يكبال الەمى

حح عاسىرداعى رۋمي

پاكىستاننىڭ ۇلتتىق اقى­نى، ۇلى ويشىل مۇحاممەد يكبال 1877 جىلى 9 قاراشا كۇنى كاشمير ماڭىنا جاقىن پەنجاب شتاتىنىڭ سيالكوت قا­لاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى – نۇر مۇحاممەد پاكىس­تانداعى سوپىلىق باعىتتىڭ وك­ى­­لى بولسا، اناسى يمام ءبي­بى ۇنەمى جەتىم-جەسىرلەرگە جاردەم­دەسىپ جۇرەتىن قايى­رىمدى جان ەكەن. مۇسىلمان وتباسىندا تاربيەلەنگەن يكبال تۋعان قالا­­سىندا ءدىني ساۋات اشىپ، كەيىن سول­تۇستىك ءۇندىستاننىڭ ەڭ تاڭداۋلى وقۋ ورىندارىنىڭ ءبىرى لاحور ۇكىمەتتىك كول­لەد­جىندە وقىپ، 1899 جىلى التىن مەدالمەن ءتامامدايدى. كلاس­سي­كالىق ءبىلىم العان ول ءماۋ­لانا مير حاساننان اراب جانە پارسى تىلدەرىن مەڭگەرىپ، ۇكى­مەتتىك وقۋ ورنىندا دا اتاقتى شىعىستانۋشى، پروفەسسور توماس ارنولدتان ءبىلىم الادى. سون­دىقتان ونىڭ رۋحاني كەمەل تۇلعا رەتىندە قالىپتاسۋىنا شىعىس ويشىلدارىمەن قاتار باتىس فيلوسوفتارى دا ىقپال ەتكەن. كەمبريدجدە وقىعان ول ايگىلى گەگەل فيلوسوفياسىنىڭ وكىلى ماك تاگگارتپەن تانىسىپ، فيلوسوفيا سالاسىن تەرەڭ زەرتتەۋگە دەن قويادى. كەيىن ميۋنحەنگە كوشىپ، فريتس حوممەلدىڭ جەتەك­شىلىگىمەن «پەرسياداعى مەتافيزيكانى دامىتۋ» اتتى ديسسەرتاتسياسىن گەيدەلبەرگ ۋني­ۆەر­سيتەتىندە ءساتتى قورعاپ، ەۋرو­پادا دوكتورلىق دارەجەگە يە بولعان پەندجابتىق العاشقى مۇسىلمان اتانادى. 1908 جىلى ۇندىستانعا ورالعان سوڭ زاڭگەرلىك ءبىلىمىن جالعاستىرىپ، قۇقىقتىق قىزمەتپەن اينالىسادى. الايدا ادۆوكات بولا ءجۇرىپ ول پوەزيا­دان قول ۇزبەي، پارسى جانە ۋردۋ تىلىندە ولەڭدەر جازادى. ونىڭ پوەزياسى ءۇندىستاننىڭ ۇلتتىق ويانۋى مەن ازاتتىق قوزعالىسىن بەينەلەيتىن جالىندى جىرلارعا اينالدى. ال فيلوسوفيا مەن ميستيتسيزم تاقىرىپتارى دا پوەتيكالىق شىعارماشىلىعىنا تەرەڭ مازمۇن بەردى. يكبال العاش­قىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ءجالال اد-دين ءرۋميدىڭ تەرەڭ رۋحاني جىرلارىنىڭ ەرەكشەلىگىنە نازار اۋداردى. مۇندا ءرۋميدى العاش اعىلشىن تىلىنە اۋدارعان دوسى، ايگىلى شىعىستانۋشى عا­لىم نيكولسوننىڭ اسەرى باسىم بولعان. ءرۋميدىڭ ءماسناۋي كىتابىن «كونە پارسى تىلىندەگى قۇران» دەپ اسپەتتەگەن يكبال ونى ءپىر تۇتتى. ول ءوز بولمىسىن رۋميدەن تاپقانىن «ارماعان-ي حيجاز» كىتابىندا بىلاي سيپاتتايدى: «مەن ءماۋلانا سياقتى قاعبادا ازان شاقىردىم. جان سىرىن ۇعىنۋدى ودان ۇيرەندىم». ەۋروپادا بولعان جىلدارى ول ءرۋميدىڭ شىعارمالارىن ەۋ­روپالىق فيلوسوفتاردىڭ ەڭبەك­تەرىمەن سالىس­تىرا زەرتتەيدى. ونىڭ 1915 جىلى جارىق كورگەن «اسرار-ي حۋدي» اتتى كىتابى رۋمي فيلوسوفياسىن تۇسىندىرۋگە ارنالعان ۇندىستانداعى ەڭ ماڭىز­دى ەڭبەكتەردىڭ ءبىرى سانالادى. بۇل رەتتە ايگىلى شايىردىڭ ۇلى – دجاۆاد يكبال: «ەگەر ءرۋميدىڭ «ماسناۆي» ەڭبەگى وسىدان مىڭ جىل بۇرىڭعى قوعام ءۇشىن قۇران­دى ناسيحاتتاۋ بولىپ سانالسا، يكبال شىعارمالارى جيىرماسىنشى عاسىرداعى مۇسىلمان قاۋىمى ءۇشىن فيلوسوفيا مەن عىلىم تۋرالى يسلامداعى رۋحاني قۇندىلىقتاردى ءتۇسىندىرۋ بولىپ ەسەپتەلەدى»، دەپ جازدى. سوندىقتان يكبال پوەزياسى مەن فيلوسوفياسىن زەرتتە­گەن عالىمدار اقىننىڭ رۋحاني باس­تاۋى ءجالال اد-دين رۋميدەن باس­تالادى دەپ ەسەپتەيدى. راسىندا يكبالدىڭ ءوزىن «حح عاسىرداعى رۋمي» دەپ باعالاۋعا بولادى.

