«ارحيۆ قورىنىڭ 3 پايىزى «قۇپيا» بەلگىسىمەن جابىق تۇر»

– ءسابيت قامىتبەك ۇلى، بيىل ورتا­لىق مەملەكەتتىك ءارحيۆتىڭ قۇرىل­عانىنا 100 جىل تولىپ وتىر. بىزدە ءارحيۆتىڭ قۇرىلعان ۋاقىتىن ناقتى ايعاقتايتىن دەرەكتەر بار ما؟

– وكىنىشكە قاراي، بۇگىنگە دەيىن قازاقستان ارحيۆيستەرى ورتالىق ولكەلىك ءارحيۆتى قۇرۋ تۋرالى قاۋلىنىڭ نەمەسە بۇيرىقتىڭ كوشىرمەسىن تابا العان جوق. بۇل قۇجاتتىڭ بىزگە جەتپەۋىنە 1921 جىلدىڭ جازىندا باستالعان الاپات اشارشىلىق پەن تىرىسقاق ىندەتى دەندەگەن ولكەنىڭ بيلىك ورگاندارىندا قۇجات راسىمدەۋدىڭ ءدال سول كەزەڭدە ءبىر قالىپقا كەلە قويماعانى ءبىر سەبەپ بولسا، كەيىننەن ماقساتتى تۇردە جويىلىپ كەتۋى دە ىقتيمال. بىراق ءارحيۆتىڭ قۇرىلعان كۇنىنە قاتىستى بىرنەشە تاريحي قۇجاتتا ناقتى مالىمەت كەزدەسەدى.

1918 جىلى 1 ماۋسىمدا ركفسر حكك توراعاسى ۆ.ي.لەنين باستاپ قول قويعان «ارحيۆ ءىسىن قايتا قۇرۋ جا­نە ورتالىقتاندىرۋ تۋرالى دەكرەت» قابىلداندى. دەكرەت بويىنشا ءبىرتۇ­تاس مەملەكەتتىك ارحيۆ قورى قۇرى­لىپ، قوردى باسقارۋ ارحيۆ ءىسىنىڭ باس باسقارماسىنا (ودان ارى – گلاۆارحيۆ) جۇكتەلدى. گلاۆارحيۆ – ركفسر اعارتۋ حالكوماتىنىڭ ەرەكشە ءبولىمى بولىپ قۇرىلدى. مىنە، وسى ۋاقىتتان باس­تاپ، 1921 جىلدىڭ 16 ساۋىرىندە قازاق اكسر اعارتۋ حالكوماتى عىلىمي ءبولىمىنىڭ قاراماعىندا بولعان باس ارحيۆ باسقارماسى ءوز قىزمەتىن باستاعانعا دەيىن قازاق اكسر اۋماعىنداعى بارلىق ارحيۆ ىستەرى ركفسر گلاۆارحيۆىنىڭ وكى­لەتتى وكىلى ا.پ.ميحايلوۆتىڭ تاراپى­نان باسقارىلدى. ا.پ. ميحايلوۆ 1919 جىلى 16 قىركۇيەكتە ركفسر گلا­ۆار­حيۆىنىڭ ورىنبور قالاسى جانە ورىنبور گۋبەرنياسى بويىنشا ۋاقىتشا گۋبەرنيالىق وكىلەتتى وكىلى قىزمەتىنە تا­عايىندالىپ، 1919-1920 جىلدارى ورىن­بور-تورعاي گۋبەرنيالىق ارحيۆ بيۋروسىن، 1921 جىلدىڭ 16 ساۋىرىنەن باس­تاپ قاكسر اعارتۋ حالكوماتىنىڭ اكادەميالىق ورتالىعىنا قاراستى باس ارحيۆ باسقارما­سىن باسقاردى. ياع­ني وسى كۇننەن باستاپ قازاقستاندا ورتا­لىقتاندىرىلعان ارحيۆ قىزمەتى باستالدى.

