ساندا بار، ساناتتا جوق

الەمنىڭ قاي ەلىندە دە بولسىن نە جۇمىس ىستەمەيتىن، نە وقىمايتىن، نە قانداي دا ءبىر ىسكە قىزىعۋشىلىعى جوق جاستار توبى كەزدەسەدى. بۇل توپقا بۇگىندە حالىقارالىق قوعامداستىق NEET (Not in Empoloyment. Education or Training) دەگەن ايدار تاعىپ، اتاۋ بەرگەن. باسقاسىن قايدام، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە بۇل ساناتتاعىلاردىڭ قاتارى جىل سايىن تولىعا تۇسۋدە. قازاقستان ستراتەگيالىق جوسپارلاۋ جانە رەفورمالار اگەنتتىگى ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ مالىمەتىنە سۇيەنسەك، ەلىمىزدە 2021 جىلعى ءۇشىنشى توقسان بو­يىنشا NEET جاستار ۇلەسى 6،7 پايىزدى قۇراعان. ياعني ەلدەگى 255 197 جاس نە جۇمىس ىستەمەيدى، نە وقىمايدى. اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ مينيسترلىگى 2020 جىلعا قاراعاندا بۇل ساناتتاعى جاستاردىڭ 0،7 پايىزعا ازايعانىن مالىمدەيدى.

ستاتيستيكاعا قاراساق، قارا­عاندى وبلىسىندا جاستاردىڭ 9،9 پايىزى NEET ساناتىنا كىرەدى ەكەن. اقمولا وبلىسىندا بۇل كور­سەتكىش – 8،8 پايىز. قىزىلوردا جاس­تارىنىڭ 8 پايىزى جۇمىسپەن دە، وقۋمەن دە قامتىلماعان. سول­تۇس­تىك وبلىستاردا كورسەتكىش سالىستىرمالى تۇردە از. پاۆلودار وب­لىسىندا NEET ساناتىنداعى جاس­تاردىڭ ۇلەسى 4،9 پايىز دەپ كور­سەتىلگەن. ال باتىس قازاقستان وب­لىسىندا ءتىپتى 2،7 پا­يىز. رەسمي ستا­تيس­تيكاعا سۇيەنسەك، ءبارى «قاتىپ تۇر».

اتقارۋشى بيلىك تاراپى جۇمىسى جوق، وقۋعا ق ۇلىقسىز جاستاردىڭ سانىن ازايتۋ ماسەلەسىن، البەتتە، نازاردان تىس قالدىرمايتىنىن ايتادى. وسى ۋاقىتقا دەيىن قابىلدانعان ءتۇرلى قۇجات پەن باعدارلاما اراسىندا اتالعان ساناتتاعى جاستاردىڭ سانىن قىسقارتۋ باعىتىن كوزدەيتىندەرى دە بار. ماسەلەن، «ۇلتتىق رۋحاني جاڭعىرۋ» جوباسى اياسىندا جۇزەگە اساتىن «تاۋەلسىزدىك ۇرپاقتارى» باعى­تى 2025 جىلعا قاراي NEET جاس­تار كورسەتكىشىن 5 پايىزعا دەيىن تومەن­دەتۋدى كوزدەيدى.

اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ مينيسترلىگى ۆەدومستۆوارالىق ۇيلەس­تىرۋ جانە وڭىرلىك ءوزارا ءىس-قيمىل باس­­قارماسىنىڭ باسشىسى اسحات ەرعا­بىلوۆ 2021 جىلى رەسپۋبليكالىق جو­بالىق كەڭسە قۇرىلىپ، ايماقتارداعى جاستار رەسۋرستىق ورتالىقتارىندا NEET سانا­تىن­داعى جاستارمەن جۇمىس ىستەيتىن ارنايى بولىمدەر اشىلعانىن ايتادى. «11 ايماقتا جۇمىسىن باستاعان بۇل بولىمدەر كورسەتكىشتى تومەندەتۋگە بەل­سەن­دى تۇردە كىرىستى»، دەيدى ول. بۇل جوبا گرانتتىق نەگىزدە جۇزەگە اسىرىلادى. بۇعان مينيس­ترلىك 39 ملن 998 مىڭ تەڭگە بولگەن. مينيسترلىك وكىلى رەسپۋب­ليكالىق جوبا­لىق كەڭسە 2022 جىلى دا جۇمىسىن جالعاستىراتىنىن مالىمدەدى.

