ازىق-ت ۇلىك ينفلياتسياسى قاشانعى قۇبىلا بەرەدى؟

ارينە، بارلىعىمىز ازىق-ت ۇلىك نارىعىنداعى قالىپتاسقان احۋالدىڭ كۇردەلىلىگىن تۇسىنەمىز جانە ۇكىمەتتىڭ ۋاق­تىلى ءىس-قيمىلىن قولدايمىز. دەگەنمەن قوعامدا «اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىنىڭ نەگىزگى ءتۇرىن ەكسپورتتاۋشى مەملەكەتتەردىڭ ءبىرىنشى وندىعىنا كىرە وتىرىپ، نەگە ءبىز ازىق-ت ۇلىك ينفلياتسياسىنىڭ دەڭگەيى بويىنشا كورشىلەس كوپتەگەن ەلدەن الدا كەلەمىز؟» دەگەن ورىندى سۇراق تۋىندايدى.

قازىرگى جاعدايمەن سيپاتتاساق، مەم­لە­كەت­تىك ورگاندار ءورت ءسوندىرۋ ادىسىمەن جۇمىس ىستەيدى دەپ ايتۋعا بولادى، ولاردىڭ ءىس-قي­مىلى الدىن الۋ سيپاتىنداعى شارا­لاردى قولدانۋعا ەمەس، اياقاستى تۋىن­داعان جاعدايعا جاۋاپ قايتارۋعا عانا با­عىتتالعان. اۋىل شارۋاشىلىعى تا­ۋارلارىن ەكسپورتتاۋعا تىيىم سالۋ جانە ەكسپورتتىق كۆوتالاردى ەنگىزۋ وڭاي، بىراق ونداي شەكتەۋلەر فەرمەرلەردى بان­كروت­تىققا، ال وتاندىق اگروونەركاسىپ كەشە­نىنىڭ دامۋىن تەجەۋى ابدەن مۇمكىن.

ەڭ سوراقىسى، بىزدە ەلدىڭ ازىق-ت ۇلىك قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ماسە­لە­لەرىندە جۇيەلىلىك جوق. بىرىنشىدەن، بىزگە زاڭنامالىق دەڭگەيدە «ازىق-ت ۇلىك تاۋەلسىزدىگى» ۇعىمىن ءدال انىقتاۋ قاجەت. ويت­كەنى قازىرگى تۇجىرىمداما ناقتى جاعدايمەن سايكەس كەلمەيدى. مىسالى، كەيبىر ءونىم تۇرلەرى بويىنشا ءوندىرىس كولەمى تۇتىنۋدىڭ فيزيولوگيالىق نورمالارىنىڭ نەگىزىندە ەسەپتەلگەن ىشكى نارىق­تىڭ قاجەتتىلىگىنەن اسىپ كەتەدى، ياعني قاعاز جۇزىندە ازىق-ت ۇلىك قاۋىپسىزدىگىن قامتا­ماسىز ەتىپ وتىرمىز. ال شىن مانىندە، بۇل ونىم­دەر بويىنشا ءبىز يمپورتقا ءالى دە تاۋ­ەلدىمىز. باسقاشا ايتقاندا، حالىق­تىڭ ازىق-ت ۇلىك تاۋارلارىنىڭ تۇتىنۋ نورمالارىن انىقتاۋدا شىنايى ءارى وبەكتيۆتى تاسىلدەرگە اۋىسۋىمىز قاجەت.

ەكىنشىدەن، بىزدە ازىق-ت ۇلىك قاۋىپ­سىز­دىگى دوكتريناسى قابىلدانىپ، ونىڭ ناقتى كورسەتكىشتەرى، باعالاۋ ولشەم­شارتتارى مەن قامتاماسىز ەتۋ تەتىكتەرى ايقىندالۋعا ءتيىس. ەگەر ءالى كۇنگە دەيىن ونى مونيتورينگتەۋدىڭ تولىققاندى ادىستەمەسى بولماسا، ەلدىڭ ازىق-ت ۇلىك قاۋىپسىزدىگى ماسەلەلەرىن قالاي باسقارۋعا بولادى؟