قازاق اكسر اعارتۋ حالىق كوميسسارى ا.كەنجين 1922 جىلى 15 ناۋرىزدا قول قويعان «قىراعارتۋ حالكوماتىنىڭ 1921 جىلعى قىزمەتى تۋرالى ەسەبىندە»: «ورتالىق ولكەلىك ءارحيۆتى ۇيىمداستىرۋ ورىنبور قالاسىندا بولعان گۋبەرنيالىق ءارحيۆتىڭ (1919 جىلدىڭ اياعىنان باس­تاپ) ارقاسىندا جۇزەگە استى، وندا ەداۋىر كولەمدە شوعىرلانعان ارحيۆ ما­تەريالدارى مەن ارنايى ءۇي-جايى بولعاندىقتان، ول 1921 جىلى 1 قىر­كۇيەكتە ورتالىق ولكەلىك ارحيۆ بولىپ قايتا قۇرىلدى»، دەپ جازىلىپ، ورتا­لىق ولكەلىك ءارحيۆتىڭ قۇرىلعان كۇنى ناقتى كورسەتىلگەن. سونداي-اق قاكسر اعارتۋ حالكوماتىنىڭ اكادەميالىق ورتالىعى قىزمەتكەرلەرىنىڭ 1921 جىل­دىڭ 1 قازانى قارساڭىندا جاسالعان تىزىمىندە ورتالىق ولكەلىك ءارحيۆتىڭ مەڭگەرۋشىسى ا.پ.گرانىڭ جانە باسقا دا ارحيۆ قىزمەتكەرلەرىنىڭ 1921 جىل­دىڭ 1 قىركۇيەگىنەن باستاپ قىزمەت ەتەتىن­دىگى جازىلعان. سوندىقتان قازاقستان رەس­پۋبليكاسى ورتالىق مەملەكەتتىك ءارحي­ۆى­نىڭ 1921 جىلدىڭ 1 قىركۇيەگىندە قۇرىلعانى داۋ تۋعىزباس تاريحي دەرەك بولىپ تابىلادى.

– ارحيۆ قۇرىلعان كۇننەن باستاپ جۇمىسى قارقىندى ءجۇرىپ، بىردەن قا­لىپتاسىپ كەتە الدى ما؟ سول كە­زەڭدە ارحيۆتە قانشا مامان جۇمىس ىستەدى؟

– جۇت پەن ىندەت جايلاپ، حالىق اشارشىلىقتان بوسىپ كەتكەن ۋاقىتتا قۇرىلعان ءارحيۆتىڭ ءوز الدىنا عيماراتى دا بولمادى. 1921 جىلدىڭ 9 تامىزىندا بەكىتىلگەن «اعارتۋ حالىق كوميسسارياتى تۋرالى ەرەجە» بويىنشا قۇرىلعان اكادەميالىق ورتالىققا قاراستى باس ارحيۆ باسقارماسىنىڭ اتى عانا بار ەدى. ءتىپتى، اكادەميالىق ورتالىقتىڭ ءوزى قىزمەتىن 1921 جىلى قازان ايىنىڭ سوڭىندا باستاعانىن ارحيۆ قۇجاتتارى ايعاقتاپ وتىر. ال وسى ورتالىققا قاراس­تى ورتالىق ولكەلىك ءارحيۆتى قۇرۋ تۋرالى شەشىم 1921 جىلدىڭ 1 قىركۇيەگىندە قابىلدانعانىمەن، بۇل ارحيۆ ورىنبور گۋبارحيۆىنىڭ عيماراتىندا وتىردى. ارحيۆ قۇجاتتارىنا قاراساق، ورتالىق ولكەلىك ارحيۆكە تەك 1922 جىلدىڭ باسىندا عانا جەكە عيمارات بولىنگەن.

