قازاق-قىرعىز – الاشتان

شەرى مەن شەجىرەسى قاتار ورىلگەن تۋىسقان حالىقتاردىڭ رۋحاني بايلىق­تارىن عانا ەمەس، ۇلتتىق مۇددەلەر تۇر­عى­سىندا دا بايلانىستىراتىن تۇستار از ەمەس. سوندىقتان الماتىدا قازاقستان رەس­پۋب­ليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى قىرىمبەك كوشەرباەۆ پەن قىرعىز رەس­پۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى سۇيۇنبەك كاسمامبەتوۆتىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن «قازاق-قىرعىز – الاشتان» اتتى حا­لىقارالىق عىلىمي-تاجى­ريبەلىك ءماجى­لىسىنىڭ ءمانى تەرەڭ، ماڭىزى ۇلكەن. ونىڭ ۇستى­نە وسى جيىندا ورتاعا سالىن­عان، ويعا قالدىرعان قازاق پەن قىر­عىزدىڭ الاشتانۋشى عالىم­دارىنىڭ ۇسىنىس-تىلەكتەرى تىڭ زەرتتەۋلەرگە سەرپىن بەرەرى ءسوزسىز.

«قازاقستانعا كوپتەن ءدال وسىن­داي ءبىر قاۋىم ەل بولىپ كەل­مەگەن ەدىك»، دەگەن كور­شى ەل­دىڭ زيالىلارى حالىقارالىق ءما­جى­­لىس الدىندا قىرعىز حالقى­نىڭ كورنەكتى مەم­لەكەت جانە قو­عام قايراتكەرى ءجۇسىپ ابدراح­ما­نوۆتىڭ تۋعانىنا 120 جىل تو­لۋىنا جانە قىرعىز رەسپۋب­لي­كا­سىنىڭ قۇرىلۋىنا قاتىستى ار­­حيۆ قۇجاتتارى مەن تاريحي فو­تو­سۋرەتتەردەن ارنايى ۇيىم­داس­تى­رىلعان كورمەنى تاماشالادى. كور­مەگە قازاقستان رەسپۋب­ليكاسى ور­تالىق مەملەكەتتىك ءارحيۆى، ق­ا­زاق­ستان پرە­زي­دەنتى ءارحيۆى جانە كينوفوتو جا­نە دىبىس جازبالارى ءارحيۆى قور­لارىنداعى ماتەريالدار قو­يىلدى.

ەكى ەلدىڭ مەملەكەتتىك حاتشىلا­رى باس بولعان شا­راعا قىرعىز رەس­پۋب­ليكاسى پرەزي­دەن­تىنىڭ كەڭەس­شىسى ارسلان كويچيەۆ، قا­زاق­ستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ما­دە­نيەت جانە سپورت ءمينيسترى اقتوتى را­يىم­­قۇلوۆا، قىرعىز رەسپۋب­ليكاسىنىڭ ما­دەنيەت، اقپارات جانە تۋريزم ءمينيسترى ازا­مات جامانكۋلوۆ، حالىقارالىق تۇر­كى اكادەمياسىنىڭ پرەزي­دەنتى دارحان قى­دىرالى، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلت­تىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى جانسەيىت تۇيمەباەۆ، جازۋشىلار وداقتارىنىڭ توراعالارى ۇلىقبەك ەسداۋلەت پەن نۇرلان قالىبەكوۆ قىرعىز رەسپۋبليكاسى جو­گور­كۋ كەنەشىنىڭ دەپۋتاتى كانىبەك يما­ن­اليەۆ، ۇعا اكادە­ميگى، قازاقستان تا­ريح­شىلار قاۋىم­­داستىعىنىڭ توراعاسى مام­بەت قويگەلديەۆ، بەلگىلى قىرعىز تا­ريح­­شىسى زاينيدين كۋرمانوۆ، سون­داي-اق ەكى ەلدىڭ زيالى قاۋىم وكىل­دەرى مەن تانىمال عالىمدارى قاتىستى.

حالىقارالىق تۇركى اكادەميا­سىنىڭ مۇرىندىق بولۋىمەن ۇيىم­داستىرىل­عان مازمۇندى شارا­نى حالىقارالىق تۇركى اكادەميا­سى­نىڭ پرەزيدەنتى دارحان قىدىر­الى جۇرگىزىپ وتىردى.

القالى جيىندا قۇت­تىقتاۋ ءسوز سويلەگەن قازاقستان رەسپۋب­ليكا­سىنىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى قىرىمبەك كوشەر­باەۆ قىرعىز­ستاندىق ارىپتەسىنە قازاق­ستانعا ارنايى ساپارى ءۇشىن ريزاشىلىعىن بىلدىرە كەلە: «وز­دەرىڭىز بىلەسىزدەر، بيىل بىر­تۋعان ەلدەرىمىزدىڭ تاۋەل­سىزدىگىنە 30 جىل تولىپ وتىر. الا­تاۋ­دىڭ قوس قاپ­تا­لىن قاتار جاي­لاعان قا­زاق پەن قىرعىز حالقىن­ىڭ رۋحا­ني جاقىندىعىنىڭ تامىرى تەرەڭ­دە. بۇگىنگى القالى جيىننىڭ الا­تاۋدىڭ باۋرايىندا، دوستىق ۇيىندە ءوتۋىنىڭ سيم­ۆولدىق ءمانى بار.

