قوناەۆتىڭ ءمينيسترى

مولدان الدەرباي ۇلى 1925 جىلى ­17 جەلتوقساندا الماتى وبلىسى، كە­گەن ­اۋدانى، قارابۇلاق اۋىلىندا دۇ­نيەگە كەلگەن. قارا­بۇلاق جەتى جىلدىق مەكتەبىن، جالاڭ­اش ورتا مەكتەبىن ءبىتىرىپ، 1943 جىلى اسكەر قاتارىنا الى­نادى. سول كەزدە ناقتى جاسى 15-كە، قۇجات بويىن­شا 17-گە تولعان مول­دان الدەرباەۆ ءوز ءوتىنىشى بويىن­شا كەگەن اۋدا­نىن­داعى اسكەري كوميس­سارياتى­نىڭ شا­قىرۋىمەن مايدانعا اتتا­نادى. وقۋ مەن شىڭدالۋ مەك­­تە­­بىنەن وتكەن جا­­­ۋىنگەر 3-ۋك­راي­نا ماي­دانىندا 252-ءشى ەرەك­­شە تاپسىرما ورىن­دايتىن دارا با­­تالون­دا سوعىسقا قاتىسادى. ونىڭ ۇرىس مايدانىنداعى جولى ودەس­سادان باستالىپ، ۆەنا قالا­سىنا دەيىنگى شىعىس ەۋروپا ەل­دە­رىندە جالعاسىپ، ءوز ەلىنە، تۋعان دا­لاسىنا اراعا جەتى جىل سالىپ ورا­لادى. قان ماي­داننان امان-ەسەن ورال­عان ول ال­عاش­قى ەڭبەك جولىن كەگەن اۋدا­نىنداعى تاۋ­شەلەك ورمان شارۋاشىلىعىندا قا­را­پايىم جۇمىسشى بولىپ باستايدى. 1953 جىلى شىعىس-ءسىبىر ورمان-تەح­نيكالىق ينس­­تيتۋتىن، 1961 جىلى ماسكەۋدەگى بۇكىل­وداقتىق قۇرىلىس-ينجەنەرلىك ينستيتۋتىن بىتىرەدى. قازكسر مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ كوميتەتىنىڭ جۇيەسىنە اۋىسىپ، مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ ىستەرىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، قازاقستان كومپارتيا­سى ورتالىق كوميتەتى قۇرىلىس ءبولىمى مەڭ­گەرۋشىسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى قىز­مەتىن اتقارادى.

ول 1975 جىلى قازاق رەسپۋب­لي­كا­سىنىڭ ورمان جانە اعاش وڭدەۋ ونەر­كاسىبى ءمينيسترى بولىپ­ ­تا­­عايىندا­لىپ، ءونىمدى ەڭبەك ەتتى. مول­دان الدەرباەۆ باس­قار­عان جىل­دارى اتال­­­­­عان مينيسترلىك ۇلت مۇددەسى ءۇشىن كوپ­­تە­گەن يگى ءىس اتقاردى. كوپ جىلدار بويى شە­شىمىن تاپپاي جۇرگەن ماسەلەلەر­دىڭ ءبىرى مالشىلاردى كيىزۇيمەن قامتاماسىز ەتۋ ەدى. ورتالىق پارتيا كومي­تەتىنىڭ ەرەكشە قاۋ­لى­سىمەن، ءمينيستر­دىڭ جەكە با­سىنىڭ جاۋاپ­­كەر­­­شىلىگىمەن، قارقىندى ءىس-ارەكەتتەردىڭ ناتيجە­سىن­دە ەكى جارىم جىلدا ۇشتوبە قالاسىندا قۋاتى ءبىر جىل ىشىندە 20000 كيىزۇي شىعارا­تىن كومبينات سالىنادى. وسىنداي وندىرىستىك تەحنولو­گيا­­مەن كيىزۇي جاساۋ جەر جۇزىندە ءبىرىن­شى رەت ءبىزدىڭ ەلىمىزدە بولعان. كيىزۇي­لەر 1980 جىلدارى ماسكەۋدە وت­كەن حالىقشارۋاشىلىق جەتىستىكتەرى كور­مەسىنە قويىلىپ، التىن مەدالمەن مارا­پات­تالعان. وسى كەزەڭدە اعاش وڭدەۋ، جيھاز جاساۋ ءوندىرىسى دە جوعارى دارەجەگە كو­تەرىلىپ، يۋگوسلاۆيا فيرمالارى­مەن بىرىگىپ، رەسپۋبليكا بويىنشا 12 فاب­ريكا جيھازدار شىعارا باستايدى. ­جيھاز­­دار جاپونيا، بەلگيا مەملەكەتتە­رى­نە ەكس­­پورتقا شى­عارىلادى.1976 جى­لى مي­نيسترلەر كەڭەسىندە وتكەن القا ماجى­لىسىندە مادەنيەت ءمي­نيسترى جەكسەنبەك ەركىم­بەكوۆ دوم­بىرا جاساۋ­دى قولعا الۋ ماسەلەسىن كوتەردى. سول جيىندا الماتى جيھاز فاب­ري­كا­سىندا دومبىرا جاسايتىن جەكە تسەح اشىلىپ، وساكاروۆكاداعى تسەح كەڭەي­­­تى­لۋى تۋرالى شەشىم قابىلداندى. وسى­لاي­شا، ۇكىمەتتىڭ دومبىرا جاساۋ تاپ­سىرماسى جۇزەگە اسىرىلدى. الماتى جيھاز فابريكاسىنداعى دومبىرا جاسايتىن تسەح جىلىنا 40 مىڭ، وسا­كاروۆكاداعى تسەح 60 مىڭعا دەيىن دوم­بىرا جاساۋ مۇمكىندىگىنە يە بولدى (الماتى قالاسى ما، №459 قور).