ال 1922 جىلدىڭ 24 قاڭتارىندا قازاق اكسر اعارتۋ حالىق كوميسسارياتىنىڭ كوللەگياسى «ورتالىق ولكەلىك ارحيۆ تۋرالى ەرەجەنى» بەكىتىپ، تاريحي ماڭىزى بار قۇجاتتاردى جيناۋ مەن ساقتاۋ جۇيەسى جولعا قويىلدى. شىن مانىندە، وسى ۋاقىتتان باستاپ قازاقستانداعى ارحيۆ قىزمەتى نازارعا الىنىپ، ورتالىق ولكەلىك ارحيۆ جۇمىسى جۇرە باستادى.

– قازىر مەملەكەت باسشىسىنىڭ جارلىعىمەن قۇرىلعان ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ جۇمىس ىستەپ جاتقانى بەلگىلى. وسى كوميسسيا جۇمىسىنا قاجەتتى، بىراق وسى ۋاقىتقا دەيىن قۇپيالىق تاڭباسى الىنباعان قۇجاتتار كوپ پە؟

– الداعى 20 جەلتوقساندا اتالعان كوميسسيانىڭ قۇرىلعانىنا ءبىر جىل تولادى. قازىرگى ۋاقىتقا دەيىن ءبىزدىڭ ارحيۆتە رەسپۋبليكالىق جانە بىرقاتار وڭىرلىك كوميسسيالاردىڭ مۇشەلەرى ىزدەنىس جۇمىستارىن جۇرگىزدى. ارحيۆ باسشىلىعى كوميسسيا جۇمىسىنا جان-جاقتى قولداۋ كورسەتىپ، بارىنشا ىڭ­عايلى جاعداي جاساپ وتىر. ارينە، قۇ­پيا­لىلىق تاڭباسى الىنباعان، مەم­لەكەتتىك قۇپياعا جاتاتىن قۇجاتتار ءالى دە بارشىلىق. بۇگىنگى تاڭدا، شامامەن ارحيۆ قورىنىڭ 3 پايىزى «قۇپيا» بەلگىسىمەن جابىق تۇر. زاڭ بويىنشا، 30 جىلدان اسقان سوڭ «قۇپيا» بەلگىسى الىنۋى ءتيىس. قۇجاتتاردى قۇپياسىزداندىرۋ ماسەلەسى سول قورلاردىڭ زاڭدى يەسى نەمە­سە مۇراگەرى بولىپ تابىلاتىن مي­نيستر­لىكتەر مەن ۆەدومستۆولاردىڭ شەشى­مىنە بايلانىستى. سەبەبى، زاڭدا ولار­دىڭ قۇجاتتاردى دەر كەزىندە قۇ­پياسىزداندىرماعانى ءۇشىن جاۋاپ­كەر­­شىلىك شارالارى كوزدەلمەگەن. سون­دىق­­تان كوبىنەسە قۇپياسىزداندىرۋ جۇ­مىس­تارى ەپيزودتىق سيپاتقا يە بولىپ وتىر.

بىراق بۇل جاعداي ءدال سول «قۇپيا» قۇجاتتاردىڭ اراسىندا ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە قاتىستى قۇجاتتار جاتىر دە­گەن­دى دە بىلدىرمەيدى. بىرقاتار قۇجات­تاردا ناقتى ادام اتتارى كەزدەسەتىن بول­عان­دىقتان، ادەپ تۇرعىسىنان اشۋعا بولمايدى. مىسالى، 1921-1922 جىلدار­داعى اشارشىلىققا قاتىستى ارحيۆ قۇجات­تارىنىڭ جيناعىن دايارلاۋ بارىسىن­دا اشىق قوردىڭ وزىنەن اشتان ولگەن ءوز اناسىنىڭ ەتىن جەپ جان ساق­تا­عان ءبىر ءۇيدىڭ ءتورت بالاسى تۋرالى مالىمەتتى كەزدەستىردىك. ولاردىڭ اتى-ءجونى تولىق كەلتىرىلگەن. قازىر سول ادام­داردىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارى بولۋى مۇم­كىن. سون­دىق­تان مۇنداي قۇجاتتار كوپ كەزدەسسە دە جيناققا قوسپاۋدى ءجون سانادىق.

