«باقباق». كاۆاباتانىڭ سوڭعى دەمى

 كوللاجدى جاساعان زاۋرەش سماعۇل، «EQ»

ءتىپتى ونىڭ ءولىمى تۋرالى New York Times گازەتى ءبىرىن­شى بەتىنەن ورىن بە­رىپ، تالانتتى جازۋشىنىڭ باقيلىق بول­عانىن حابارلادى. جاپونيانىڭ رۋحاني كۇرەتامىرى اتالعان كاۆاباتا ومىرىمەن قوشتاساردا ەشقانداي ەسكەرتۋ نەمەسە تۇسىنىكتەمە قالدىرماپتى، بىراق ارادا قىرىق بەس جىل وتكەن سوڭ، ونىڭ سوڭعى جانە اياقتالماعان رومانى «باقباق» وقىرمانعا ۇسىنىلدى. اتالعان رومان مايكل ەممەريحتىڭ اۋدار­ماسىمەن New Directions باسىلىمى ارقىلى اعىل­شىنتىلدى الەمگە تارالدى.

جازعانى بىرەگەي تالانتتىڭ سوڭعى رومانىن وقۋعا ىنتىققان وقىرمان از بولماپتى. «بۇل رومان شىنىمەن وقىرماندى ەلەڭ ەتكىزەتىن شىعارما» دەس­تى ادەبيەتتانۋشىلار. جازۋشى اياق­­تال­ماعان رومانىن جازىپ ءجۇرىپ ءوز ءومىرىن اياقتادى. سوندا «باقباق» رومانى ونىڭ ولىممەن كۇرەسىنىڭ كورى­نىسى بولعانى ما؟ رومانداعى بۇكىل وقي­عا كەيىپكەردىڭ عاشىعى مەن ونىڭ اناسى­نىڭ ديالوگى ارقىلى باياندالادى. اناسى ونى پسيحيكالىق اۋرۋ دەپ ەسەپتەيدى جانە ەمدەتۋگە مۇقتاج. ال عاشىعى كۋنو ونىڭ پسيحيكالىق اۋرۋ ەمەس ەكەنىنە سەنەدى، سول ءۇشىن وعان ۇيلەنسە عانا بۇل قيىندىقتى جەڭەمىز دەپ ويلايدى. وسى شىعارمانى وقىپ وتىرىپ، كاۆاباتا ءوزىنىڭ ءومىر مەن ءولىم اراسىنداعى جانجالدارىن، اۋىر سۇراقتارىن قاعازعا ءتۇسىرىپ وتىر ما دەگەن ويعا باتاسىز. ول ەكى كەيىپكەردىڭ ءوز ويلارىمەن، سونداي-اق ءبىر-بىرىمەن قاقتىعىسىپ جاتقان ارەكەتتەرىن كەرەمەت بەينەلەيدى.

«باقباق» رومانىنىڭ ايتار ويى – «سوماگنوزيا» دەگەن اۋرۋدان زارداپ شە­گەتىن ينەكو اتتى ايەلدىڭ ءومىرى، ول اندا-ساندا زاتتاردى، ادامداردى مۇل­دە كورمەي قالادى. تالعامپاز وقىر­مان ونىڭ كەيىپكەرىنىڭ بويىنداعى بۇل قۇبىلىستى وليۆەر ساكستىڭ «ايە­لىن قالپاق دەپ شاتاسقان ادام» ات­تى تۋىن­­دىسىنداعى كەي وقيعالارمەن سا­لىس­­تىرادى. دەگەنمەن كاۆاباتا­نىڭ شى­­عارماسىنداعى ەپيزوتتار تىم ­اۋى­رى­راق.