ونىڭ «قوناەۆتىڭ قاتاڭ تاپسىرماسى» اتتى قولجازبا ماتەريا­لىندا مال­شىلارعا كيىزۇي جاساۋ تۋرالى ماڭىز­دى جۇمىستىڭ قالاي باستالعانىنان حابار­دار بولامىز. «مەن 1975 جىلى كوكەك ايىن­دا قازاق كسر ورمان جانە اعاش وڭدەۋ ونەركاسىبى ءمينيسترى بولىپ تاعايىندال­دىم. مينيسترلىككە كەلگەنىمە ءبىر اي شاماسى بولعان ەدى، ءبىر كۇنى قوناەۆ­تىڭ كومەكشىسى دۇيسەتاي بەكەجانوۆ ماعان تەلەفون سوعىپ، ساعات 14:30-دە ديمەكەڭنىڭ كابينەتىنە كەلۋىم كەرەكتىگىن حابارلادى. قانداي ماسەلە­مەن دەگەن سۇراعىما، ول سىزدەن باسقالاردى دا شاقىرىپ جاتىر، كەلگەندە بىلەسىز عوي دەدى. ءبارىمىز جايعاسىپ وتىرعاننان كەيىن، ديمەكەڭ ءسوز باستادى. «وسى وتىرعان ءبارىڭ رەسپۋبلي­كانى باسقارىپ وتىرعان ادامسىڭدار. بەسجىل­­دىق جوسپاردى ورىندايمىز، اسىرا ورىن­دايمىز دەپ جار سالامىز. ءوندىرىس، اۋىل شارۋاشىلىعى وركەندەسە، دامىسا، بۇل ەل ءۇشىن، حالىقتىڭ پايداسى ءۇشىن دەيمىز. سول بەسجىلدىق جوسپارلاردى ورىنداپ جاتقان نەگىزگى كۇش كىم بولادى؟ ول – وسى ءوزىمىزدىڭ رەسپۋبليكا­مىز­دىڭ حالقى. سو­لاردىڭ جاعدايىنا نەگە كو­ڭىل بولمەيمىز. اسىرەسە مىنا الا جازداي، شولدە، دالادا، تاۋدا، قىسى-جازى ىستىققا كۇيىپ، سۋىققا توڭىپ جۇرگەن ەڭبەك ادامدارىنا تەك تالاپ قويامىز. ەت بەر، ءسۇت بەر، ءجۇن بەر، باسقا دا ون­دى­رىسكە كەرەك شيكىزات بەر دەيمىز. ال سول ەڭبەكشىلەردىڭ تۇر­مىس جاعدايىنا قامقورلىعىمىز ناشار. جىلجىمالى ساۋدا دۇكەندەرى مالدى اۋىلدارعا سيرەك بارادى، كوكونىس، جەمىس، شاي جەتكىلىكسىز، جىلجىمالى كلۋب، كىتاپحانا دا سيرەك بارادى. وقۋشى بالالاردىڭ مەكتەپتەن قالماۋىن قامتاماسىز ەتۋدى ەسكەرۋ كە­رەك. مالشىلاردىڭ اۋىلداعى، قىست­اۋ­داعى ۇيلەرىن جوندەۋدەن وت­كىزۋدى باستى مىندەت دەپ ءبىلۋ كەرەك». مىنە، وسى سياق­تى مالشىلارعا كورسەتەتىن قام­قورلىق جاعدايلار تۋرالى ديمەكەڭ ەگ­جەي-تەگجەيىن جەتكىزىپ ايتتى».