ۆەدومستۆو وكىلى كوروناداعدارىس سالدارىنان NEET ساناتىنداعى جاس­تار سانىنىڭ ارتۋى الەم بويىنشا بايقالىپ وتىرعانىن جەتكىزدى. «ما­س­ەلەن، ەۋروستات مالىمەتىنە سۇيەن­سەك، 2020 جىلى ەۋروپالىق وداققا مۇ­شە ەلدەردە اتالعان ساناتتاعى جاس­­تار سانى 1،2 پايىزعا ارتىپ، 17،6 پايىزعا جەتتى. برازيليا، كولۋمبيا، كوس­تا-­ريكا، يتاليا، وار، تۇركيادا جاس­تار­­­­دىڭ 25 پايىزى جۇمىسپەن، وقۋ­مەن قامتىلماعان. قازاقستان – «جاسىل اي­ماقتا». ەلى­مىزدە بۇل ساناتتاعى جاس­تار سا­نى سا­لىس­­تىرمالى تۇردە از. جال­پى، حا­لىق­­ارالىق تاجىريبەدە NEET سانا­تىن­­داعى جاستاردىڭ ۇلەسىن انىق­تاۋ ءۇشىن ەكى فورمۋلا بار. ءبىرى – حا­لىق­­ارا­لىق ەڭبەك ۇيىمىنىڭ فورمۋلاسى، بۇل ءتاسىلدى قازاقستان قولدانادى. ەكىن­شىسى – ەۋروپا كەڭەسىنىڭ ستاتيستيكا قىز­مە­تى­نىڭ (ەۋروستات) فورمۋلاسى»، دەيدى ا.ەرعابىل.

مينيسترلىك اقپاراتىنا سۇيەنسەك، ەلىمىزدە جاستاردى ساناتقا بولۋدە، NEET ساناتىنداعى جاستاردىڭ ۇلەسىن انىقتاۋدا ادىستەمەلىك ماسەلەلەر بار كورىنەدى. ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسى حالىقارالىق ەڭبەك ۇيىمى مەتودولوگياسىنا سايكەس ەسەپ جۇرگىزسە، كەيبىر ورتالىق جانە جەرگىلىكتى اتقا­رۋ ورگاندارى بۇل ساناتقا ءوزىن ءوزى جۇ­­مىسپەن قامتىعان ازاماتتاردى، «فري­لانسەرلەردى» قوسۋدى ءجون كورەدى. ال بۇل ءتاسىل ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ مەتودولوگياسىن جوققا شىعارادى.

مينيسترلىك وكىلىنىڭ سوزىنە نازار سالساق، جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋ ناتي­جەسىندە ەلىمىزدەگى نە وقۋىن جالعاس­تىرماي، نە جۇمىسقا تۇرماي، جۇمىس ىستەي السا دا ەڭبەككە ارالاسپايتىن مۇمكىندىگى شەكتەۋلى ازاماتتار، ءۇي شا­رۋاسىنداعىلار NEET ساناتىنا جات­­­قىزىلادى. وسى رەتتە Astana IT University الەۋمەتتىك عىلىمدار دە­پار­تا­مەنتى ساياسات عىلىمدارىنىڭ قاۋىم­­­داستىرىلعان پروفەسسورى ديا­نا تويمبەكتىڭ پىكىرى تومەندەگىگە سايادى.

«ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسى نازار­عا ۇسىنعان دەرەككە جۇگىنسەك، جاس­تار اراسىنداعى جۇمىسسىزدىق 2001 جىل­دان بەرى 16،1%-دان 2020 جىلى 3،8%-عا تومەندەگەن. بۇل – جالپى الەمدىك دەڭگەيمەن سالىستىرعاندا جاق­­سى كورسەتكىش. بىراق ءبىلىم دەڭگەيى بويىن­شا سارالاساق، پايىزدىق ارا سال­­ما­عىندا جوعارى ءبىلىمدى، ورتا كا­سىپ­­تىك (ارناۋلى) نەمەسە جالپى ورتا ءبىلىمدى جاستار اراسىنداعى جۇمىس­سىز­داردىڭ ايىرماشىلىعى ۇلكەن ەمەس. ەرەسەكتەردىڭ ساۋاتىن زەرتتەي­تىن حا­لىقارالىق PIAAC زەرتتەۋىندە ەلى­مىزدەگى ساۋاتتىلىق كورسەتكىشى جوعا­رى جانە تومەن ازاماتتار اراسىندا ۇلكەن ايىرماشىلىق جوق ەكەنى جانە ەڭبەك نارىعىمەن كەرى ءوزارا بايلانىس (كوررەلياتسيا) ورناتىپ جاتقانى تۋرالى ايتىلعان. وعان قوسا زەرتتەۋ­گە قاتىسقان باسقا مەملەكەتتەرگە قارا­عاندا، قازاقستانداعى جوعارى ءبىلىم­دى ەرەسەكتەردىڭ دەنساۋلىعى، الەۋمەتتىك سەنىمدىلىگى مەن ساياسي تيىمدىلىگى جاقسى ناتيجە كورسەتپەيدى.