شىعىستىڭ تاعى ءبىر ۇلى شايىرى ءحافيزدى تەرەڭ تانىعان سايىن يكبالدىڭ كلاسسيكالىق پارسى ادەبيەتىنە دەگەن ىقىلاسى ارتا ءتۇستى. سوندىقتان اقىن ولەڭ­­دەرىن ۋردۋ تىلىمەن قاتار پار­­سى تىلىندە دە ەركىن جازعان اقىن رەتىندە باعالانادى. وسى تىلدەر­دەگى كلاسسيكالىق ادەبيەت پوەتيكاسىنىڭ ورتاقتىعى اقىنعا ءبىر تىلدەن ەكىنشى تىلگە وڭاي اۋىسۋعا مۇمكىندىك بەردى. ونىڭ پوە­زياسى ۋردۋ، پارسى ادەبيەتىمەن قاتار ەۋروپا ادەبيەتىنىڭ ال­دىڭعى پوەتيكالىق ءداستۇرى مەن مۇسىلمان مادەنيەتىنىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارىمەن ەرەكشە ۇيلەسىم تاپتى. بۇل تۇرعىدا اقىننىڭ پوەتيكالىق الەمىن شى­عىس پەن باتىستى تۇگەل قامتي­تىن ءبىرتۇتاس كەڭىستىك رەتىندە قاراستىرۋعا بولادى.

يكبال ەۋروپادا وقىپ، قىزمەت ەتكەن جىلدارى شىعىس وركەنيەتى مەن باتىس مادەنيەتىن سالىستىرا باعامداپ، مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ ارتتا قالۋ سەبەپ­تەرىنە ءۇڭىلدى. ول «ەۋروپانىڭ قۋاتى عىلىمدا» دەپ، نادان مولدالاردىڭ كەسىرىنەن مۇسىلمان قوعامىنىڭ بىر­نەشە عاسىر بويى الەۋمەتتىك-ەكونو­ميكالىق ارتتا قالۋ سەبەپتەرى تۋرالى وي قوزعاي وتىرىپ، يسلامدى جاڭاشىل ۇلگىدە رەفورمالاۋ تۋرالى قورىتىندىعا كە­لەدى. وسىلايشا، يسلام وركەنيە­تىنىڭ قۇلدىراۋ سەبەپتەرى اقىن­نىڭ باستى ماسەلەسىنە اينالدى. سوندىقتان «ماسەلە يسلام­دا ەمەس، ماسەلە ءبىزدىڭ مۇسىل­ماندىعىمىزدا»، دەگەن ول شالا ساۋاتتى دۇمشەلەرگە وتكىر سىن ايتتى. بۇل رەتتە يكبالدىڭ تۇجىرىمدارى ابايدىڭ ويلارىمەن ۇشتاسىپ كەتەدى.