بۇل روماننىڭ اتاۋى شىعارمانىڭ ءبىرىنشى سويلەمىنەن الىنعان. جازۋشى كەيىپكەر ارقىلى يكۋتا وزەنىنىڭ جاعا­سىندا گۇل اشاتىن باقباق تۋرالى ءجيى ايتادى. ينەكونىڭ اناسى مەن ونىڭ جىگىتى كۋنو ادامدار اراسىندا تىم سي­­رەك كەزدەسەتىن اۋرۋدان، «سوماگ­نو­زيا­­­دان»، قازاقشالاپ ايتقاندا، «دەنە سو­­قىر­لىعىنان» زارداپ شەگە باس­تاعان ينەكونى قۇتقارۋعا كىرىسەدى. شى­عار­ماداعى نەگىزگى وزەك سوماگنو­زيا ناۋ­قا­سى جازۋشى تاراپىنان ويدان شى­عا­رىل­عانىمەن، روماندى وقي كەلە ومىر­دە سونداي اۋرۋ بولۋى مۇمكىن دەگەن شە­شىمگە كەلەسىڭ. ناۋقاستىڭ باسقا ادام­نىڭ دە­نەسىن مۇلدە كورە المايتىنى جان­عا با­تادى. بۇل سىرقاتپەن كۇرەسىپ، ونىڭ قا­لاي پايدا بولعانىن ءبىلۋ ءۇشىن دارىگەر دە تولعانادى، ىزدەنەدى.

شىعارما ينەكونىڭ بالالىق شاعى، اۋرۋىنىڭ باستالۋى جانە ەكى كەيىپ­كەر­دىڭ تاعدىر تۋرالى ءارتۇرلى نانىمدارى سياقتى كوپتەگەن تاقىرىپتى دا وقىرمان نازارىنان تىس قالدىرمايدى. كەيدە ولاردىڭ اڭگىمەسىن پەيزاجداعى وعاش قۇبىلىستار بۇزادى، نەندەي قۇبى­لىستار دەيسىز عوي، اق ءتۇستى باقباق، كىشكەنتاي شيكىل سارى بالانىڭ ارە­كەتى سياقتىلار. بايانداۋشىنىڭ «... كوك­تەمنىڭ حابارشىسى سياقتى كورىنبەي­تىن تۇردە گۇلدەدى» دەگەن جالعىز سوي­لەمى باقباقتىڭ بۇكىل تىرشىلىگىن كوز الدىمىزعا جايىپ سالادى.

رومان باسقا ماسەلەلەرمەن قاتار ولىلەر تۋرالى جازۋ – ءوزىڭىزدى قايتىس بول­عاندارمەن بىرگە ساقتاۋ دەگەن قارا­ما-قاي­شىلىقتى «كوزقاراستى» بىزگە ۇسىنادى. كۋنو ينەكونىڭ اناسىنا: «مەن بالكىم جاس شىعارمىن، بى­راق مەن كوپتەگەن ادامنىڭ ولگەنىن كور­­دىم، ولاردىڭ اراسىندا ماعان وتە جا­­قىن ادامدار دا بولدى» دەيدى. ادە­بيەت شىنىمەن دە قانداي وي ايت­قا­نىن ۇمىتىپ، بىراق اۆتورلارىن ەستە ساق­تاعان ەلەگيالارعا تولى. بۇل شىعارما كاۆاباتانىڭ ءوز ءومىرىنىڭ ترا­گەدياسىن قاعاز بەتىندە بىزگە ءتۇسىن­دىرىپ تۇرعانداي. ءتورت جاسىندا جە­تىم قالعان كاۆاباتا وساكاداعى اتا-اجەسىمەن بىرگە تۇردى. اجەسى جەتى جاسىندا، اتاسى ون بەس جاسىندا قايتىس بولدى. ءبىر-اق رەت كەزدەسكەن ۇلكەن اپكەسى ون ءبىر جاسىندا باقيلىق بولدى، ونىڭ باسقا بىردە-ءبىر تۋىسى جوق تا ەدى. كاۆاباتا 1968 جىلعى ادەبيەت بويىنشا نوبەل سىيلىعىن العان كەزدە، ول جاپون ادەبيەتىندەگى مەلانحوليا مەن ءسۋيتسيدتىڭ تارالۋى تۋرالى ۇزاق سويلەدى. ەكى جىلدان كەيىن ونىڭ جاقىن دوسى يۋكيو ميشيما ءوزىن ءوزى ءولتىردى. وسىدان ەكى جىلدان كەيىن كاۆاباتا ءوز ءومىرىن قيدى. وسى تۇرمىستىق تراگەديالاردىڭ ءبارى ونىڭ شىعارماشىلىعىندا قايتالاي كورىنىس تاپتى. ياعني جۇرەك نە ويلاسا، قالام سونى جازدى. كاۆاباتانىڭ ومىرىندەگى بۇل كەزدەيسوقتىقتار ونىڭ ءوزى جازعان سوماگنوزيا اۋرۋىنىڭ ءبىر ءتۇرى سياقتى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ءوزىڭىزدىڭ، جاقىن ادامىڭىزدىڭ ءومىردىڭ ءبىر بولىگىن كور­مەۋگە تىرىسۋ ءھام قانداي دا ءبىر اۋىر سوققىدان تۋىندايتىن سوقىرلىق.