اتالعان كورسەتكىشتەر ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ جالپىلاما تومەن ساپاسىن بىلدىرگەنىمەن، بۇعان جان-جاقتى، ۇلكەن سەبەپتەر بارىن ەسكەرۋ كەرەك. ياعني الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق، ساياسي، تاريحي، پسيحولوگيالىق فاكتورلار توعىسىپ، ءوزارا تىعىز بايلانىسىپ جاتقانىن ۇمىتپاۋ كەرەك»، دەيدى ديانا تويمبەك.

ساراپشى سوڭعى جىلدارى قازاق­ستان­­داعى ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ جالپى بيۋدجەتى جىل سايىن ءوسىپ، ءبىلىم بەرۋ مەكە­مەلەرى حالىقارالىق دەڭگەيگە ساي ءوز جەمىسىن بەرىپ جاتقانىن جوققا شىعا­رۋعا بولمايدى دەگەن پىكىردە. «قازىرگى قازاقستاندىقتاردى، جالپى ال­عان­دا، ەل تاريحىنداعى ەڭ ءبىلىمدى ۇر­پاق دەپ ساناۋ ارتىق بولماس. الايدا قا­لا­لار مەن شالعاي ايماقتاعى ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىندەگى ماتەريالدىق رەسۋرس جانە ادام كاپيتالى اراسىنداعى كورسەتكىشتەردىڭ الشاقتىعى جەر مەن كوك­تەي. ياعني ساپالى ءبىلىم الۋ مۇمكىن­دىكتەرىنىڭ ءوزى اۋقىمدى تەڭسىز­دىكتىڭ ورشۋىنە جول بەرۋدە. وعان قوسا بولاشاق ۇرپاقتى تاربيەلەۋ مەن ءبىلىم بەرۋ ماسە­لەسى قوزعالعاندا، كوبىنە تەك جوعارى بى­لىم­گە عانا ءمان بەرىلەدى»، دەيدى ساراپشى.

د.تويمبەك NEET ساناتىنداعى جاستاردىڭ كوبەيۋىنە ساياسي جانە ەكونو­ميكالىق مۇمكىندىكتەردىڭ شەكتەۋلى بولۋىن تاعى ءبىر سەبەپ رەتىندە كورسەتەدى. ء«بىلىمدى جاستاردىڭ شەتەلگە كەتۋى، كوبىنە ءوز ەلىندە وڭتايلى مۇمكىندىك جاسالماعانىنان دەپ ەسەپتەيمىن. ال ەلدە قالعان جاستاردىڭ كوپشىلىگى مان­ساپ­تىق جاعىنان وسۋگە ادال جەتۋ مۇم­كىن­دىگىنە بەي-جاي قارايدى. بۇل جەردە ۇكىمەت ەشقانداي شارا قولدانبايدى دەپ كەسىپ ايتۋعا بولمايدى. الايدا ون جەردەن حالىقارالىق ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىن اشىپ، سونشا رەفورما قابىلدانسا دا، «جالپى قولايلى ورتا» دەگەن تۇسىنىكتى ەستەن شىعارماۋ كەرەك. ياعني ورتالىقتاندىرىلعان سايا­­سي-ەكونوميكالىق ينستيتۋتتار، دەمو­­كراتيا­لىق پرينتسيپتەردىڭ اشىق جۇر­­مەۋى، سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ جاپ­پاي ورىن الۋى، جۇيەلى وپپو­زي­تسيا­نىڭ جوقتىعى، نەپوتيزم سەكىلدى تاجىريبەلەر جاستار ءۇشىن تۇيىق شەڭ­بەر. ارينە، بۇل ءبىر كۇندە جوندەلە سالاتىن دۇنيە ەمەس. دەسەك تە قازىردەن ناقتى قادامدار جاسالاتىن بولسا، ادام قۇندىلىقتارىن جوعارى قويعان ناعىز دامۋ جولىنا تۇسەمىز»، دەيدى ديانا تويمبەك.

