قازاق مەرگەندەرى 78 جىلدان سوڭ «حالىق قاھارمانى» اتاندى

مەرگەندىك ونەر قازاقتىڭ قا­نىندا بار. «توبىرشىقتى بيىك جاي سالىپ، دۇشپان اتتىم وكىنبەن» دەپ دوسپانبەت جىراۋ ايتقانداي، جوعارىدا اتى اتالعان قوس مەرگەننىڭ ءبىرى ت.ابدىبەكوۆ ءبىر ءوزى 397 جاۋدى جەر جاستاندىرسا، ەكىنشى مەرگەن ى.سۇلەيمەنوۆ جايلى گەنەرال-لەيتەنانت ف.ءليسيتسىنتىڭ ەستەلىگىندە، وسى ءبىر قازاق ازاماتىنىڭ قولىنان 250-دەن استام فاشيست قازا تاپتى («بيتۆا زا موسكۆۋ»، م.، 1958، س. 290-بەت) دەلىنىپتى. وسى ورايدا ورىستىڭ مايدانگەر-جازۋشىسى يليا ەرەنبۋرگ 1942 جىلى «پراۆدا» گازەتىندە جارىق كورگەن ماقالاسىندا مايدانداعى قا­زاق جاۋىنگەرلەرىنىڭ باتىرلىعى مەن مەرگەندىگى جايلى تامسانا جازىپ، ءسوزى­نىڭ سوڭىن «ولار ءۇشىن ار-نامىس بارىنەن جوعارى»، دەپ تۇيىندەۋى بەكەر ەمەس.

«سو­تسيا­ليستىك قا­زاق­ستان» گازەتىنىڭ 1944 جىلعى 18 قاڭتار كۇنگى سانىندا لەيتەنانت قازبەك سۇلەيمەنوۆتىڭ «مەر­گەندەر» اتتى كولەمدى دۇنيەسى جاريا­لانىپتى. وسى ماقالادا سو­عىستان بۇرىن، ياعني 1938 جىلعا دەيىن اسكەر قاتا­رىن­دا بولعان اتاقتى مەرگەن ءابىل نۇسىپباەۆ جايلى مالىمەت كەلتىرىپتى. ءابىل مەرگەن ءتىپ­تى سوعىس باستالماي تۇرىپ-اق، ارنا­يى دايىندىقتان وتكەن جانە ەرەكشە تاپ­سىرما ورىنداعانى ءۇشىن «قىزىل جۇلدىز» وردەنىمەن ماراپاتتالعان ەكەن. ول سوعىس باستالعان تۇستا ماي­دان­عا شاقىرىلىپ، 19 ادامدىق تەك قازاق­­تاردان قۇرالعان مەرگەندەر توبىن جاساقتاۋمەن قاتار، ولارعا ۇستازدىق ەتىپتى. ونىڭ شاكىرت­تەرىنىڭ ءبىرى ماقالا باسىندا ءسوز ەتىپ وتىرعان – تولەۋعالي ابدىبەكوۆ ەكەن.

بۇل ماقالادان ءۇزىندى كەلتىرسەك: ء«ابىل ۇيرەتكەن 19 مەرگەن از عانا ۋاقىت­تا 1173 نەمىستىڭ كوزىن جويدى. ات­قىش باتىرلار تولەۋعالي ابدىبەكوۆ – 311 نەمىستى، م.اسانوۆ – 150 نەمىستى، ت.شابدانوۆ – 65 نەمىستى، و.ورمانوۆ – 67 نەمىستى، ە.مۇسابەكوۆ – 56 نەمىستى، ال ءابىل­دىڭ ءوزى 113 نەمىستى ءولتىردى. ءابىل بيىل جاڭادان 28 سنايپەر دايىنداۋدا. وسىلاردان ماساباەۆ – 24، شالاتاەۆ 4 نەمىس ءولتىردى» دەپتى.