– تسيفرلاندىرۋ جۇمىستارى قالاي ءجۇرىپ جاتىر؟ كەز كەلگەن زەرتتەۋشى ارحيۆكە كىرىپ جۇمىس ىستەي الا ما؟

– تسيفرلانعان قۇجاتتاردى ساقتاۋ بويىنشا جۇرگىزىلەتىن جۇمىستار ۇلكەن شىعىندى تالاپ ەتەدى. بىرىنشىدەن، قۇجاتتاردى تسيفرلاندىرۋ ءۇشىن قاجەتتى قارجى ماسەلەسى شەشىلۋى ءتيىس; ەكىنشىدەن، تسيفرلاندىرىلعان قۇجاتتاردى ساقتاۋ ماسەلەسى مەن ونى ساقتاندىرۋدى شە­شۋ قاجەت; ۇشىنشىدەن، تسيفرلانعان قۇجاتتار بازاسىنىڭ كيبەرقاۋىپسىزدىگى مەملەكەتتىك تۇرعىدان شەشىلۋى ءتيىس.

ارينە، مەملەكەتتىك ارحيۆكە كەز كەل­­­گەن زەرتتەۋشى ءوزى قىزمەت ىستەيتىن مە­­كە­مە­نىڭ ءتيىستى حاتىمەن كەلىپ، ىز­دە­نىس جۇمىستارىن جۇرگىزە الادى. قا­زىر­گى ۋاقىتتا گەنەالوگيالىق زەرتتەۋ جۇ­مىستارىن جۇرگىزەتىن جەكە جانە زاڭدى تۇلعالار كوبەيىپ كەتتى. ولاردىڭ كو­بەيگەنى سونشالىق، ءارحيۆتىڭ وقۋ زالى­نىڭ باسىم بولىگىن سولار يەلەنىپ، كا­ران­تيندىك شەكتەۋ كەزىندە عالىمدار ارحيۆكە كىرە الماي قالعان كەزدەر كوپ بولدى. ءارحيۆتىڭ ءوزى دە اقىلى تۇردە بۇل جۇمىستى اتقارا الاتىندىقتان، الداعى ۋاقىتتا ءارحيۆتىڭ وقۋ زالىنا تەك قانا عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەتىن عالىمداردى عانا كىرگىزەمىز دەگەن جوس­پار بار.

– دەمەك، گەنەالوگيالىق زەرتتەۋ جۇرگىزەتىن تۇلعالارعا شەكتەۋ قويۋ كەرەك پە؟

– ءيا، سەبەبى، گەنەالوگيالىق زەرتتەۋ دەگەندى سىلتاۋراتىپ، ارحيۆ دەرەكتەرىن وزگە تۇلعالار ءۇشىن جيناپ ساتۋ ءۇردىسىنىڭ بار ەكەنى راس. ودان بولەك بۇل قىزمەتتى اتقارۋعا ارحيۆ قىزمەتكەرلەرىنىڭ دە كۇشى جەتەدى.

– بۇدان بولەك تاعى قانداي قوسىم­شا اقىلى قىزمەت تۇرلەرى بار؟

– ارحيۆ قورىنا تيەسىلى قۇجاتتاردىڭ كوشىرمەسىن جانە ارحيۆتىك انىقتاما بەرۋ، قور قۇرۋشى مەكەمەلەردىڭ ارحيۆ قۇجاتتارىن وڭدەۋ سياقتى اقىلى قىزمەت تۇرلەرى بار. ءبىراز جىلدار بويى ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆ قۇجاتتارىنىڭ كو­شىرمەسىن بەرۋ شەكتەۋلى ءارى اقىسىز تۇردە بولىپ كەلدى. وسى جىلدىڭ ورتاسىنان باستاپ، ارحيۆ قىزمەتتەرىنىڭ ارنايى پرەيس­كۋرانتى بەكىتىلىپ، قۇجاتتاردىڭ كوشىرمەسىن الۋ اقىلى بولدى. بۇگىنگى تاڭداعى زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى گرانتتاردىڭ نەگىزىندە ەكەنى بەلگىلى. ولاي بولسا، گرانتتىق قار­جى­لاندىرۋدىڭ ءبىر بولىگى ارحيۆ قۇجات­تارىنىڭ كوشىرمەلەرىن الۋعا جوسپارلانۋى ءتيىس. ال مەملەكەتتىك تاپسىرىس­پەن جازىلاتىن عىلىمي زەرتتەۋلەرگە قا­­­تىس­­­تى ارنايى شەشىم قابىلدانعانى ءجون. ارحيۆ قۇجاتتارىن قولمەن كو­شىرۋ تە­گىن جانە كولەمى شەكتەلمەيدى. سون­دىق­تان ءبىز ءارحيۆتىڭ قوسىمشا قارجى تابۋ مۇمكىندىگىن بارىنشا پايدالانىپ، كەم-كە­تىگىمىزدى تولتىرۋعا تىرىسۋىمىز كەرەك.