دامىعان ەلدەردە بۇل ماسەلەلەر ۇزاقمەرزىمدى ەكونوميكالىق بايلانىس­تى قالىپتاستىرا وتىرىپ، بەلگىلەنگەن باعامەن فورۆاردتىق جانە فيۋچەرستىك كەلىسىمشارتتاردى دامىتۋ ارقىلى شەشى­مىن تاپقان. سوندىقتان ولاردا ازىق-ت ۇلىك تاۋارلارىن ىشكى نارىققا بەلگىلەنگەن باعالار بويىنشا جەتكىزۋدىڭ تۇراقتى كولەمى ساقتالىپ وتىرادى. وسى سەبەپتەن اتالعان ەلدەردە ازىق-ت ۇلىك ينفلياتسياسى بىزدەگىدەي قۇبىلا بەرمەيدى.

ال ءبىز وسىنداي جۇيەنى جاساي الامىز با؟ مەنىڭشە، تولىق مۇمكىندىگىمىز بار. قازىرگى ۋاقىتتا اۋىل شارۋاشىلىعى تاۋارلارىن وندىرۋشىلەر سۋبسيديا الا وتىرىپ، ىشكى ازىق-ت ۇلىك نارىعىنىڭ جاي-كۇيىنە، ازىق-ت ۇلىك تاۋارلارى باعاسىنىڭ وسۋىنە قاتىستى ەشقانداي جاۋاپكەرشىلىك المايدى. اشىعىن ايتۋ كەرەك، كوپتەگەن باعىت بويىنشا سۋبسيديالاۋ جۇيەسى بيۋدجەت اقشاسىن جاي عانا تاراتۋ راسىمىنە اينالدى.

بۇگىندە اۋىلداعى تاۋار وندىرۋشىلەردىڭ باسىم بولىگى نارىقتىڭ قۇبىلمالى جاعدايىندا جۇمىس ىستەپ كەلەدى. ولاردىڭ ءونىمدى بەلگىلەنگەن باعامەن وتكىزەتىن تۇ­راق­ت­ى ورىندارى جوق. سول سەبەپتى دە ءبىزدىڭ فەر­مەرلەردىڭ نەگىزگى ۇستانىمى جوعارى با­عانى كۇتۋ جانە كەزدەيسوق ساتىپ الۋشىلاردى تابۋ بولىپ وتىر. ال مۇنداي جاع­دايدا ىشكى ازىق-ت ۇلىك نارىعىنىڭ تۇ­راقتىلىعىن قامتاماسىز ەتۋ مۇمكىن ەمەس.

بۇل پروبلەمانى شەشۋ ءۇشىن سۋبسيديا­لاۋ مۇمكىندىكتەرىن پايدالانا وتىرىپ، اگروونەركاسىپ كەشەنىندەگى كلاستەرلەردى دامىتۋعا ەكونوميكالىق جاعدايلار جاساۋ كەرەك. اتاپ ايتقاندا، وسىرىلگەن ءونىمدى ىشكى ازىق-ت ۇلىك نارىعىنا فورۆاردتىق كەلىسىمشارتتار بويىنشا جانە بەلگى­لەن­گەن باعالارعا سايكەس جەتكىزۋدى سۋبسيديا الۋدىڭ مىندەتتى شارتى رەتىندە ەنگى­زۋ قا­جەت. بۇل رەتتە فورۆاردتىق كەلىسىم­شارت­تار­عا اۆانس بەرۋ ەسەبىنەن اۋىلداعى تا­ۋار ون­دىرۋ­شىلەردىڭ اينالىم قاراجاتىن تولىق­تىرۋ ماسەلەلەرى دە ءبىر مەزگىلدە شەشىلەدى.

مۇنداي جاعداي جوعارىدا ايتىلعان ەكسپورتتىق شەكتەۋلەردى قولدانۋدان باس تارتۋعا جانە سول ارقىلى ەكسپورتقا باع­دار­لانعان وتاندىق اگروبيزنەستىڭ تيىم­دىلىگىن ارتتىرۋعا، ياعني مەملەكەتتىڭ اگرار­لىق ساياساتىن تۇراقتى جۇرگىزۋگە مۇم­­كىندىك بەرەدى. بۇل جۇيەلى وزگەرىستەردى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن قولدانىستاعى زاڭناماعا ءتيىستى وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ قاجەت.

اقىلبەك كۇرىشباەۆ،

سەنات دەپۋتاتى