كەلەسى جازبا «سوتسياليستىك قازاق­ستان» گازەتىنىڭ 1944 جىلعى 4 ءساۋىر كۇنگى سانىنا «سۇر مەرگەن» دەگەن تاقى­­رىپپەن جاريالانىپتى. ماقالا اۆتورى – ۇلكەن (اعا) لەيتەنانت جەكەن جۇما­قانوۆ. كەيىپكەرى – جوعارىدا اتى اتالعان قوس مەرگەننىڭ ءبىرى – ىبىرايىم سۇلەيمەنوۆ. دەرەكتى جازبادان ءۇزىندى كەلتىرسەك: «ساپتا تۇرعان سنايپەرلەرگە وقتى بۇل جولى گەنە­رالدىڭ ءوزى ۇلەستىرىپ جاتىپ، الىستاعى قازاق دالاسىنىڭ جۇپارى اڭقىعان جىگىتتىڭ تۇرىنە سۇقتانا قاراپ «اتىڭ كىم؟» دەدى. «ىبىرايىم سۇلەيمەنوۆ». ول گەنەرال بەرگەن 8 وقتى 600 مەتر جەردەگى نىساناعا قاتارىنان قوندىردى. ءبىرىنشى ورىن الدى... ونىڭ سۇيەكتى دەنەسىندە كۇش اتاسىنىڭ نەشە ءتۇرى بار. نەمىستەرمەن قويان-قولتىق ۇرىسقا كىرىسكەندە ىبىرايىم بىرەر مينۋتتا 16 گراناتا لاقتىرىپ ۇل­گە­رەدى. ونىڭ الدىندا 40-50 نەمىس جۋساپ جاتادى. كوزدەرى نۇر جايناپ، بەتى گۇلدەي قۇلپىرىپ تۇراتىن ول بالا كۇنىندە تۇستىك جەردەن قوي بولجايتىن قىراعى بولىپتى» دەپ جازىلىپتى.

تاعى ءبىر جازبا-دەرەك اتالمىش با­سىلىمنىڭ 1944 جىلعى 1 مامىر كۇنگى سانىنا «ەردىڭ ەسەبى» دەگەن تا­قى­رىپپەن جاريالانىپتى. ماقالا اۆتورى – اسقار توقماعامبەتوۆ. بۇندا ابدراحمان ءومىرجانوۆ اتتى جاس مەرگەن جايلى مالىمەت جاريا­لانىپتى. «اۆگۋست ايىنىڭ سوڭعى كۇنى ەردىڭ ەسەبىنە 16 نەمىستىڭ ولىگى تىركەلدى دە سەنتيابردىڭ 10 كۇنى 5 نەمىس، وسى ايدىڭ اقىرىندا 23 نەمىس، ءسويتىپ، وتكەن اي مەن بۇل ايدىڭ ەسەبى 39 بولدى. وكتيابر ايىن­­­دا ەردىڭ ەسەبىندەگى ولگەن نەمىس – 58، نويابر ايىنىڭ العاشقى 6 كۇنىندە 15 نەمىس جازىلدى. قاپىدا جارالانعان ابدراحمان كەلەسى جىلدىڭ ماي ايىنىڭ 10 كۇنى ەسەبىن قايتا باستاپ، ايدىڭ اياعىنا دەيىن 53-ءىن ءولتىردى. يۋن ايىندا ەسەپ – 72-گە جەتتى. ءسويتىپ، 1942 جىلدىڭ 21 اۆگۋست ايىندا باستالعان ەسەپ، 1943 جىلدىڭ 21 ءيۋلى كۇنى توق­تال­دى. الماتى وبلىسى كەگەن اۋدانى جالاڭاش اۋىلى كەڭسەسىنە قاراستى «وبلاتكوم» اتىنداعى كولحوزدىڭ مۇ­شە­سى ا.ءومىرجانوۆ 280 نەمىستى ەسەبىنە جازدى» دەلىنىپتى ماقالادا.