مىنە، وسىدان كەيىن اتالعان مي­نيسترلىك پەن مينيستر ۇلكەن جاۋاپ­كەر­شى­لىكتى موينىنا الىپ، كوشىپ-قونىپ مال شا­رۋاشىلىعىمەن اينالىسىپ ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن وتباسىلاردى كيىزۇيمەن قام­­تاماسىز ەتۋگە جۇمىس ىستەي باستايدى.

دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، وسى جينا­لىس­تان ءبىر كۇن بۇرىن ديمەكەڭ قا­سىن­داعى­لارمەن بىرگە بالقاش اۋدانىنا سايلاۋشىلارمەن جوعارعى كەڭەس دەپۋ­تاتتى­عىنا كانديدات رەتىندە كەزدەسۋدە بولىپتى. قايتىپ كەلە جاتىپ جول شەتىندەگى جوتالاۋ جەرگە جاڭادان قون­عان بىرنەشە قازاق ءۇيىن كورىپ، سولارعا ات باسىن بۇرىپتى. اۋىل ادامدارى ديماش احمەت ۇلىن ءوز كوزدەرىمەن كو­رىپ، قۋانادى. ديمەكەڭ مالشىلاردىڭ جاع­دايىن سۇراپ، قانداي ماسەلە بار ەكە­نىن بىلگىسى كەلەدى. سوندا ءبىر مالشى: «بىزدە ءبارى جاقسى، ءبارى بار، بىراق ءوزىڭىز بايقاپ تۇرسىز، كيىزۇيىمىز جارامسىز بولىپ جاتىر. ۇكىمەتتىڭ جاساپ بەرگەن ۇيلەرى ءبىر-ەكى كوشۋگە جارامايدى. سۇيەكتەرى قيراپ قالادى، كيىزدەن جاۋىن سۋى سورعالايدى. مەن جيىرما جىل­دان بەرى مال باعامىن، تالاي ۇلكەندى-كىشىلى باستىقتار كەلىپ-كەتتى، ولارعا وسى جاع­دايدى ىلعي ايتىپ كەلەمىز. ولار دا شارا قولدانامىز، شەشەمىز دەپ ۋادە بەرە­دى. بىراق ماسەلە شەشىلمەي جاتىر»، دەپ اشى­عىن ايتادى.

وسىدان كەيىن دىنمۇحامەد قوناەۆ مينيسترلەرگە تاپسىرما بە­رىپ، مال سوڭىن­دا كوشىپ-قونىپ جۇر­گەن بۇقارا­نى كيىزۇيمەن قامتاماسىز ەتۋ ما­ڭىز­دى ماسەلە ەكەنىن ايتادى. بۇل ما­سەلەنى سول كەزدەگى ورمان جانە اعاش وڭدەۋ ونەركاسىبىنىڭ ءمي­نيسترى مولدان الدەرباەۆقا تاپسىرادى. رەسپۋبليكا باسشىلىعىنىڭ تاپسىرماسىن العان مولدان الدەرباەۆ قاۋىرت جۇمىس ىستەپ، شارۋالاردىڭ جاع­دايىن وڭالتۋعا ءوز ۇلەسىن قوسادى.