ارينە، يكبال شىعىس پەن باتىستىڭ ويشىلدارىنان ءنار الىپ، رۋحاني دامۋ جولىندا قوس وركەنيەتتىڭ قۇندىلىعىن بويىنا تەڭ سىڭىرگەن كەمەڭگەر. اسىرەسە اقىننىڭ فيلوسوفيالىق وي ورامدارى ابايدىڭ «تولىق ادام» تۇجىرىمىمەن استاسا تۇسەدى. يكبال: «ەلدىڭ ءبارى «قۇداي بار ما؟» دەگەن سۇراق توڭىرەگىندە ىزدەنسە، مەن: «ادام بار ما؟»، – دەگەن سۇراقتى العا تارتامىن دەپ جازدى. يكبالدىڭ فيلوسوفيالىق شىعارمالارىنىڭ التىن ءتۇيىنى دە وسى جاراتۋشىنىڭ كوركەم سيپاتتارىن بويىنا سىڭىرگەن «كەمەل ادامدى» ىزدەۋگە قۇرالعان. يكبال 1934 جىلى جاريالاعان «يسلامداعى ءدىني ويدى قايتا قۇرۋ» اتتى دارىستەر جيناعىندا: ء«ار ساتتە مىنەزى كوركەمدىكپەن كومكەرىل­گەن، جاراتۋشىدان ساۋلە الىپ، ىلگەرى ۇمتىلعان پەن­­­دەنى – «كەمەل ادام» – دەپ، سي­­پات­­تايدى. اقىننىڭ ءدىن فيلو­سوفيا­سىنداعى ەڭ ماڭىزدى قى­رى «كەمەل ادامنىڭ يمان، وي جانە ىزدەنىس ساتىلارىنان ءوتۋ ارقىلى «جاراتۋشىنىڭ اقي­قاتىنا جەتەتىنى» تۋرالى يدەياسى ابايدىڭ «مالعا دوستىڭ مۇڭى جوق مالدان باسقا» ولەڭىندەگى: ء«ۇش-اق نارسە – ادامنىڭ قاسيەتى: ىستىق قايرات، نۇرلى اقىل، جى­لى جۇرەك»، – دەگەن تولىق ادام پايىمىمەن ساباقتاسادى. تۇپتەپ كەلگەندە، ەكى ويشىل دا ادام­نىڭ كەمەلدىككە جەتۋ سىرىن اشىپ، رۋحاني جەتىلۋدىڭ جولىنا ءجون سىلتەيدى. سوندىقتان يسلام قاعي­داتتارىن ساقتاي وتىرىپ، سانا­نى وزگەرتىپ، جاڭا زامانعا بەيىم­دەلۋ جولدارىن ۇسىنعان يكبال­دى جاڭعىرۋ مەن جاڭارۋ ءداۋى­رىن جۇزەگە اسىرۋشىلاردىڭ ءبىرى ساناۋعا بولادى. يكبالدىڭ قاي­تا ورلەۋ يدەيالارى يسلامدى جانداندىرۋدى، اۋەلگى يسلام قۇندىلىقتارىن قال­پىنا كەل­تىرۋدى كوزدەدى. ابايشا ايت­قان­­دا، «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋى­رىم دەپ» دەگەن ۇستانى­مى­نا ۇقساس يدەيانى ۇلگى ەتىپ، يس­لام ءدىنىنىڭ نەگىزگى رۋحاني قۇن­دى­لىقتارى – «باۋىرلاستىق»، «تەڭ­دىك»، «ادىلدىك» دەگەندى العا تارتىپ:

سۋ مەنەن سازدان

ارىلماي تۇرىپ،

دەيمىسىڭ ۇرىمدىق

الدە اۋعاندىق.

اۋەلى پەندەمىز – ايىرماسى جوق،

سودان سوڭ بولاسىڭ ءۇندى،

نە تۇركىستان­دىق،

– دەپ جىرلايدى.

