ەۋروپالىق وداقتىڭ قۇرىلىمى وزگەرۋى مۇمكىن

وتكەن اپتادا بريۋسسەلدە وداققا مۇشە 27 مەملەكەتتىڭ باسشىلارى جينالعان بولاتىن. ەكى كۇنگە سوزىلعان سامميت بارىسىندا ەۋروپالىق كەڭەس ۋكراينا مەن مولدوۆانى ۇمىتكەر ەلدەر رەتىندە تىركەدى. ەۋروپالىق كەڭەس پرەزيدەنتى شارل ميشەل بۇل وقيعانى تاريحي ءسات دەپ باعالادى. ەۋروپالىق كوميسسيا پرەزيدەنتى ۋرسۋلا فون دەر لەيەن دە مۇن­داي قادام وداقتىڭ اۋقىمىن كەڭەيتەتىنىن، بۇكىل قۇرلىق ءۇشىن جاقسى جاڭالىق ەكەنىن جەتكىزدى.

ۋكراينا مەن مولدوۆانىڭ ەۋروپالىق وداققا ۇمىتكەر رە­تىن­دە تىركەلۋىن ەكى ەل دە قۋانا قار­سى الدى. اسىرەسە كيەۆ بيلىگى مۇنى جوعارى باعالادى. «بۇل ۋكراينا مەن ەۋروپالىق وداق قاتى­ناسى اراسىنداعى بىرەگەي جانە تاريحي ءسات. ۋكراينانىڭ كەلە­­شەگى ەۋروپالىق وداقپەن بىرگە»، دەپ جازدى ەل پرەزيدەنتى ۆولو­ديمير زەلەنسكي تۋيتتەردەگى پاراق­شا­سىندا.

البەتتە، ۇمىتكەر ەل اتانۋمەن ماسەلە بىتپەيدى. بۇل قارت قۇر­لىقتاعى ىرگەلى ۇيىمعا جاسال­عان كوپ قادامنىڭ العاشقىسى عانا. كوررۋپتسيامەن كۇرەس، ۇلتتىق زاڭنامانى ەۋروپالىق وداق ەرە­جەلەرىنە سايكەستەندىرۋ، باتىس باعالايتىن قۇندىلىقتاردى ناسيحاتتاۋ، ادام قۇقىعىن ساقتاۋ سەكىلدى اتقارىلاتىن شارۋا شاش-ەتەكتەن. ونىڭ ۇستىنە، قيراعان قالا­لاردى قالپىنا كەلتىرىپ، سو­عىس­تىڭ زاردابىمەن كۇرەسۋ دە وڭايعا تيمەيتىنى انىق. دەگەنمەن رەسەي باسىپ كىرىپ، سوعىس اشقالى ەڭسەسى ەزىلگەن ۋكراين حالقى ءۇشىن ۇمىتكەر اتانۋدىڭ ءوزى قۋانىشتى جاڭالىق.

قازىرگى تاڭدا ەۋروپالىق وداقتا 27 مەملەكەت بار. بۇدان بولەك، 7 مەملەكەت ۇمىتكەر ەل رەتىندە تىركەلگەن. كەيبىرىنىڭ كانديدات مارتەبەسى وزگەرمەگەنىنە پالەنباي جىل ءوتتى. ماسەلەن، تۇركيا سوناۋ 1999 جىلى ۇيىمعا ۇمىتكەر اتاندى. سەربيا – 2012 جىلى، مونتەنەگرو – 2010 جىلى، البانيا – 2014 جىلى، سولتۇستىك ماكەدونيا 2005 جىلى وسىنداي مارتەبە يەلەنگەن ەدى. اتالعان مەملەكەتتەردى تولىققاندى مۇشەلىككە وتكىزۋ ماسە­لەسى تالاي تالقىلانعانىمەن، ءالى دە تولىققاندى شەشىلەر ەمەس.