قازىرگى كەزدە، قور قۇرۋشى مەكەمەلەر­دىڭ ارحيۆ قۇجاتتارىن وڭدەۋ جۇمىسى تەندەرلىك كونكۋرس ارقىلى جۇرگىزىلەدى جانە وعان بارلىق جەكە كاسىپكەرلەر قاتىسا الادى. بۇل ءوز كەزەگىندە ارحيۆ قۇجاتتارىن وڭدەۋ ساپاسىنا كەرى اسە­رىن تيگىزۋدە. ويتكەنى مۇنداي قىزمەت تۇرىمەن كەزدەيسوق ادامداردىڭ اينالىسپاي­تىنى بەلگىلى. نەگىزىنەن، ارحيۆ سالاسىندا قىزمەت ەتىپ جۇرگەن تۇلعالاردىڭ «جەكە كاسىپكەرى» اينالىسادى جانە ول قۇجاتتاردى ساراپتامادان وتكىزۋ كەزىندە ءلوببيدىڭ جۇزەگە اساتىنى تۇسىنىكتى بولىپ وتىر. سوندىقتان بۇل قىزمەت ءتۇرىن ارحيۆتەرگە تولىق قايتارۋ ماسەلەسىن قاراستىرۋ قاجەت سياقتى.

– الداعى ۋاقىتتا ارحيۆ قانداي جوسپارلاردى جۇزەگە اسىرماق؟

– بارلىق ارحيۆ ءوز قىزمەتىن ءۇش باعىت­تا جۇرگىزەدى. ارحيۆ قۇجاتتاردى جينايدى، ونى ساقتايدى جانە ول قۇجاتتار­دى پايدالانادى نەمەسە عىلىمي جاريالايدى. قازاقستان ارحيۆتەرىندە ارحيۆيستەر تاراپىنان الدىڭعى ەكى جۇمىس اتقارىلىپ، عىلىمي جاريالاۋ جۇمىسى ارتتا قالىپ كەلەدى. ونىڭ دا وزىندىك سەبەپتەرى بار.

بىرىنشىدەن، تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ورتالىق مەملەكەتتىك ءارحيۆتىڭ شتاتى 2 ەسەگە جۋىق قىسقارىپ، ءارحيۆتىڭ ىشكى عىلىمي-انىقتامالىق اپپاراتىن جاسايتىن مامان كۇشى جەتكىلىكسىز بولدى. 1992 جىلى ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆتە 102 ادام جۇمىس ىستەسە، بۇگىنگى تاڭدا 58 عانا شتاتتىق قىزمەتكەر بار. سوندىقتان ارحيۆ قورلارىنا قاتىستى جونسىلتەمەلەردى جاساۋ 20 جىلعا سوزىلىپ كەتسە، ونىڭ انىقتامالىق رەەسترىن دايارلاۋ، تاقىرىپتىق كاتالوگتار جاساۋ سياقتى جۇمىستار 1995 جىلدان كەيىن مۇلدەم توقتادى دەسە دە بولادى.