يكبال ءدىني-فيلوسوفيالىق شىعارما­لارمەن قاتار حالقىن ۇلت-ازاتتىق قوزعا­لىسقا جەتە­لەيتىن وتتى جىرلار دا جازدى. ول قايراتكەر اقىن رەتىندە مەم­لەكەتتىڭ ساياسي ومىرىنە بەل­سە­نە ارالاسىپ، سانالى عۇمى­رىن پاكىستاندى قۇرۋ جولىنا ارنادى. اسىرەسە بريتان وتارشىلدارىنا قارسى شىعىپ، ءۇندىستان مۇسىلماندارى ءۇشىن تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋدى مۇرات ەتتى. پاكىستان مەملەكەتىنىڭ قۇ­رى­لۋى جولىندا يكبال يدەيالارى ماڭىزدى ءرول اتقاردى. قايراتكەر 1930 جىلى جەل­توقساندا اللاحابادتا ءۇندىستان مۇسىل­ماندارى وداعىنىڭ جي­نا­لىسىندا العاش رەت پاكى­­س­تان يدەياسىن جاريا ەتتى. كوپ ۇزا­ماي لوندوندا وتكەن كون­فە­رەن­تسيادا وسى يدەيالارىن جال­عاستىرىپ، ودان كەيىنگى كون­فەرەنتسيالار مەن كەزدەسۋلەردە، جازعان ماقالالارىندا تاۋەلسىز پاكىستان تۋرالى ويلارىن بارىنشا جانداندىرا ءتۇستى. 1933 جىلى اللاحابادتا وتكەن مۇسىلماندار ليگاسىنىڭ وتىرىسىندا يكبال يدەياسىنا ايرىقشا ءمان بەرىلدى. سوندىقتان كوپتەگەن عالىم يكبالدى ءۇندىس­تاندا جەكە مۇسىلمان مەملەكە­تىن قۇرۋ يدەياسىنىڭ نەگىزگى جە­تەك­شىلەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە با­عالاپ، ونى پاكىستاننىڭ رۋحاني اكەسى دەپ سانايدى.

يكبال جانە تۇركى الەمى

يكبال ءوزى ءۇندىستاندا بول­عانىمەن، قۋاتتى قالامىنان توگىلگەن جاڭاشىل جىرلارى ار­قى­­لى تۇركى-مۇسىلمان الە­مى­نىڭ ىنتىماق-بىرلىگى مەن قۇن­دى­­لىقتارىن جىرعا قوستى. شەرلى شايىر­دىڭ ۇلت-ازاتتىقتى ناسي­حاتتاعان جىرلارى مەحمەت اكيف ەرسوي، زيا گوكالپ سىن­دى تۇرىك اقىندارىنىڭ ولەڭ­دە­رىمەن سارىنداس بولدى. بۇل رەتتە يكبالدىڭ وسمان تۇرىك­تەرىن قولداپ جازعان جىرلارى وتارشىلدىققا قارسى پوەزيا­سىنىڭ ارقا-تىرەگىنە اينالعانىن ايرىقشا اتاپ وتكەن ءجون. سون­دىقتان ءى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس پەن تۇرىك ۇلت-ازاتتىق كۇرەسى كەزىندە ءۇندى مۇسىلماندارى تۇركياعا قارجىلاي كومەك جىبەرىپ، دەمەۋ بەردى. اسىرەسە 1911 جىلى جارىق كورگەن «ترابلۋسگارب ءشايىتى» تۋرالى جىرىندا يك­بال ءوزىن قۇزىرىنا شاقىرعان پايعامبارعا جۇماقتا جوق ايرىق­شا سىيمەن كەلگەنىن ايتىپ، اللانىڭ ەلشىسىنە ترابلۋسگارب (تريپوليتانيا) ءشايىتىنىڭ قانى تامعان شيشانى ۇسىنعانىن تەبىرەنە جازدى. بۇل وسمان ەلىندە ۇلكەن سەرپىلىس تۋعىزدى.

