دامۋدىڭ كىلتى

ازاماتتىق قوعام – تاۋەلسىز قىزمەت ەتەتىن، ۇكىمەتكە ءتۇرلى باعىتتار بويىنشا ىقپال ەتۋگە قابىلەتتى قۇرىلىمدار جيىنتىعى، جەكە تۇلعالار مەن الەۋمەتتىك بىرلەستىكتەر قوعامداستىعى. اتقارۋشى ورىندار ەسكەرە بەرمەيتىن نەمەسە حابارسىز جاعداياتتار ازاماتتىق قوعام ارقىلى كۇن تارتىبىنە قويىل­سا، قاي ماسەلەنىڭ دە ءمان-ماڭىزى انىق كورىنە­دى. ازاماتتىق قوعامنىڭ بۇگىنگى زاماناۋي ايشىقتى فورماسى اقش، ۇلىبريتانيا، باتىس ەۋروپا ەلدەرىندە جارقىن كورىنىس بەرۋدە. ولارداعى ازاماتتىق قوعام سالاسىنداعى كەيبىر قۇرىلىمدار ءتىپتى ەل اۋماعىنان شىعىپ، الەمدىك اۋقىمداعى ماسەلەلەرگە دەيىن ارالاسۋدا. وسى ەلدەردە اتقارۋشى بيلىك پەن ازاماتتىق قوعام اراسىندا ءتيىمدى ۇنقا­تى­سۋ قالىپتاسقانى، سول ارقىلى كوپتەگەن ورتاق مىندەتتەرى ەڭسەرىلىپ وتىرعانى كىسى قىزىق­تى­رادى.

«مەملەكەتتىڭ قوس قاناتى دەپ نەنى ايتا­سىڭ؟»، دەگەن ساۋال قويىلار بولسا، مەن ويلانباستان «اتقارۋشى بيلىك پەن ازاماتتىق قوعام» دەپ جاۋاپ بەرەر ەدىم. بۇلار بىرلەسە ءىس-قيمىل جاساماي ىلگەرىلەۋ بولمايدى. الايدا اتالعان ەكى تاراپقا دا تەڭدەي مۇمكىندىك بەرىلۋى كەرەك. ونسىز، بۇلار مەملەكەتتىڭ قوس قاناتى بولا المايدى. ويتكەنى دامىعان ەلدەر ولارعا تەڭدەي مۇمكىندىك بەرۋ ارقىلى وركەندەپ وتىر. ازاماتتىق قوعامنىڭ نەگىزگى كۇشى – ساياسي پارتيالار، قوزعالىستار، كاسىپوداقتار، ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار، جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋ ورگاندارى جانە باسقالار. بۇلاردىڭ جاعدايى ءبىزدىڭ قوعامدا سىن كوتەرمەيدى. قايسىسى بولسىن ساياسي جۇيەگە جالتاقتاۋلى. دەسەك تە، ولارعا تىزگىندەرىن وزدەرى ەركىن ۇستاۋلارىنا مۇمكىندىك بەرەتىن كەز الدەقاشان كەلدى.