ارحيۆ قورلارىنىڭ تولىق عىلىمي-انىقتامالىق اپپاراتى جاسالماي، ونىڭ قورلارىنىڭ جالپى سيپاتى مەن مازمۇنى تۋرالى ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس. ارحيۆكە كەل­گەن زەرتتەۋشىلەردىڭ جۇمىسىنىڭ جە­مىس­تى بولۋى – عىلىمي-انىقتامالىق اپپاراتتىڭ جاسالۋ دەڭگەيىنە بايلانىستى. مىسالى، بۇگىنگى تاڭدا جۇمىس ىستەپ جاتقان قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا جۇمىسىنىڭ العا باسپاي جا­تۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى دە وسىندا. قا­زاق­ستاننىڭ ۇلتتىق ارحيۆ قورى تۋرالى ءبىرتۇتاس عىلىمي انىقتامالىق بولماعان سوڭ كوميسسيا مۇشەلەرى قاي قۇجاتتى قايسى ارحيۆتەن ىزدەرىن بىل­مەيدى. ارحيۆكە كەلگەن زەرتتەۋشىلەردى دە الاڭداتاتىن وسى ساۋال. كەڭەستىك كەزەڭ قورلارىنىڭ تولىق رەەسترى جاسال­ماعاندىقتان، ارحيۆيستەردىڭ ءوزى بۇل سۇراققا تولىق جاۋاپ بەرە المايدى. سەبەبى، ارحيۆ قورىنداعى 1،5 ميلليونعا جۋىق ساقتاۋ بىرلىگىنىڭ 1 ملن-نان استامىن كەڭەستىك كەزەڭ قۇجاتتارى قۇرايدى. قورىتا ايتقاندا، ءاربىر ارحيۆ قورلارىنا قاتىستى تولىق اننوتاتسيالانعان عىلى­مي-انىقتامالىق اپپارات جاسالماي، ول ارحيۆتەن قاجەتتى قۇجاتتاردى ىزدەپ تابۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان شتاتتى ءوسىرۋ كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە بولىپ وتىر.

الداعى جوسپارلارعا كەلسەك، ءارحيۆتى عىلىمي اككرەديتاتسيادان وتكىزۋ، ونىڭ جانىنان عىلىمي جوبالاردى جۇزەگە اسىراتىن عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىن قۇرۋ، «ارحيۆ – 2025» كەشەندى جوسپارى اياسىندا 10-نان استام عىلىمي باسىلىمداردى شىعارۋ سياقتى جۇمىستاردى اتقارامىز دەپ وتىرمىز.

