العاشقى قازاق كينوسى

سول جىلدارداعى ەل وكىمەتى كورنەك­تى جازۋشىلار بەيىمبەت مايلين مەن عابيت مۇسىرەپوۆكە امانگەلدى يمانوۆ تۋرالى ماتەريال جيناپ، ستسەناري جازۋعا تاپسىرما بەردى. سونداي-اق ولاردىڭ قاسىنا كەرەكۋ وڭىرىندە تۋعان بەلگىلى قالامگەر ۆسەۆولود يۆانوۆتى قوسادى. قالامدارى جۇردەك ءۇش سۋرەتكەر از ۋاقىت ىشىندە ستسەناريدى جازىپ، دايار ەتەدى. ەندى كينونى ءتۇسىرۋ كەرەك.

وسى جەردە كورنەكتى پۋبليتسيست، قو­عام قايراتكەرى، كەزىندە مەملەكەتتىك كينو كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولعان كامال سمايىلوۆتىڭ «امانگەلدى –تۇڭعىش قازاق ءفيلمى» اتتى ماقا­لا­سىنان ءۇزىندى كەلتىرەيىك:

«قازاقستان مەن لەنينگراد اراسىندا ءبىر-بىرىمەن جاساسقان شارت بار-تۇعىن. 1934 جىلى كيروۆ كەلىپ قايت­قاننان كەيىن، ولاردىڭ اراسىندا ونەركاسىپ، عىلىم مەن ونەر سالاسىندا ەكىجاقتى بايلانىستار وربىگەن. قازاقستان وكىمەتى لەنينگراد كينوستۋدياسىنان وسى ءفيلمدى قويۋعا جار­دەم سۇرادى. رەجيسسەر م. لەۆين مەن وپەراتور ح.نازاريانتس باستاعان كينو توبى كەلىپ، «امانگەلدى» ءفيل­مىن تۇسىرۋگە كىرىستى. فيلم وقيعاسى تورعاي جەرىندە وتسە دە، جاقىن جەردە، الماتىنىڭ اينالاسىنا تۇسىرىلەتىن بولدى. ايگىلى سۋىقتوبەنى كينو ادامدارى سوندا «يگەرە» باستاعان. ودان كەيىن سول جەردە تالاي فيلمدەر («جامبىل»، «الدار كوسە»، «شوق پەن شەر»، ت.ب.) ءتۇسىرىلدى» دەيدى كامال اعامىز.

قازاق ومىرىنەن تۇسىرىلگەن تۇڭ­­عىش كينوعا ەڭ تالانتتى دەگەن اكتەرلەر تاڭ­­داپ الىندى. ولاردىڭ دەنى العاش قۇرىلعان قازاق تەاترىنىڭ تارلاندارى ەدى. ايتالىق، امانگەلدى رولىنە ەلۋباي ومىرزاقوۆ بەكىتىلسە، باتىردىڭ ايەلى بالىمدى – عاجايىپ ءبيشى شارا جيەنقۇلوۆا وينادى. سونىمەن قاتار فيلمدەگى باسقا رولدەردە – سەركە قوجامقۇلوۆ، قاليبەك قۋانىشباەۆ، قۇرمانبەك جانداربەكوۆ، راحمەتوللا سالمەنوۆ، قاپان بادىروۆ وينادى. وسى فيلمگە بەلگىسىز سارباز بولىپ شاكەن ايمانوۆ تا تۇسكەن. مۋزىكا­سىن ا.جۇبانوۆ پەن م.گنەسين جازعان. سۋرەتشىسى – ق.قوجىقوۆ.

فيلمگە امانگەلدى يمانوۆ باس­تا­عان 1916 جىلعى تورعايداعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى ارقاۋ بولدى. وسى كوتەرىلىستىڭ باستالۋىنا ۇستەم ەلدىڭ وتارشىلدىق ساياساتى عانا ەمەس، پات­شانىڭ 1916 جىلعى 25 ماۋسىمداعى مايداننىڭ قارا جۇمىسىنا 19 بەن 43 جاس ارالىعىن­داعى قازاق ەر-ازا­ماتتارىن شاقىرۋ جار­لىعى تۇرت­كى بولدى. وسىعان بايلانىس­تى ەلى­مىز­دىڭ ءار وڭىرىندە حالىق باس كوتەردى. سو­نىڭ ىشىندە تورعاي دالا­سىن­داعى قارسىلىق ۇلكەن كوتەرىلىسكە ۇلاسىپ، وعان قىزىلوردا، قوستاناي، اقتوبە، اقمولا، سەمەي ايماقتارىنان ادامدار قوسىلىپ، عىلىمي دەرەكتەردە حالىق باتىرىنىڭ سوڭىنان ەرگەن كوتەرىلىسشىلەر سانى 50 مىڭعا جەت­كەندىگىن ايتادى. كوتەرىلىسشىلەر جانىندا اسكەري كەڭەس جۇمىس ىستەگەن. باس سارداردىڭ سوڭىنان ەرگەن ساربازدار مۇزداي قارۋلانعان جازالاۋشى وتريادقا قارسى تۇرىپ، تويتارىس بەرەدى. كينودا وسى وقيعالار نانىمدى بەينەلەنگەن. اقىرى، امانگەلدى باتىر ايەلى بالىمنىڭ قولىندا جان تاپسىرادى.