XX عاسىردىڭ باسىندا مۇ­سىلمان ەلدەرىنىڭ كوپشىلىگى پا­كىستان مەن تۇر­كيا­نىڭ قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرىنە الاڭداپ، ءبىر-بىرىنە جاقىنداي تۇسكەندە پاكىستاننىڭ نەگىزىن قالاۋشى مۇحاممەد ءالي دجيننا تۇركيامەن قارىم-قاتى­ناستى جاقسارتۋ قاجەتتىلىگىنە باسا نازار اۋداردى. سوندىقتان ءۇندىستان مۇسىلماندارى تۇر­كيا رەسپۋبليكاسىنا قولداۋ كورسەتۋىن ۇدەتە ءتۇستى. وسى تۇس­تا ءۇندىستاننىڭ رۋحاني كوسە­مى يكبال دا مۇستافا كە­مال اتاتۇرىكتىڭ ەرلىگىن ولەڭ-جىر­لارىنا قوستى. ول تۋرالى مۇحام­مەد يكبال: «ۇلتىن قۇتقارۋشى ءسان-سالتاناتىمەن جولعا شىق­قاندا، عاسىرلار بويى زىنداندا قالعاندار تۇتقا تەسىگىنەن سىعالادى»، دەپ جازدى. يكبال اتاتۇرىكتى ۇلگى ەتە وتىرىپ، ءوز ۇلتىنا جاڭا سەرپىن بەرىپ، ۇلتتىق يدەولوگيا قالىپتاستىرۋدى كوزدەدى. ول وسى جولدا دەموكراتيا مەن الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىكتىڭ شەڭبەرىندەگى جاڭا مەم­لەكەتتىڭ نەگىزىن قالاۋعا اتسالىستى. يك­بال شىعارمالارىنداعى اتا­تۇرىكتىڭ ازاتتىق تۇلعاسى ءۇندى مۇسىلماندارىنىڭ يدەيالارىنا ۇلگى بولدى. ول تۋرالى اقىن: «بۇگىندە مۇسىلمان ەلدەر اراسىندا دوگماتيكالىق ۇيقىدان ويانعان جالعىز مەملەكەت بولسا ول – تۇركيا. مۇسىلمان مەملە­كەتتەرىنىڭ اراسىندا تۇركيا عانا ينتەللەكتۋالدى بوستاندىق قۇقىعىن ىزدەدى. تەك تۇركيا عانا يدەالدان شىندىققا جەتە الدى»، دەپ جازدى. يكبال اتاتۇرىكتىڭ رەفورماتورلىعى مەن ەرلىكتەرىن اعىلشىندارعا قارسى ءۇندى مۇسىلماندارىنا ۇلگى ەتۋگە تىرىستى. ول 1922 جىلى «كەمال پاشاعا ارناۋ» دەگەن جىرىندا: «ارعىماعىڭ بولدىرعانشا، توقتاما، ءبىز ساقتاندىق، قور بولدىق، ساعان ساقتىق نە كەرەك؟!!» دەپ جازدى. وسىلايشا، يكبال بريتاندىق يمپەريا­ليزمگە قارسى كۇرەستە اتاتۇرىكتىڭ ۇلت-ازاتتىق كۇرەسىندەگى جەڭىسى ار­قى­لى حالقىن جىگەرلەندىردى. يكبالدىڭ تۇرىك­تەردىڭ داڭقتى جەڭىسىن ولەڭمەن ورنەك­تەپ، جىر جازۋى تۇركيا مەن ءۇندىستان حالىقتارىنىڭ دوستىعىن ودان ءارى جا­قىن­داتا ءتۇستى. ال 1947 جىلى پاكىستان مەم­لەكەتى قۇرىلعان كەزدە تۇركيا بۇل وقيعانى جىلى قابىلداپ، العاش بولىپ قولداۋ كورسەتتى.

اتاتۇرىك پەن يكبالدان باس­تال­عان رۋحاني بايلانىستار تۇركى الەمىنە جاڭا سەرپىن بەرىپ، باۋىرلاستىقتى بەكەمدەي ءتۇستى. ماسەلەن، وتكەن عاسىردىڭ با­سىندا بىرقاتار تۇركىستاندىق پاكىس­­تاننان پانا تاپقاندا، شەتتە ءجۇرىپ تۇركىستان ازاتتىق مۇراتىن جالعاستى­راتىن بىرلەستىكتەر قۇردى، ءتۇرلى باسى­لىمدار جاريا­لادى. وسىلاردىڭ قاتا­رىن­دا «تۇركىستان تۇرىك بوسقىندارى قاۋىمداستىعى» مەن ۋردۋ جانە تۇرىك تىلدەرىندە ەكى ايدا ءبىر شىعاتىن «تارجۋمان-ي-افكار» جۋرنالىن جارقىن مىسال ەتۋگە بولادى. سول سياقتى 1953 جىلى 22 قازاندا كاراچيدەگى «نيگار» قوناق­ۇيىندە بايمىرزا حايىتتىڭ قۇرمە­تىنە تۇركىستان بوسقىندارى قاۋىم­داستىعىنىڭ كەزدەسۋى ءوتتى. وسى كەز­دە­سۋدە «تۇركىستان بوسقىندارى قاۋىم­داستىعى» باس حاتشىسى ءارى «تارجۋمان-ي-افكار» جۋرنالىنىڭ رەداكتورى ماۋ­لانا ازام حاشمي 1933 جىلدان بەرى شتاب-پاتەرى ءۇندىستاننىڭ دەلي قالاسىندا ورنالاسقان «تۇركىستان پرەسسى» جانە «مۇحاجير» دەپ اتالاتىن باسپالار بىرلەستىگىنىڭ جەمىستى جۇمىس ىستەپ كەلە جاتقانىن، پاكىستاندا 2500-گە جۋىق تۇركى­س­تاندىق بوسقىندار ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن مالىمدەدى. بۇل تۋرالى گەرمانيادا شىعاتىن «ميللي تۇركىستان» باسىلى­مىندا 1952 جىلى شىلدە ايىنداعى سانىندا جاريالاندى. سوندىقتان تۇر­كىستان مۇحتارياتى قۇلاعاننان كەيىن ءتۇرلى ەلدەردە جالعا­سىن تاپقان ازاتشىل-مۇعاجىرلار قوز­عا­لىسىنىڭ ءبىر باعىتى پاكىستاندا قولداۋ تابۋىنا يكبال سالعان دوستىق بايلانىستاردىڭ ىقپالى بولدى دەۋگە نەگىز بار.