ەلىمىزدەگى ۇەۇ-لاردىڭ قارجى كوزدەرى – حالىقارالىق ۇيىمدار مەن ەلشىلىكتەر، ۇكىمەت، ءىرى كومپانيالار جانە ءوز بيزنەسىن اشقان ۇەۇ-لار. بۇل جەردە ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدارعا ۇسىنىلاتىن قارجىنىڭ باسىم بولىگى ۇكىمەت پەن شەتەلدىك ەلشىلىكتەرگە تيەسىلى. مىنە، وسىدان كەلىپ ۇەۇ-لاردىڭ قوعامداعى ءرولى كۇشەيمەي وتىرعانىنىڭ سەبەپتەرى ايقىندالا تۇسەدى. ەلىمىزدە ءىرى كومپانيالار، بيزنەس-قاۋىمداستىق ۇەۇ-لاردىڭ əلەۋمەتتiك ءمانى زور باستامالارىن قارجىلىق قولداۋى تومەن. كومپانيالار، بيزنەس سالاسى ءبىر رەتتىك كومەكتەن اسا الماۋ­دا. ال ماڭىزدى جوبالار مەملەكەتتىك تاپسىرىس­تار مەن كونكۋرستار ارقىلى بەرىلگەن قارجىعا جۇزەگە اسىرىلۋدا. ياعني ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىم مەملەكەتتىڭ گرانتتارىنا، دالىرەگى تەندەرگە تەلمىرۋگە ءماجبۇر. بۇل جاعداي تاپسىرىس بەرۋشىلەر ەمەۋرىنىمەن ۋاقىتشا قۇرىلاتىن ۇەۇ-لاردىڭ پايدا بولۋىنا اكەلەدى دە، قوعام ومىرىنە بەلسەنە ارالاسقىسى كەلەتىن قۇرىلىمداردىڭ جولى كەسىلەدى. ال تاپسىرىس­تى رەتىن تاۋىپ جەڭىپ العان ۇيىمدار وزىنە العان مىندەتىن ورىندايدى دا تارقاپ كەتەدى. ال نەگىزىندە ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ جىلدام تاراپ كەتپەي قوعامدا تۇراقتى تۇردە جۇمىسىن جالعاستىرۋى ماڭىزدى. ويتكەنى ول ۇزاق جىلدار ءۇزىلىسسىز جۇمىس ىستەسە تاجىريبە جيناقتاپ، تەگەۋرىندى قۇرىلىمعا اينالادى. جالپى، ۇەۇ-لار ۇكىمەتتىڭ قارجىسىنان گورى بيزنەستىڭ قولداۋىنا كوبىرەك يە بولعاندا عانا قاناتىن كەڭگە جايادى. سوندا ۇەۇ-لار مەملەكەتكە جالتاقتاۋدان ارىلىپ، ءوز بەدەلىمەن قوسا قوعامداعى وتكىر ماسەلەلەردى دە باتىل كوتەرەر ەدى. ال ولاي بولماسا ۇەۇ-لار مەملەكەتتىك تاپسىرىستى ۇسىناتىن، تەندەرىن جاريالايتىن ءتيىستى مەكەمەلەردىڭ قولىنداعى ويىنشىق بولىپ قالا بەرەدى. سوندىقتان ۇەۇ-لاردى ۇكىمەتكە تاۋەلدى ەتپەۋدىڭ ناقتى تەتىكتەرىن قاراستىرۋ اسا قاجەت. دامىعان ەلدەردە ۇكىمەتتىڭ ءوزى ۇەۇ-لارعا كىرىپتار. وزدەرى ۇەۇ-لاردان كومەك سۇراپ، قارجىسىن ۇسىنىپ جاتادى. ويتكەنى ابدەن قالىپتاسقان، تاجىريبەسى مول، مۇشەلەرى كوپ ۇيىمدارعا ۇكىمەتتىڭ ءوزى جۇگىنەتىندەي، تىرلىگىن اتقارتۋ ءۇشىن جالىناتىنداي احۋال قالىپتاستىرىلعان.

بىزدەگى تاعى ءبىر ماسەلە – ەلىمىزدەگى ۇەۇ-لار­دىڭ كوپشىلىگىنىڭ مۇشەلەرى وتە از. مۇشەسى از ۇيىمداردىڭ ىقپالى دا، بەدەلى دە بولا قويمايدى. اقش-تا 6-7 مىڭ، ءتىپتى 10 مىڭنان استام مۇشەسى بار ۇەۇ-لار بار. ولاردا دەنساۋلىق ساقتاۋعا، قورشاعان ورتانى قورعاۋعا، مۇگەدەكتەرگە جانە باسقا دا بەلگىلى ءبىر سالالارعا ارنالعان ۇەۇ-عا كەز كەلگەن ادام مۇشە بولا بەرەدى. ال بىزدە قورشاعان ورتانى قورعاۋ ۇيىمىنا تەك ەكولوگتەر، مۇگەدەكتەر ۇيىمىنا تەك ناۋقاستار مەن جارىمجاندار، دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمدارىنا تەك دارىگەرلەر، مەيىربيكەلەر، اۋىل شارۋاشىلىعىنا قاتىستى ۇيىمدارعا فەرمەرلەر عانا مۇشە بولىپ جاتادى. ارينە، بۇل ازاماتتىق قوعامعا دەگەن كوزقاراسىمىزدىڭ جوقتىعىن بىلدىرەدى.

ءبىر جاعداي انىق – مەملەكەتتىڭ نەگىزگى مىندەتتەردى ءوزى عانا ەڭسەرۋگە الەۋەتى جەتپەيدى. سوندىقتان مەملەكەتتىك الەۋمەتتىك تاپسىرىستى ۇلعايتۋ قاجەت ءارى ونى اتقارۋعا ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردى تارتۋدا اشىقتىق پەن تازالىقتى قامتاماسىز ەتۋ جاعىن قولعا العان ءجون. قورىتا ايتقاندا، ۇكىمەتتىڭ الاقانىنا تەلمىرگەن، سالىقتىڭ قارجىسىمەن كۇنەلتەتىن ۇەۇ-لاردان قايران جوق. ولاردىڭ ورنىن ءتيىمدى، ىقپالدى ۇەۇ-لار باسۋى ءتيىس. سوندا عانا ازاماتتىق قوعام مەملەكەتتىڭ سەنىمدى قاناتىنا اينالادى.