قايبىر جىلدارى وسى كينونى «قا­زاق­تىڭ العاشقى دىبىستىق كوركەم ءفيلمى دەپ ساناي الامىز با؟» دەگەن ءتۇرلى پىكىرلەر تۋعاندا، وعان كامال سمايىلوۆ تۇششىمدى جاۋاپ بەرىپتى.

«ساناي المايمىز، دەگەندەر – بىرىنشىدەن، ونى قويعان رەجيسسەر مەن وپەراتور قازاقتار ەمەس، ەكىنشىدەن، ول باسقا كينوستۋديانىڭ بازاسىندا تۇسىرىلگەن» (ول كەزدە قازاق كينوستۋدياسى قۇرىلماعان) دەگەن «دالەل» ايتادى، ەكىنشى جاعىنان بۇل ءفيلمنىڭ ستسەناريىن جازعان قازاق جازۋشىلارى، ويناعان قازاق اكتەرلەرى، مۋزىكاسى قازاقشا، ول قازاق ءومىرىن، قازاقتار­دىڭ تۇرمىس-سالتىن، كيىم-جيھازدارىن العاش رەت ەكراندا كورسەتەدى. دەمەك، ول – تۇڭعىش قازاق ءفيلمى، قازاق كينو­سىنىڭ تاريحى سودان باستالادى» دەپ قاداپ ايتىپتى قايراتكەر.

سونداي-اق كامال اعامىز جوعارىدا ايتىپ وتكەن ماقالاسىندا اتالعان تۋىن­دىنىڭ ستسەناريىن جازعان عابيت مۇسىرەپوۆ پەن فيلم رەداكتورى قاسىم توعىزاقوۆتىڭ ەستەلىگىن كەلتىرەدى.

«1936 جىلى ماسكەۋدە قازاق ونە­رىنىڭ ءبىرىنشى دەكاداسى بولعاندا ستالين باسشىلاردى قابىلداپ: «سەندەردىڭ چاپاەۆتارىڭ بار ما؟» دەگەن كورىنەدى. ول كەزدە «چاپاەۆ» كينوسى شىعىپ، جەر-كوكتى دۇبىرلەتىپ جاتقان كەزى. سوندا «بار» دەپ ءبىزدىڭ ادامدار كىمدى كورسەتكەن كورىنەدى.

قاسىم توعىزاقوۆ: امانگەلدىنى.

عابيت مۇسىرەپوۆ: جوق. ءالىبي جان­گەلديندى. ول سول توپتىڭ ىشىندە ەكەن. سوندا ستالين: «جوق، ول ەمەس، − دەپتى. – اناۋ، الگى تورعايدىڭ، تۋرگايسكي كوميسسار، تۋرگايسكي» دەپ ءبىر-ەكى قايتالايدى. بىرەۋى ايتادى قاعازعا قارادى دەپ، بىرەۋى ايتادى قاراعان جوق دەپ. ءسويتىپ ەسىنە تۇسكەندە «يمانوۆ» دەپتى. سودان بارىپ باستالىپ كەتتى.

قاسىم توعىزاقوۆ: سوندا امان­گەلدىنى بىلەتىن بولعان-اۋ ول كىسى؟!

عابيت مۇسىرەپوۆ: سونى مەن جەتە بىلمەيمىن، بىراق بىلگەن. ءبىز سول ارادا ۆسەۆولود يۆانوۆتى تاۋىپ الدىق. ءبىز ەكەۋمىز دە كينو زاڭىن بىلەمىز دەپ ويلاي المايمىز. سوسىن «لەنفيلممەن» شارت جاساستىق. جۇرت دەكادادان ەلگە قايتتى. بەيىمبەت ەكەۋمىز باتپاققارا جاعىنا، «امانگەلدىنىڭ ەلىنە كەتتىك قوي. سودان سوڭ بەيىمبەت ەكەۋمىزدىڭ وچەركىمىز 14-15-نومىرگە باسىلدى» دەيدى.

ءبىر وكىنىشتىسى، فيلم ءتۇسىرىلىپ جات­قاندا، سونىڭ باسى-قاسىندا جۇر­گەن جازۋشى بەيىمبەت ءمايليندى قاراقاس­تەكتەن ۇستاپ اكەتكەن. سول جىلى عابيت مۇسىرەپوۆتى دە تۇتقىنداۋعا وردەر بەرىپ قويعان كۇنى «پراۆدا» گازەتىندە «امانگەلدى» ستسەناريى جارىق كورىپ، سىرشىل سۋرەتكەر امان قالعان.