ءتورتىنشى دەرەك «سوتسياليستىك قازاق­ستان» گازەتىنىڭ 1944 جىلعى 4 ءساۋىر كۇنگى سانىنا «مەرگەن جىگىت» دەگەن تاقىرىپپەن جاريالانىپتى. ماقالا اۆتورى – ديحان ءابىلوۆ. بۇل جازبادا جۇمان ەسىركەەۆ اتتى مەرگەننىڭ مايدان­داعى ەرلىگى قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىلىپتى: «جاۋ­­دىڭ قىر ۇستىنە قۇرىپ تاستاعان پۋ­لە­مەتى وقتى جاڭبىرداي جاۋدىرىپ باس كوتەرتەر ەمەس. – قاپ، بالەم سەنىڭ ىزاڭ ءوتتى-اۋ، - دەپ قىزىل شىرايلى جىگىت ەڭبەكتەي جونەلدى. اتىپ جاتقان نەمىستىڭ ماڭدايى اندا-ساندا قىلت ەتىپ كورىنەدى. «سونىڭ دا جەتەدى» دەپ مەرگەن باسىپ سالدى. پۋلەمەت ءۇنى ءوشتى. ازدان سوڭ قايتا ساقىلدادى. مەرگەن ەكىنشى نەمىستىڭ ماڭدايىنا وق قادادى. بۇل جىگىت جۇمان ەسىركەەۆ ەدى. ءىن تۇبىندە جاتقان ەكى نەمىستى ءبىر-ءبىر اتىپ جاياۋ اسكەرگە جول اشقان گۆارديا ستارشيناسى ج.ەسىركەەۆتىڭ ەسەبى وسى جولى 100-گە تولدى».

بەسىنشى دەرەك باسىلىمنىڭ 1944 جىلعى 10 جەلتوقسان كۇنگى سانىنا «مەر­گەن­نىڭ ەسەبى» دەگەن اتپەن جاريالانىپتى. ماقالا اۆتورى – ق.جۇماتاەۆ. بۇل جازبادا نەمىس مەرگەنىمەن جەكپە-جەك اتىسقا شىققان قۋاناي اتتى قازاقتىڭ ەرلىگى جايلى بىلاي دەلىنىپتى: «قۋاناي مەرگەن ءتۇن قاراڭعىسى سەرپىلگەن كەزدە نەمىس مەرگەن جاتقان جەردەن ءۇش ءجۇز مەتردەي شۇڭقىرعا بەكىنىپ الدى. قانشا باقىلاسا دا جاۋ مەرگەنى ەش بەلگى بەرمەدى. ەكى مەرگەن ءبىرىن-ءبىرى اڭدۋمەن بولدى. قۋاناي نەمىس مەرگەنى جاۋاپ قايتارار دەگەن ويمەن شوق بۇتانى كوزدەپ ءبىر-ەكى اتتى. ويلاعانداي-اق ول دا اتا باستادى. ۇشقان وق قۋانايدىڭ توبەسىن جاناي تىزىلداپ ءوتىپ جاتتى. سول كەزدە قاناي قۇلاقشىنىن باسىنان الىپ، قاسىنداعى بۇتاعا ىلە قويدى. جاۋ ونى قاعىپ ءتۇسىردى. قۋاناي ءۇنسىز جاتىپ الدى. جاۋ ونى ءولدى دەپ ويلاپ، تۇرىپ قاراي بەرگەندە قۋاناي قاق جۇرەكتەن دالدەپ باسىپ سالدى. قۋاناي جويعان نەمىستىڭ سانى از كۇندە 373 بولدى». ءبىر وكىنەرلىك جاعداي ماقالا اۆتورى قۋاناي مەرگەننىڭ فاميلياسىن اتاۋ­دى ەسكەرمەپتى.  

بەت قاتتالىپ جاتقاندا: ماقالاعا ارقاۋ بولعان قازاقتىڭ قوس مەرگەنى – تولەۋعالي ابدىبەكوۆ پەن ىبىرايىم سۇلەيمەنوۆكە مەملەكەت باسشىسىنىڭ جارلىعىمەن «حالىق قاھارمانى» اتاعى بەرىلدى. 78 جىلدان سوڭ ادىلەتتىلىك ورناپ، قازاق باتىرلارىنىڭ ەرلىگى لايىقتى باعالاندى.