بيىل مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ جار­لى­عىمەن جىر الىبى جامبىل جا­باەۆ­تىڭ 175 جىلدىعى جاريا­لانىپ، ەلىمىزبەن بىرگە بىرقاتار شەت مەملەكەتتەردە كەڭىنەن اتالىپ ءوتىلدى. ۇلى جىراۋدىڭ مەرەيتويى باۋىرلاس قىرعىزستاندا باستاۋ الىپ، مىنە، بۇگىن قازاق-قىرعىز ىنتىماقتاستىعى اياسىندا قورىتىندىلانىپ وتىر.

جامبىلدىڭ رۋحاني مۇراسى قازاققا قالاي قادىرلى بولسا، قىرعىز ەلى ءۇشىن دە ءدال سولاي قاستەرلى. سون­دىقتان ەكى ەل ۇكىمەتتەرىنىڭ قول­داۋى­مەن ارقالى اقىن­نىڭ باي مۇ­را­سىن ناسيحاتتاعان بىرقا­تار مادە­ني-رۋحاني شارا ۇيىم­داس­تى­رىلدى. وسى ورايدا، جىر ءدۇل­د ۇلى جام­بىلعا كورسەتكەن قۇرمەتى ءۇشىن تۋىسقان قىر­عىز ۇكىمەتىنە اي­رىق­شا العىسىمىزدى ايتامىز!»، دەدى.

مەملەكەتتىك حاتشى بىشكەك پەن تالدىقورعاندا دۇبىرلەتىپ ەلارالىق ايتىستار ءوتىپ، وسى الامان ايتىستى ۇيىمداستىرۋداعى ەڭبەگى باعالاعان سادىق شەرنياز­دى قازاقستان رەسپۋب­لي­كاسىنىڭ «دوستىق» وردەنىمەن مارا­پات­تالعانىن ەسكە سالا وتىرىپ، توقتا­عۇل مەن جامبىلدان باستاۋ العان تۇلعالار ىن­تى­ماعى الاشوردا زامانىندا جالعاسىن تاۋىپ، دوس­تىق­تىڭ دانەكەرىنە، سىرباز سىي­لاستىقتىڭ سالتاناتتى ۇلگىسىنە اينال­عانىنا توقتالدى.

– احمەت بايتۇرسىنوۆ باستاعان الاش­تىڭ اياۋلى پەرزەنتتەرى تورە­قۇل ايت­ماتوۆ، تورەقۇل جان­ۇ­زاقوۆ، يشەنالى ارا­باەۆ سىندى قىرعىز زيالىلارىمەن تىزە قوسىپ، ۇلت ءۇشىن ىنتىماقتا قىزمەت ەتتى. بۇل تۋرالى بەلگىلى عالىم ز.كۋر­مانوۆتىڭ بۇگىن تۇساۋى كەسىلگەلى وتىرعان «كىرگىزسكي فيليال پارتي «الاش» اتتى ەڭبەگىندە دە جاقسى كورىنىس تاپقان.

وسىنداي كورنەكتى قىرعىز قاي­رات­كەر­لەرىنىڭ ءبىرى – ءجۇسىپ ءاب­دى­راحمانوۆ 1920 جىلدارى ال­ما­تى قالاسىندا تۇرىپ، قالا­لىق كوميتەتتىڭ جاۋاپتى حاتشى­سى، كەيىننەن تالدىقورعاندا كوميتەت حاتشىسى قاتارلى لاۋازىم­دى قىزمەتتەر اتقاردى. وسىنداي قىزمەتتەردە ءجۇرىپ، وراز جاندو­سوۆ، تۇرار رىسقۇلوۆ سىندى مەملە­كەتشىل تۇلعالارمەن بىرلەسىپ، حالىققا رياسىز ەڭبەك ەتتى.

سوندىقتان ءجۇسىپ ءابدىراح­ما­نوۆتىڭ الماتى قالاسىندا قىز­مەت ىستەگەن، تۇرعان مەكەنجايىن انىقتاپ، ەسكەرتكىش تاقتا ور­نا­تۋ، سونىمەن بىرگە ەلىمىزدەگى كوشە­لەردىڭ بىرىنە ەر ەسىمىن بەرۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيمىن. بۇل الاش زيالىلارىنا كورسەتىلگەن زور قۇرمەت ءارى ەكى ەلدىڭ رۋحاني بايلانىسىن نىعايتاتىن يگى شارا بولارى انىق.