ساراپشىنىڭ پىكىرىنشە، كوپ جاع­دايدا جاستار اراسىنداعى جۇمىس­سىزدىق پەن ولاردىڭ بولاشاعى تۋرالى ءسوز قوزعالعاندا ەل اعالارى جينالىپ «دۇرىس-بۇرىسىن» سارالاپ، «وڭ» جولدى سىزىپ بەرمەككە تىرىسادى. وعان قوسا جاستاردىڭ مۇددەلەرىن ءبىلدىرۋ مەن قولداۋعا شاقىرىلعان مەملەكەتتىك قىزمەتتەگى جاستار سول مۇددەلەردى وز­دەرى كورە الماعانىنان جاستار تاراپىنان ۇلكەن سىنعا ۇشىرايدى.

«مەنىڭ ويىمشا، ساياسي، الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق مۇمكىندىكتەر جا­سال­عان سوڭ، جاستارعا قۇلاق اسىپ، ەركىن­دىك بەرىپ، سەنىم ءبىلدىرۋ كەرەك. جاستار اراسىنداعى جۇمىسسىزدىق، وكىنىشكە قاراي، قاي زاماندا دا بولاتىن دۇنيە. ول الەمنىڭ ەڭ دامىعان ەلدەرىندە دە قالىپتاسقان ءۇردىس. بۇل جەردەگى باس­تى ماسەلە – ادال ەڭبەگىنىڭ جەمىسىن كورۋگە ۇمتىلعان جاستارعا بارىنشا جاقسى ورتا قۇرۋ جانە مۇمكىندىگىنشە ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىندە ونەگەلىك قاعي­دالارعا باۋلۋدان باستاۋ كەرەك»، دەپ تۇيىندەدى د. تويمبەك.

ءتۇرلى زەرتتەۋلەر كورسەتكەندەي، كوبىنە الەۋمەتتىك قاجەتتىلىكتەرى رەتتەلمەگەن وتباسىندا وسكەن بالالار اتال­عان سانات قاتارىن تولىقتىرادى. ەڭ­بەككە ەرتە ارالاسۋعا ءماجبۇر بولۋ، وقۋىن جالعاستىرۋعا مۇمكىندىگى بولماۋ، مەملەكەتتىك باعدارلامالار تۋرالى بىلمەۋ نەمەسە مۇلدە قىزىعۋشىلىق تانىتپاۋ سالدارىنان نە وقىمايتىن، نە جۇمىس ىستەمەيتىن جاسقا اينالادى. ياعني جوعارىدا ايتىلعانداي، ماسەلەگە تەك ءبىر قىرىنان قاراۋعا بول­ماي­­دى. مۇندا وتباسىلاردىڭ الەۋ­مەتتىك جاعدايى، اتا-انانىڭ بالا تاربيەسىندەگى جاۋاپكەرشىلىگى، ونىڭ ءبىلىم الۋىنا جاعداي جاساۋى، جاس­تاردىڭ كاسىپتە جەتىستىككە جەتە الاتىنىنا سەنۋى سىن­دى «كورىنبەيتىن» سەبەپ­تەر بار. جۇمىس­سىزعا جۇمىس تاۋىپ، وقىماعاندى وقۋعا ءتۇسىرۋ ارقىلى ماسە­لەنىڭ شەشىلە قويمايتىنى انىق.

پرەزيدەنتتىڭ جاقىندا وتكەن پار­لا­مەنت ءماجىلىسى وتىرىسىندا ۇسىنعان بىرقاتار باستاماسى دا وسى كەشەندى جۇمىستاردى قامتيدى. ياعني بيۋروكراتيا جويىلماي، ساپالى ءبىلىم قول­جەتىمدى بولماي، الەۋمەتتىك ادىلدىك ماسەلەلەرى جولعا قويىلماي جۇمىس ىستەمەيتىن جاستاردىڭ، ەڭ جامانى ەڭبەككە زاۋقى جوقتاردىڭ سانىن ازايتۋ قيىن. جاڭا جىلدا جاڭا قۇراممەن ىسكە كىرىسكەن ۇكىمەت ماسەلەگە جان-جاقتى قاراپ، الدىنا قويىلعان ماقساتقا جەتكىزەر ءتيىمدى شەشىم قابىلدايدى دەپ سەنەمىز.