مينيستر سول كەزدەگى قىزمەتتىك قول­­­جازباسىندا: «سونىمەن ديمە­كەڭ وتكىزگەن جينالىس ءبىتتى. باس­قا­لاردى قايدام، مەن موينىما بات­پانداي اۋىر مىندەتتى ارقالاپ شىق­قانداي بولدىم. كەيبىر مينيستر­لەر­ مەنى اياعان بولىپ، ارقامنان قاعىپ، ۋايىمداما، ءبارىن جوندەيسىڭ دەپ جاناشىرلىق كورسەتكەندەي بولدى. مينيسترلىككە كەلىپ، قىزمەتكەرلەردى، ءبولىم باستىق­تارىن جيناپ، قوناەۆتىڭ كابينەتىندە بولعان اڭگىمەنى جەتكىزدىم. ەرتەڭ تاڭەر­تەڭ داداباەۆ ء(بولىم باستىعى)، ۋستينوۆقا (باسقارما باستىعى) ەكەۋىڭ مەنىمەن بىرگە ۇشتوبەگە جۇرەسىڭدەر، ونداعى فابريكانىڭ جۇمىسىمەن تانىسامىز دەدىم. سونىمەن قاتار جوبالاۋ-كون­سترۋكتورلىق بيۋروسىنىڭ باسشىلارى مەن كەلگەنشە كيىزۇي ماسەلەسى تۋرالى ويلانىڭىزدار، ۇسىنىس بەرىڭدەر دەدىم. الماتى مەن ۇشتوبەنىڭ ارا قاشىقتىعى 300 شاقىرىمداي بولادى. جولعا ءتورت ساعاتتاي ۋاقىت كەتەدى، جول-جونەكەي تەك كيىزۇي ماسەلەسى تۋرالى سويلەستىك. مينيسترلىككە قويىلىپ وتىرعان مىن­دەت – قۋاتى جىلىنا 20-25 مىڭ كيىزۇي شىعاراتىن ءوندىرىس سالۋ. ەكىنشىدەن، مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ كوميتەتى مەن اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ تالابى كيىزۇيدىڭ سۇيەگىن تەك تالدان جاساۋ كەرەك دەيدى. بۇل مىندەتتى ورىنداۋ ءۇشىن ەكى جارىم جىل ۋاقىت كەرەك. كيىزۇي سۇيەگىنىڭ ساپاسىن جاقسارتۋمەن قاتار، ۇيگە جابىلاتىن كيىزدەردىڭ ساپاسىن دا ويداعىداي ەتۋ كەرەگىن قاۋلىعا جازىپ جاتىر. ەڭ اۋىر ماسەلە وسى بولىپ تۇر». وسىلاي جۇمىسقا كىرىسكەن مولدان الدەرباەۆتىڭ ەڭبەك جولىنداعى ءار ءىسى جوعارى باعالانىپ، «وكتيابر رەۆوليۋتسياسى»، «وتان سوعىسى»، «ەڭبەك قىزىل تۋ»، «حالىق دوستىعى»، «قۇرمەت بەلگىسى» وردەندەرىمەن، قازاقستان جوعار­عى كەڭەسىنىڭ قۇرمەت گراموتالارىمەن، ­جيىرمادان استام سوعىس جانە ەڭبەك مەدالدارىمەن ماراپاتتالعان.

قاشاندا قازاق دالاسى جاق­سى­لار مەن جايساڭدارعا قۇشاعى تولى بول­عان. سونىڭ ءبىرى دە بىرە­گەيى مولدان الدەرباەۆ بولدى. «سۇيەر ۇلىڭ بولسا سەن ءسۇي، سۇيى­نەرگە جارار ول» دەگەن حاكىم تا­عى­لىمى ەلى ءۇشىن قىزمەت ەتكەن مولدان الدەرباەۆ سەكىلدى وزىق ويلى ازاماتتارعا قاراتا ايتىلسا كەرەك. اۋىلداعى حالىقتى، ولار­دىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن ەستەن شىعارماعان ءمينيستر­دىڭ سول كەزدەگى قالتقىسىز ەڭبەگى قازىرگى ۇلىقتارعا ۇلگى بولسا يگى ەدى.