سونىمەن قاتار قازاق دالاسىنا زوبالاڭ اكەلگەن پاتشا وكىمەتىنىڭ شەڭگە­لىنەن قاشىپ شەتەل اسقان قازاقتار دا گي­مالاي اسىپ، تۇركياعا جەتكەنى ءمالىم. سول كەزدە مىڭداعان قازاقتار پاكىس­تاندى پانالاپ، جان ساقتاپ قالدى. دەرەك­كوزدەرگە سۇيەنسەك، ءۇندىستاننىڭ بحو­پال جەرىنە بارعان قازاقتار وزدەرى تۇرعان لاگەردى «قازاقاباد» دەپ اتاعان ەكەن.

يكبال مۇراسى

يكبال وتكەن عاسىرداعى ەڭ ىقپال­دى اقىن ءارى عالىم رەتىندە ارتىنا باي مۇرا قالدىرعان تۇل­عا. ونىڭ عىلى­مي جانە پوە­­تيكالىق مۇراسى ەۋروپا­لىق جانە ءداستۇرلى شىعىس رۋحا­ني قۇندى­لىقتارىمەن تىعىز ورىلگەن. اقىن­نىڭ فيلوسو­فيا­لىق ءىلىمى – مۇسىلمان قو­عامىن­داعى الەۋمەتتىك-ساياسي جانە ءدىني-­ەتيكالىق سيپاتتاعى وزەك­تى ماسەلە­لەردى شەشۋگە ىق­پال ەتسە، جالىندى جىرلارى مەن ۇندەۋلەرى سول داۋىردەگى قوعام­نىڭ ءتۇرلى سالالارىنداعى عالىم­­دار مەن كورنەكتى قايرات­كەرلەردىڭ جۇرەگىنە شۋاق بولىپ قۇيىلدى. ءالي-مۇحاممەد، ءالي دجاۋحار جانە شاۋكات ءالي سىندى ءۇندىستاننىڭ ايگىلى كوسەمدەرى بري­تاندىقتارعا قار­سى ۇلت-ازاتتىق كوتەرى­لىس كە­زىندە يكبال پوەزياسىنان قۋات الدى. مۇحاممەد ءالي دجين­نا يكبال­دىڭ ۇندىستانداعى مۇ­سىلماندىق بىرە­گەي­لىكتى قا­لىپ­تاستىرۋداعى جانە پاكى­س­­تان­­نىڭ قۇرىلۋ جولىنداعى نە­گىزگى رەفورماتورلىعىنا باس ءيىپ، مويىنداعان. سوندىقتان پاكىستان ۇكىمەتى بۇگىندە يك­بالدى ۇلتتىق اقىن دەپ ۇلىقتاپ، «يكبال كۇنىن» مەملەكەتتىك مەرەكە رەتىن­دە اتاپ وتەدى. سونىمەن بىرگە ول «شى­عىس شايىرى»، «پاكىستاننىڭ قۇرۋ­شى­سى» دەپ تە ارداقتالادى.