«باقباقتا» كۋنو مەن ينەكونىڭ انا­سى ينەكونىڭ اۋرۋىنىڭ ىقتي­مال كوز­دەرىنە زەرتتەۋ جۇرگىزۋ كەرەك پە، جوق پا دەگەن سۇراقتار توڭىرەگىندە ويلا­نادى. ينەكونىڭ اناسى قىزىنىڭ كىش­كەنتاي كەزىندە اكەسى وزىنە قول جۇم­­ساۋ ءۇشىن تاۋعا كەتكەنىن، سول ۋاقىت­­تىڭ ماڭىزدىلىعى تۋرالى ايتا­دى. ول كوپ ۇزاماي قايتىپ ورالىپ، ايەلى مەن قىزىنا ونى ءبىر جاس قىز­دىڭ قۇت­قارعانىن باياندايدى، بىراق ينە­كو­نىڭ اناسى كۇيەۋىنىڭ بۇل سوزىنە سەنبەيدى، ارادا بىرنەشە اي وتكەن سوڭ، ينەكو اكە­سىمەن بىرگە اتقا ءمىنىپ بارا جاتقاندا، ونىڭ جارتاستان قۇلاپ بارا جاتقانىن كورەدى. كەيىپكەردىڭ اناسى كۋنودان بۇل وقيعانىڭ ينەكونىڭ سوماگنوزيا­سىنا تۇرتكى بولۋى مۇمكىن بە دەپ سۇرايدى، ويتكەنى بۇل قايعىلى وقيعا قازىر قايتالانۋدا دەگەندى جەتكىزەدى. بىراق كۋنو بۇنىمەن كەلىسپەيدى، سەبەبى ينەكونىڭ اناسى مەن اكەسى العاش كەزدەسكەن ساتتەن باستاپ جاپونيانىڭ ەكىن­شى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا جەڭىلىسكە ۇشىراۋىنا دەيىنگى ارالىقتاعى كەز كەلگەن سەبەپتەردى مىسال ەتۋگە بولادى، سول ءۇشىن بۇل وقيعالار تىزبەگىمەن ءمالىم ءبىر ادامنىڭ تاعدىرىن انىقتاۋعا تىرىسۋ قاۋىپتى دەپ قارسى كەلەدى.

رومانداعى قايشىلىقتى ءبىر نارسە فانتاستيكالىق اۋرۋ تۋرالى رومان جا­زۋ تەك سول اۋرۋدى وقىرمان ءۇشىن قول­جە­­تىمسىز ەتىپ كورسەتۋ ءۇشىن عانا دەگەن تۇ­­جىرىم شىعادى. زەر سالىپ قارا­ساق، كۋنو مەن ينەكونىڭ اناسىنىڭ ارا­سىن­­داعى پىكىرتالاس ءبىزدىڭ ولىمنەن، اسى­­رەسە وزىنە قول جۇمساۋدان سەبەپ تا­بۋ­­عا ءماجبۇرلى ەكەنىمىزدى كورسەتەدى. كا­ۆاباتا ءوز ءومىرىن قيعاننان كەيىن، يوسي­مي ءۋسۋيدىڭ «وقيعا تۋرالى ەسەپ» دەپ اتا­لاتىن كىشكەنتاي كىتابىنا وقىر­مان­نىڭ نازارى بىردەن اۋدى، ول كىتاپ­تا كا­ۆا­باتانىڭ وزىنە قول جۇمساۋ سە­بەبى رە­تىندە جازۋشىنىڭ جاس ءۇي قىزمەت­شى­سىنە دەگەن جەككورىنىشتى سەزىمىن دايەك ەتەدى.

