قوعام ءۇشىن جاۋاپتى ءارى كۇردەلى كەزەڭدە وتكەنىن، ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 30 جىل­دىعى، پارلامەنتتىڭ 25 جىل­دىعىمەن تۇسپا-تۇس كەلگەنىن، كونستيتۋتسيالىق وزگەرىستەر بو­يىنشا رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم وتكىزىلگەنىن ايتتى.

«بۇل كەزەڭدە ءماجىلىستىڭ 42 جالپى وتىرىسى ءوتىپ، وندا 271 ماسەلە قارالدى. پالاتانىڭ قاراۋىندا 127 زاڭ جوباسى بولدى، ونىڭ 75-ءى ماقۇلدانىپ، سەنات­قا جىبەرىلدى. سونىڭ ىشىندە، دەپۋتاتتىق كورپۋس باستاماشىلىق جاسالعان 27 زاڭ جوباسىمەن جۇمىس ىستەدى، بۇل پا­لاتانىڭ قاراۋىنا ەنگىزىلگەن زاڭ جوبالارى سانىنىڭ 21 پايىزىن قۇرايدى. ماقۇلدانعان زاڭ جوبالارى، ءبىرىنشى كەزەكتە، مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرمالارىن ىسكە اسىرۋعا باعىتتالعان»، دەدى ءماجىلىس توراعاسى.

ە.قوشانوۆتىڭ ايتۋىنشا، ولاردىڭ ىشىندە ومبۋدسمەن تۋ­رالى، راقىمشىلىق جاساۋ، ءولىم جازاسىن جويۋ، سايلاۋ، رەس­پۋبليكالىق رەفەرەندۋم، سايا­سي پارتيالار، سوت جۇيەسى جانە سۋديالاردىڭ مارتەبەسى تۋرالى زاڭدار بار. سونىمەن قاتار پالاتا سپيكەرى ءماجىلىس دەپۋتاتتارى مەملەكەتتىك ورگاندارداعى لا­ۋازىمدى تۇلعالاردىڭ اتىنا 355 دەپۋتاتتىق ساۋال جولداعانىنا ءمان بەردى. دەپۋتاتتىق سا­ۋال­داردا كاسىپكەرلىكتى قورعاۋ، بانك قىزمەتى، سالىق ساياساتى، دەن­ساۋلىق ساقتاۋ جانە ءبىلىم بەرۋ، حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ، اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋ، تۇرعىن ءۇي-كوممۋنالدىق شارۋاشىلىعى، كولىك، بالا قۇقىقتارىن قورعاۋ، جاستار ساياساتىن ىسكە اسىرۋ ماسەلەلەرى كوتەرىلدى.

سونداي-اق ءماجىلىس زاڭنا­مالىق سيپاتتاعى وزەكتى ماسەلە­لەردى تەرەڭ زەرتتەۋ ماقساتىندا پالاتا بىرقاتار ماڭىزدى ءىس-شا­را وتكىزدى. اتاپ ايتقاندا، قا­زاق­ستاننىڭ سۋ سالاسىن دامىتۋ ماسەلەلەرى بويىنشا پارلا­مەنت­تىك تىڭداۋ، ءارتۇرلى ماسەلەلەر بويىنشا 10 ۇكىمەت ساعاتى وت­كىزىلدى.

وتىرىس سوڭىندا ءماجىلىس دەپۋتاتتارى مەملەكەتتىك ورگاندار باسشىلارىنا دەپۋتاتتىق ساۋالدار جولدادى.