الاشتىڭ تاعى ءبىر قايراتكەرى، اعار­تۋشى، اقىن – قاسىم تىنىس­تانوۆ تا ءبىز ءۇشىن ايرىقشا قادىر­لى. قاسىم اقىننىڭ ماع­جان شىعار­مالارىنان ءنار العان داۋىل­پاز جىرلارى مەن عاجايىپ پروزالارى قاجىعان حالىققا رۋحاني دەم بەرىپ، تىڭ سەرپىن سىيلادى.

قاسىم تىنىستانوۆ ۇلت ۇستا­­زى احمەت بايتۇرسىنوۆتارمەن مۇ­رات­تاس بولىپ، 1926 جىلى باكۋ­دەگى I تۇركولوگيالىق سەزگە قاتىس­قا­نى بەلگىلى. اعارتۋشى عالىم وسى رۋحاني بايلانىس ناتيجەسىندە قىرعىز ءالىپبيىنىڭ نەگىزىن قالادى.

ال قىرعىز حالقىنىڭ فولكلور­لىق مۇراسى – «ماناس» داستانىن جيناقتاپ، اۋەزوۆتەرمەن بىرگە بىشكەكتەگى تۇڭعىش بۇكىلوداقتىق كونفەرەنتسيادا ماناستانۋ ماسەلە­سىن كوتەرۋى تۇركى ميراسىنا جاساعان ۇلكەن قامقورلىعى دەپ بىلەمىز.

مىنەكي، بۇگىن قىزمەتىن قازاق باسپا­سوزىندە باستاپ، ماعجانعا ەلىكتەپ قازاقشا ولەڭدەر جازعان اقىننىڭ 1925 جىلى قازاق جانە قىرعىز تىلدەرىندە جارىق كورگەن «قاسىم جىرلارى» جيناعى حالىق­ارالىق تۇركى اكادەمياسى تاراپىنان تۇرىك تىلىنە اۋدارىلىپ، فاكسيميلەسىمەن قاتار جاريا­لانىپ وتىر، دەدى قىرىمبەك كوشەرباەۆ.

ءوز كەزەگىندە قىرعىز رەسپۋبلي­كاسىنىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى سۇيۇنبەك كاسمام­بەتوۆ قوناق­جاي قابىلداۋعا العىس ايتىپ، تا­عى­لىم­دى شارانىڭ باۋىرلاس حا­لىق­­تاردىڭ بەكەم دوستىعىنىڭ اي­قىن كورىنىسى ەكەنىن كەڭىنەن تولعادى.

جيىندا ءسوز العان قىرعىز ەلىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرى قالى­بەك يماناليەۆ قازاق پەن قىرعىز­دىڭ ءبىر ەل، ەكى مەملەكەت ەكەنىن ەسكە سالىپ، بۇعان قوس حاتشىنىڭ دوس حاتشى بولىپ وتىرعانى ايعاق ەكەنىن اتاپ ايتتى.

كونفەرەنتسيادا تانىمال تا­ريح­شى عا­لىمدار حح عاسىر باسىنداعى قازاق-قىرعىز زيالىلارى تۋرالى عىلىمي جاڭالىقتارمەن ءبولىستى. سونداي-اق حا­لىق­ارا­لىق تۇركى اكادەمياسى جا­رىق­قا شىعارعان بەلگىلى مەملەكەت جانە قو­عام قايرات­كەرى، تانىمال عالىم ز.كۋرما­نوۆ­تىڭ «كىرگىز­سكي فيليال پارتي «الاش»: سوزدانيە، دەياتەلنوست، سۋد­با» كىتابى، اعارتۋشى عا­لىم، اقىن ق.تى­نىستانوۆتىڭ 1925 جىلى قازاق جانە قىرعىز تىلدەرىندە جارىق كورگەن «قاسىم جىرلارى» كىتابىنىڭ تۇرىك تىلىندەگى اۋدارماسى تانىستىرىلدى.

جيىندى قورىتىندىلاعان قا­زاق­ستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەم­لە­كەتتىك حاتشىسى قىرىمبەك كوشەر­باەۆ: «شوقان مەن مۇحتار، جامبىل مەن كەنەندەر قىرعىزعا قالاي ورتاق بولسا، قازاق حالقى دا توقتاعۇل مەن شىڭعىستى، ءجۇسىپ پەن قاسىمدى ءوز ۇلىنداي تەڭ كورەدى. سوندىقتان قازاق-قىرعىزعا ورتاق جامبىل مەن الاش قايراتكەرلەرىنە ارنالعان بۇگىنگى سالتاناتتى جيىن ەكى ەل­دىڭ رۋحاني بايلانىسىن بيىك بەلەسكە كوتەرگەن يگى باستاما دەپ ەسەپ­تەيمىن»، دەدى.

 الماتى