سونىمەن قاتار نورۆەگيا، شۆەيتساريا جانە يسلانديا ەۋرو­پالىق وداق قۇرامىنا ەنۋگە ءوتىنىش بىلدىرگەن. بىراق كەيىننەن بۇل ءوتىنىشىن قايتىپ الدى. بۇدان بولەك، بوسنيا جانە گەرتسوگوۆينا، كوسوۆو رەسمي تۇردە ىقتيمال ۇمىتكەر سانالادى.

ايتپاقشى، بريۋسسەلدەگى سامميت قارساڭىندا تاعى ءبىر ما­ڭىزدى وقيعا بولدى. بولگاريا پارلامەنتى ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلعان تالقىلاۋدان كەيىن سولتۇستىك ما­كەدونيانىڭ ەو قۇرامىنا ەنۋىنە ۆەتو قويۋ شەشىمىنىڭ كۇشىن جويدى. «ۇلتتىق قۇرىلتاي» دەپۋ­تات­تارىنىڭ 170-ءى كەلىسىمدى قولداپ داۋىس بەردى. قارسى بولعان­دار 37 دەپۋتات.

ەۋروپالىق كوميسسيا سولتۇس­تىك ماكەدونيانى ۇيىمعا قابىل­داۋ جونىندەگى كەلىسسوزدەردى باس­تاۋ تۋرالى 2009 جىلدان بەرى ۇسىنىپ كەلەدى. 2020 جىلى اقىرى كەلىسسوزدەر باستالعان بولاتىن. الايدا بولگاريا بۇعان قارسى بولىپ، وعان ۆەتو قويعان ەدى. وسى­لايشا، اتالعان ەلدىڭ مۇشەلىككە ءوتۋى ۋاقىتشا توقتاتىلعان ەدى. ەندى، بولگاريا پارلامەنتىنىڭ ۆەتو كۇشىن جويۋ تۋرالى شەشىمىنەن كەيىن بريۋسسەلدەگى شەنەۋنىكتەردىڭ تە­رەڭ تىنىستاۋىنا مۇمكىندىك بار.

ماسەلە مىنادا. ەۋروپالىق وداقتاعى قابىلداناتىن شەشىم­دەرگە ۇيىمعا مۇشە 27 مەملەكەت ءبىراۋىزدان قولداپ داۋىس بەرۋى ءتيىس. بۇل قارجى سالاسىنان باستاپ سىرتقى ساياساتقا دەيىنگى سالالاردى قامتيدى. كۇن تارتىبىنە شىققان كەز كەلگەن ماسەلەنى تالقىلاۋ بىرنەشە ايدان بىرنەشە جىلعا دەيىن سوزىلادى. بەيبىت كەزدە كەلىسسوزدەر باياۋ بولسا دا جۇرگەندىكتەن، كەمشىلىگى بايقالماعان.

ايتسە دە، رەسەيدىڭ ۋكرايناعا باسىپ كىرۋى مۇنداي ءبىراۋىزدان شەشىم قابىلداۋدىڭ قيىندىعىن اشىپ بەردى. مىسالى، اسكەري قاق­تىعىس باستالعالى ەۋروپالىق وداق رەسەيگە قارسى بىرنەشە ەكو­نو­­ميكالىق سانكتسيا جاريالادى. بۇعان قول جەتكىزۋ وتە قيىن وتكەنىن ايتا كەتكەن ءجون. ويتكەنى ماجارستان تاراپى سانكتسيانىڭ دەر كەزىندە قابىلدانۋىنا، جەدەل شەشىم شىعارۋعا ايتارلىقتاي كەدەرگى كەلتىردى.