ۇلى ويشىلدىڭ مۇراسىن زەردەلەۋ ونىڭ رەفورماتورلىق قىزمەتىنىڭ نەگىزگى باعىتتارىن ايقىنداۋعا، يسلام ءدىنىنىڭ ءمانى مەن جالپى قوعامداعى ورنى تۋرالى كوزقاراستارىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ونىڭ فيلو­سوفيالىق شىعارمالارى باتىس پەن شىعىس مادە­نيەتىنىڭ ءوزارا ارەكەتتەسۋى تۇرعىسىنان ەرەكشە قىزىعۋشىلىق تۋدىرادى. اقىن­نىڭ «مەندىك قۇپيالارى» (اسرار-ي حۋدي، 1915)، «رياسىز­دىق قۇپيالارى» (رۋمۋز-ە-بەحۋ­دي، 1917)، «شىعىس جول­داۋى» (پايام-ي-ماشريك، 1923)، «كە­رۋەن داۋىسى» (باڭ-ي دەرا، 1924)، «جا­ۆيد­نامە» (1932)، «جي­ھانگەز» (1934)، «جابىرەيىل قاناتى» (1935)، «شى­عىس حالىق­تارىنا نە ىستەمەك كەرەك؟» (1936)، «مۇسانىڭ تاياعى» (زارب-ي-كا­­ليم، 1936) اتتى ولەڭدەر جينا­عى مەن «پەرسياداعى مەتافي­زيكانىڭ دامۋى» (1908)، «يسلام­داعى ءدىني ويدى قايتا قۇرۋ» (1934)، «حيجاز سىيى» (ار­ماگان-ي-حيدجاز، 1938) سىندى عى­لى­­مي مۇرالارى ادامزات اقىل-وي قا­زى­نا­لارىنىڭ الدىڭعى قاتارىنان ورىن العان الەمدىك شىعارمالارعا جاتادى. اقىننىڭ «مەندىك قۇپيالارى» ەڭبەگى باتىس ماتەرياليزمى مەن كلاسسي­كالىق پارسى پوەزياسى ءداستۇرىنىڭ ىق­پا­لىنداعى سوپىلىق ىلىمىنە قا­تىس­تى سىني تۇجىرىمدارىن جانە قۇ­ران­عا نەگىزدەلگەن «كەمەل ادام» ءىلىمىن قامتيدى. ونىڭ فيلوسوفيالىق شىعار­مالارى باتىس پەن شىعىس مادەنيەتىنىڭ بايلانىس­تارى تۇرعىسىنان ەرەكشە قىزى­عۋشىلىق تۋدىرادى.

ەۋروپانىڭ بارلىق اقىنى مەن فيلوسوفىنىڭ ىشىنەن يكبالعا ەڭ جاقىنى گەتە بولدى. يكبال اقىننىڭ «دجالال-و-گەتە» (دجالال مەن گەتە) دەگەن ولەڭى بار. شىن مانىندە، يكبال ونەرناماسىندا گەتە مەن رۋمي رۋحى ۇيلەسىم تاۋىپ تەل­اعىسقا اينالادى، سول سەبەپ­تەن ونىڭ دۇنيەتانىمىندا شى­عىس پەن باتىس ەكى بولەك الەم ەمەس، كەرىسىنشە ءبىرى-بىرىنە جاراسىم تاپقان ءبىرتۇتاس قۇبى­لىسقا اينالادى. اقىننىڭ اتالعان ولەڭىندە ەكى دانىشپان جۇماقتا سۋرەتتەلىپ، ولاردىڭ اراسىندا رۋحاني سۇحبات ءوربيدى. گەتە رۋميگە دوكتور فاۋست، ءىبى­لىس پەن قۇدىرەتتى يە تۋرالى شىعارماسىن وقىپ بەرەدى. يكبال گەتە­نىڭ «باتىس ديۋانى» ەڭبەگىنە نازيرا تۇرىندە جازعان «شىعىس جولداۋى» شىعارماسىندا: «مەن گەتەنىڭ «شىعىس ديۋا­نىنا» جاۋاپ رەتىندە پارسى ولەڭدەرىنىڭ جيناعىن جازدىم. ەڭبەگىمدە پارسى ادەبيەتىنىڭ نەمىس ادەبيەتىنە قالاي اسەر ەتكەنىن كورسەتۋگە تىرىسامىن»، دەپ جازدى.

يكبال مۇراسى شىعىس تىلدە­رىمەن قاتار كوپتەگەن ەۋروپا تىلىنە دە اۋدا­رىلدى. پاكىستاندا، ءۇندىستاندا، ۇلى­بريتانيادا، كانادادا جانە باسقا ەلدەردە دانا اقىننىڭ شىعارماشىلىق مۇراسىن زەرتتەۋ ءۇشىن عىلىمي مەكمەلەر قۇرىلىپ، يكبالتانۋشى ماماندار بىرنەشە باتىس ەلىندە ساباق بەرەدى. پاكىس­­تاندا مەكتەپتەردىڭ وقۋ باعدار­لامالارىنا يكبال شىعارما­لارى، اسىرەسە ونىڭ پوەزياسىنان ۇزىندىلەر ەنگىزىلگەن. الەمنىڭ بىرقاتار ەلىندە ول تۋرالى عىلىمي ديسسەرتاتسيالار قور­عالىپ، كە­مەڭگەردىڭ ءومىرى مەن شىعار­مالا­رىنا ارنالعان ەڭبەكتەر جارىق كورىپ كەلەدى. لاحوردا ويشىل اقىننىڭ مۇراسىن زەرتتەيتىن يكبال اكادەمياسى جۇمىس ىستەي­دى. ءبىز 2019 جىلى جەلتوقسان ايىنداعى پاكىستان ساپارىمىزدا لاحور قالاسىنا ارنايى بارىپ، اكادەمياعا باس سۇعىپ، ۇلى ويشىلدىڭ ماڭگىلىك مەكەنىنە تاعزىم ەتتىك.