سونداي-اق «رۋحاني جاڭعىرۋ» باع­دارلاماسى اياسىندا حالىقتىڭ تاريحي ساناسىن ودان ءارى جاڭعىرتۋ جۇمىسىنا ۇلەس قوساتىن تىڭ قۇجاتتاردى باق بەت­تەرىندە جاريالاۋ جۇمىسىن كۇشەي­تۋ، ەل پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت تو­قاەۆتىڭ تاپسىرماسىمەن قۇرىلعان قۋ­عىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اق­تاۋ كوميسسياسىنا قاجەتتى عىلىمي-ىزدەس­تىرۋ جانە ارحيۆتىك انىقتاما بەرۋ جۇمى­سىنىڭ موبيلدىلىگىن ارتتىرۋ، 1979-1992 جىلداردىڭ ارالىعىندا شىققان 2 تومدىق ء(اربىر توم 3 كىتاپتان تۇرادى) «قازاق كسر مەملەكەتتىك مەكەمەلەرىنىڭ تاريحى» (1920-1977 جج.) اتتى ارحيۆ انىقتامالىعىن قايتا تولىقتىرىپ، باسپاعا دايارلاۋ جانە 1977 جىلدان باستاپ 1991 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانىنا دەيىنگى ارالىقتاعى «قازاق كسر مەملەكەتتىك مەكەمەلەرىنىڭ تاريحى» اتتى انىقتامالىقتىڭ 3-تومىن باسپاعا دايارلاۋ جۇمىستارىن جاساپ جاتىرمىز. جوعارىدا اتالعان انىقتامالىقتار مەن پرەزيدەنت ءارحيۆى ازىرلەگەن «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك بيلىك ورگاندارى» اتتى انىقتامالىقتىڭ نەگىزىندە جوو-داعى «تاريح» ماماندىعىنىڭ ستۋدەنتتەرى مەن ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ «ارحيۆتانۋ، قۇجاتتار جۇر­گىزۋ جانە قۇجاتتامالىق قامتاماسىز ەتۋ» ماماندىعىنىڭ ستۋدەنتتەرىنە ارنالعان «قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك بيلىك ورگاندارى مەن مەكەمەلەرىنىڭ تاريحى» اتتى وقۋلىق جازىپ، باسپاعا دايارلاۋ دا جوسپاردا تۇر. بۇدان بولەك قاكسر واك-ءى مەن حكك-ءى حاتتامالارىنىڭ، جوعارعى كەڭەس پەن مينيسترلەر كابي­نەتىنىڭ كۇن ءتارتىبىن (تولىق تۇسىنىك بە­رىلگەن جانە عىلىمي انىقتاما اپپاراتىمەن) جىلدار بويىنشا كىتاپ قىلىپ شىعارۋ جۇمىسىن باستاپ، جولعا قويۋ، قازواك جانە قكسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ سەسسيالارىنىڭ عىلىمي انىقتامالىعىن دايارلاۋ، حالىق كوميسسارلار كەڭەسى مەن مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ جەكە قۇرامى مەن قۇرىلىمى بويىنشا عىلىمي انىق­تامالىقتار قۇراستىرۋ، ءاربىر حالكومات پەن مينيسترلىكتىڭ تاريحى جانە ولاردىڭ قۇرىلىمدىق دامۋ تاريحى بويىنشا جەكە انىقتامالىقتار دايارلاۋ سىندى، ت.ب. جۇمىستاردى اتقارۋ قاجەت.

مۇنداي انىقتامالىقتار تاريح­شىلاردىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىسىن عانا ەمەس، بارلىق مەملەكەتتىك بيلىك ورگاندارىنىڭ جۇمىسىن جەڭىلدەتۋگە سەپتىگىن تيگىزەدى.

–  «ارحيۆ – 2025» كەشەندى جوسپارى قالاي جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر؟

– بۇل جوبانىڭ بارىسى پاندەمياعا تاپ كەلىپ، كوپ دۇنيە جوسپار كۇيىندە قالدى. قازىرگى كەزدە ۆيتسە-پرەمەر ەرا­لى توعجانوۆتىڭ باسشىلىعىمەن ارنايى جۇمىس توبى قۇرىلىپ، جوبانى جۇزەگە اسىرۋدىڭ كەشەندى جوسپارىن كۇشەيتۋ باعىتىندا جۇمىس جۇرگىزىلىپ جاتىر.

–  عاسىرلىق مەرەيتوي قارساڭىندا باسقا دا تىڭ جوبالار قولعا الىنعان بولار؟

– ءارحيۆتىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا ارحيۆ قىزمەتكەرلەرى دايارلاعان 7-8 كىتاپ باسىلىپ جاتىر. اتاپ ايتسام، «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆىنە 100 جىل» اتتى مەرەيتويلىق جيناق-ال­بوم; «قازاقستانداعى اشارشىلىق. گولود ۆ كازاحستانە. 1921-1923» اتتى 2 تومدىق قۇجاتتار مەن ماتەريالدار جي­نا­­عى; «باۋىرجان مومىش ۇلى – كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى، ۇلى وتان سوعى­سى­نىڭ ارداگەرى، داڭقتى پانفيلوۆشى، جازۋشى» اتتى فوتوالبوم; «حاكىمجان ەسماحان ۇلى ناۋرىزباەۆ – قازاقتىڭ تۇڭعىش كاسىپقوي ءمۇسىنشىسى، قازاقستانداعى ۇلتتىق ونەردىڭ نەگىزىن سالۋشى» اتتى فوتوالبوم; «ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆ قورلارى بويىنشا جونسىلتەمە. كەڭەسكە دەيىنگى كەزەڭ» انىق­تامالىعى; «قازاقستان رەس­پۋب­ليكا­سى ورتالىق مەملەكەتتىك ءار­حيۆى­ن­ىڭ جەكە تەكتىك قورلارى بويىنشا جونسىل­تەمەسى» اتتى انىقتامالىق; «1916 جىل­عى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس» اتتى قۇجات­تار جيناعى; «تاۋەلسىز قازاق­ستانداعى ارحيۆ ءىسىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى جانە مارات حاساناەۆتىڭ مۇراسى» اتتى رەسپۋب­ليكالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسياسى ماتەريالدارىنىڭ جيناعى.

بۇلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ سۇبەلىسى – 1921-1922 جىلدارداعى اشارشىلىققا قاتىستى قۇجاتتار مەن ماتەريالدار جيناعى. بۇل ەڭبەك پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» اتتى ماقالاسىنداعى: «...ميل­­­ليونداعان ادامدى قازاعا ۇشى­را­تىپ، ءتىرى قالعانىن جان ساۋعالاپ بوسىپ كەتۋگە ءماجبۇر ەتكەن الاپات اشار­شى­­­لىقتىڭ العاشقى كەزەڭى – 1921-1922 جىلدارداعى ناۋبەتتەن بەرى 100 جىل ءوتتى. سول زۇلماتتىڭ كەسىرىنەن قىرى­لىپ قالماعاندا، حالقىمىزدىڭ سانى قازىرگىدەن الدەنەشە ەسە كوپ بولار ەدى. تاريحىمىزدىڭ وسى اقتاڭداق بەتتەرى ءالى كۇنگە دەيىن جان-جاقتى زەرتتەلمەي كەلەدى»، دەگەن سوزىنە ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆ ۇجىمى تاراپىنان جاۋاپ رەتىندە دايىندالدى. 2 تومدىق قۇجاتتار مەن ماتەريالدار جيناعى – تىكەلەي وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋعا باعىتتالىپ وتىر.

– ءارحيۆتىڭ عاسىرلىق مەرەيتويى قاشان اتاپ وتىلەدى؟

– نەگىزى، ءارحيۆتىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويىن تويلاۋ جىل باسىنان بەرى جالعاسىپ كەلەدى. وسى مەرەيتوي اياسىندا بىرنەشە ءىس-شارا وتكىزىلدى. ءبىزدىڭ ۇجىم ءۇشىن ەڭ ۇلكەن قۋانىش – مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ 1 قىركۇيەك قارساڭىنداعى قۇتتىقتاۋ حاتى بولدى.

الداعى 19 قاراشادا ەل تاۋەلسىزدى­گىنىڭ 30 جىلدىعىن مەرەكەلەۋ اياسىندا ورتالىق مەملەكەتتىك ءارحيۆىنىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويى سالتاناتتى تۇر­دە اتاپ وتىلەدى دەپ جوسپارلانۋ­دا. سالتاناتتى ءىس-شارا اياسىندا ورتا­لىق مەملەكەتتىك ءارحيۆىنىڭ عي­ما­راتى­نا ورناتىلعان «قازاقستان رەسپۋب­ليكا­سىنىڭ ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆىنە 100 جىل. 1921-2021» اتتى مەموريالدى ەسكەرتكىش-تاقتانىڭ جانە «جاۋھار جادىگەرلەر-2021» اتتى كور­مەنىڭ اشىلۋ سالتاناتى وتەدى. مەرەكەلىك ءىس-شا­راعا مەملەكەتتىك حاتشى، مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى، شەتەلدىك جانە وتاندىق ارحيۆ سالاسىنىڭ ماماندارى مەن ارداگەرلەرى جانە ت.ب. قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرلەرى، مەتسەناتتار قاتىسادى دەپ جوسپارلاپ وتىرمىز.

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.