وسىعان بايلانىستى ەۋروپالىق وداقتىڭ باستى كەلىسىمدەرىن وزگەر­تۋ جونىندەگى بۇرىن ارا-تۇرا كوتەرىلەتىن ماسەلە قايتادان كۇن تارتىبىنە شىقتى. ەڭ باستىسى – ور­تاق مامىلەگە كەلۋ ءتارتىبىن قايتا قاراۋ قاجەتتىلىگى تۋىپ تۇر. الدا-جالدا ۇيىم اياسى كەڭىپ، مۇشە مەملەكەتتەر سانى ارتسا، وندا ۆەتو قوياتىندار دا كوبەيەدى دەگەن ءسوز. سەبەبى ءار ەلدىڭ ورتاق مۇددەدەن بولەك، جەكە مۇددەسى دە بار. ەۋروپالىقتار «قويشى كوپ بولسا، قوي ارام ولەدى» دەگەن ماقالدى بىلمەسە دە، ونىڭ تۇپكى ماعىناسىن تۇسىنەتىنى انىق.

سوندىقتان ورتاق مامىلەگە كەلۋ، ءبىراۋىزدان شەشىم قابىلداۋ سىندى ەرەجەلەر جاڭارتۋدى قا­جەت ەتەدى. بۇعان كوپشىلىك كەلى­سىپ وتىر. بىراق وعان قانداي وزگە­رىس ەنگىزۋ كەرەك. بۇل باسى اشىق ماسەلە. ەۋروپالىق وداقتىڭ ىق­­پال­دى مۇشەلەرى سانالاتىن فران­­تسيا، يتاليا جانە گەرمانيا كەلى­سىمدەردى دەڭگەيىنە قاراي اجىراتۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيدى. كەي ما­سەلەدە ءبىراۋىزدان شەشىمگە كەلۋ قاجەت ەتىلسە، ەندى بىرىندە باسىم كوپشىلىكتىڭ داۋىسى ماڭىزدى دەگەن پىكىر ۇستانادى.

جالپى، ەۋروپالىق وداقتىڭ شارت­تارى وزگەرتۋگە بولمايتىن قۇران ءسوزى ەمەس. وعان بىرنەشە رەت تو­لىق­تىرۋلار ەنگىزىلدى. ۇيىم قۇ­رىل­­عان 1954 جىلعا دەيىن پاريج شار­تى قابىلداندى. التى مەملەكەت – فرانتسيا، بەلگيا، نيدەرلاند، ليۋك­سەمبۋرگ، يتاليا جانە باتىس گەر­مانيا وداقتىڭ ىرگەتاسىن قالا­دى. 1957 جىلى ريم شارتىنا قول قويىلدى. ءسويتىپ، كەدەندىك وداق قۇرىلدى، ەكونوميكالىق ماسە­لەلەرگە قاتىستى كەلىسىم جاسالدى.

كوپ ۇزاماي-اق ۇيىمعا قوسى­لۋعا ىنتا بىلدىرگەندەر سانى ارتتى. دانيا، يرلانديا جانە ۇلى­بريتانيا 1973 جىلى مۇشەلىككە ءوتتى. گرەكيا (1981 جىل)، پورتۋ­گاليا جانە يسپانيا (1986 جىل) دا قارت قۇرلىقتاعى ىرگەلى ۇيىمنىڭ قاتارىنا ەندى. 1992 جىلى مااس­تريحت كەلىسىمى جاسالدى. وسى شارتتا ەۋروپالىق وداق اتاۋى رەسمي تۇردە بەكىتىلىپ، كوپتەگەن ماڭىزدى قۇجات قابىلداندى.

كەيىنىرەك شەنگەن ايماعى مەن ەۋرو ايماعىنىڭ قۇرىلۋى، شىعىس ەۋروپاداعى بىرنەشە مەملەكەتتىڭ مۇشەلىككە ءوتۋى ەو شارتتارىن قايتا قاراۋدى قاجەت ەتتى. ناتي­جەسىندە، 2007 جىلى ليسسابون كەلى­سىمى جاسالدى. ءسويتىپ، قازىرگى ءبىز بىلەتىن ەۋروپالىق وداقتىڭ بۇكىل قۇرىلىمدىق ماسەلەلەرى ايقىن­دالىپ، قۇجاتتارى بەكىتىلدى.