وسىعان قاراماستان عالىم­دار يكبال مۇرالارى ءالى دە لايىق­تى باعاسىن العان جوق دە­­گەن پىكىرلەردى العا تارتادى. بىرى­ن­شىدەن، اقىن تۋرالى وت­كەن عاسىردا جاريالانعان ەڭ­بەك­تەردە ونىڭ پوەزياسى مەن فيلو­سوفيالىق شىعارمالارىندا ايتىلعان جان-جاقتى ويلار قامتىلماي كەلدى. ەكىنشىدەن، يكبال كوبىنە نيتسشە، بەرگسون، گەتە جانە دانتە سىندى تانىمال ەۋروپالىق ويشىلدارمەن سالىستىرىلىپ، ونىڭ شىعىس فيلوسوفيالىق قىرلارى اشىلماي قالۋدا. بەرگسونمەن جاقىن دوس بولعان ويشىل، وعان يسلام فيلوسوفياسى بويىنشا كوپ­تەگەن تىڭ دەرەك ۇسىندى. يكبال نەگىزىنەن اقىن رەتىندە قاراس­تىرىلىپ، ونىڭ پروزاسىندا ايتىلعان شىعىسقا ءتان دانالىق وي-تۇجىرىمداردىڭ قىرى تولىق تانىلماي كەلدى. الايدا بۇگىندە يكبالدىڭ شىعارمالارىنا ايرىقشا كوڭىل ءبولىنىپ، پروزالىق زەرتتەۋلەردە دە ىلگەرىلەۋ بايقا­لادى. ورتالىق ازيا ەلدەرى ىشىندە وزبەكستان مەن تاجىكستاندا يكبال مۇراسىن زەرتتەۋ بويىنشا شىعارمالار جازىلىپ، ديسسەرتاتسيالار قورعالدى. ال قازاقستاندا اقىننىڭ بىرنەشە ولەڭ جولدارى تارجىمالانعانى بولماسا، ارنايى عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارى كەزدەسپەيدى. سوندىقتان يكبال­دىڭ يسلام وركەنيەتىنە قوسقان ۇلەسى، ازاتتىقتى جىرلاعان سانا­لى عۇمىرى، ليريكاعا تولى پوەزياسى، «كەمەل ادام» ءىلىمى تۋرالى تۇجىرىمدارى جانە شى­عىس عۇلامالارىمەن، اسىرەسە قازاق رۋحانياتىنىڭ كورنەكتى تۇل­عالارى شىعارمالارىمەن سالىس­تىرىلا زەرتتە­لۋى قاجەت. اسىرەسە يكبالدىڭ رۋمي ار­قىلى ءياساۋيدىڭ سوپىلىق ءىلىمىن قابىل­داپ، ونى شىعىس پەن باتىس الەمىنە تا­نى­ت­­­قان ەڭبەگى، فارابيدەن باستاۋ الاتىن فيلوسوفيالىق مۇرالارى سارالانىپ، كەڭىنەن زەردەلەنۋگە ءتيىس دەپ ويلايمىز.

تۇركى اكادەمياسى 2020 جى­لى يك­بال ەلىندە يسلام ىنتى­ماقتاستىعى ۇيى­مىنىڭ تۇراقتى كوميتەتىمەن (COMSTECH) بىرلەسىپ، جاھاندىق ءال-فارابي فورۋمىن ۇيىمداستىرعان بولاتىن. ەندى ۇلى ويشىلداردىڭ مۇرا­سىن ناسيحاتتاۋ ماقساتىندا العاش رەت قازاقستاندا يكبال فورۋمىن وتكىز­گەلى وتىر. مۇحاممەد يكبالدىڭ 145 جىلدىق مەرەيتويىمەن تۇسپا-تۇس كەلگەن بۇل فورۋمعا پاكىستان مەن الەمىنىڭ باسقا دا ەلدەرىنەن تانىمال يكبالتانۋشى عالىمدار قاتىسىپ، ۇلى اقىننىڭ مۇرالارى ۇلىقتالماق. بۇل باستامانى يكبال مۇراسىن ەلىمىزدە زەردەلەۋدىڭ جاڭا بەلەسى دەپ باعالاۋعا بولادى.