كوروناۆيرۋس پاندەمياسى باس­تالىپ، قارت قۇرلىق بەتپەردەمەن تىنىستاپ تۇرعاندا ەۋروپالىق وداقتىڭ نەگىزگى ەرەجەلەرىن جاڭار­تۋ تۋرالى تالقىلاۋ كۇشەيدى. ەۋرو­پالىق وداق قۇلدىراعان ەكونوميكانى قورعاۋ ءۇشىن بيۋدجەتتىك قاتاڭ ەرەجەلەردى جەڭىلدەتتى. ۇجىم­دىق نەگىزدە ۆاكتسينا ساتىپ الدى. قىسقاسى، اۋپىرىمدەپ ءجۇرىپ شۋدى باسقانداي كورىنگەن. بىراق رەسەيدىڭ ۋكرايناعا باسىپ كىرۋى وتقا ماي قۇيعانداي بولىپ، پىكىرتالاس قايتا قىزدى.

بىراق ەۋروپالىقتار ءار قادا­مىن مۇقيات باسىپ، كەز كەلگەن ماسە­لە­گە اقىلمەن قارايتىنى بەلگىلى. سون­دىقتان وداق 2021 جىلى «ەۋرو­پانىڭ كەلەشەگىنە ارنالعان كونفەرەنتسيا» اتتى 8 ايعا سوزىل­عان فورۋم وتكىزدى. ءسويتىپ، مۇشە مەم­لە­كەت­تەردىڭ تۇرعىندارى­نان ۇيىمدى وزگەرتۋگە قاتىستى پىكىرلەر جينادى. باستاماشىل توپ ۇسىنىستاردى جيناقتاي كەلە، 49 بولىككە توپتاستىرعان. سونىڭ ىشىندە ءبىراۋىزدان داۋىس بەرۋدى وزگەرتۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىندا ەۋروپالىق وداقتىڭ ءرولىن ارتتىرۋ سەكىلدى ماسەلەلەر بار.

بريۋسسەلدەگى شەنەۋنىكتەر دە، مۇشە مەملەكەتتەردىڭ باسشىلارى دا مۇنداي ناتيجە كۇتپەگەن سى­ڭايلى. فورۋم قورىتىندىسى جا­ريا­لانعاننان كەيىن ولار ارەكەت­كە بارۋعا اسىققان جوق. ءتىپتى باستاماشىل توپتىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن فرانتسيا پرەزيدەنتى ەممانۋەل ماكرون دا ماسەلەنى ءالى دە زەردەلەي ءتۇسۋ كەرەك دەپ مالىمدەگەن.

رەسەي باستاعان اسكەري قاقتىعىس كوپشىلىكتىڭ پىكىرىن تۇبەگەيلى وزگەرتكەن سىڭايلى. بەيبىت كۇندە ۋكراينانى ەۋروپالىق وداقتىڭ ەسىگىنەن سىعالاتۋعا بەيىل ەمەس شەنەۋنىكتەر ونى ۇمىتكەر رەتىندە تىركەۋگە ءبىراۋىزدان كەلىستى. گەر­مانيا كانتسلەرى ولاف شولتس ەۋرو­پالىق وداق جاڭا مۇشەلەردى قابىل­داماس بۇرىن رەفورما جاساۋعا ءتيىس ەكەنىن اتاپ ءوتتى.

وسى ورايدا ەسكەرتە كەتەتىن ماسەلە بار. كەلىسىمگە وزگەرىس ەنگىزۋ ەۋروپالىق پارلامەنتتە قارا­لادى. سودان كەيىن قۇجاتتى ەۋرو­پالىق كەڭەسكە جىبەرەدى. وندا 27 مەملەكەتتىڭ باسشىسى زاڭ جوباسىن ماقۇلداۋعا ءتيىس. قىسقاسى، بۇل ۇزاققا سوزىلاتىن وتە اۋىر پروتسەسس. ونىڭ ۇستىنە، بىلايعى ۋاقىتتا داۋىسى شىعا بەرمەيتىن كىشىگىرىم مەملەكەتتەر ۆەتو قۇقى­عىنان ايىرىلۋعا قارسىلىق ءبىلدىرۋى مۇمكىن.