كاۆاباتا «باقباقتى» جازۋ بارىسىندا ومىرىندە كەزدەسكەن وقيعالاردىڭ تىزبەگىن جاساپ، ءجيى ويلانعان سياقتى. ويتكەنى ونىڭ بۇل شىعارماسىندا­عى ءاربىر كەيىپكەر ايتەۋىر ءبىر نارسەگە سوقىر­لىق تانىتادى. مۇمكىن جازۋشى وسى شىعارماسى ارقىلى جاپونياداعى ادامداردىڭ اراسىنداعى الشاقتىقتى ايتقىسى كەلگەن دە شىعار. يكۋتا كلي­ني­كا­سىندا دارىگەرلەر ناۋقاستارعا ارنالعان ءبىرتۇرلى ءراسىمىن جاسايدى، ونداعى ناۋقاستارعا كۇن سايىن قالا عيباداتحاناسىندا قوڭىراۋ سوعۋعا رۇق­سات ەتىلەدى. دارىگەرلەر مۇنىڭ ءالى كۇن­گە دەيىن انىقتالماعان ەمدىك ءمانى بار ەكەنىن ايتادى ءارى ەرەكشە نانىم­دى العا تارتادى، ال ەمحاناداعى كەي­بىر جاس دارىگەرلەر قوڭىراۋدىڭ دى­بى­سىنان عانا قوڭىراۋ تۋرالى بىر­دەڭەنى تۇسىنۋگە بولادى دەپ ويلاي­دى. ينەكونىڭ اناسى مەن كۋنو ءۇشىن قوڭى­راۋدىڭ ءبىرىنشى سىڭعىرى «قات­تى، بىراق تىنىشتىقتى بۇزعان» كۇي­دە بولادى. ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، عيباداتحا­ناداعى قوڭىراۋدىڭ دىبىسى ونى سوق­قان ناۋقاستىڭ ەموتسياسىن، اسە­رىن، ومىرگە كوزقاراسىن، ءۇمىتى مەن جىگە­رىن ايتادى. عيباداتحانادا ءبىر عانا قوڭى­راۋ ءىلۋلى تۇر، بىراق ونى ءار رەت سوق­قان سايىن ءارتۇرلى دىبىس شىعادى. بىراق قوڭى­راۋدان شىققان دىبىس تىڭداۋشىعا بايلانىستى بولادى.

قوڭىراۋ سوعۋ جاپون تاريحى ءۇشىن كۇش-قۋاتتى قالىپتاستىرۋ ءراسىمى بولۋى مۇمكىن. ال اۋرۋ ادامداردىڭ قو­ڭى­­­راۋ سوققانىن ەلەستەتىپ كورىڭىزشى. ودان شىققان دىبىستار قالاي بولماق؟ بەلگىلى دەڭگەيدە سىرقات ادامداردىڭ قوڭىراۋدى سوققاندا شىققان دىبىس­تار ءمىنسىز ەستىلەتىن دە شىعار، بىراق وقىرمان رەتىندە ءسىز قوڭىراۋدى كىم جانە قالاي سوعىپ جاتقانىن ەشقاشان بىلە المايسىز. اقىرىندا، ينەكونىڭ اناسى مەن كۋنو قالانى كەزىپ جۇرگەندە، ولار ينەكونىڭ ناۋقاسىنىڭ باستى سەبەبىن تۇراقتاندىرعانداي بولادى. ونىڭ اكەسى كيزاكي ماياسۋكيدىڭ كەنەتتەن جانە كەزدەيسوق قايتىس بولۋى، ونىڭ ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سو­عىس كەزىن­دەگى وفيتسەرلىككە الىنۋى، جا­پونيا جە­ڭى­لىسكە ۇشىراعاندا قاتتى الاڭ­داۋى، ءوز ءومىرىن قيۋ ءۇشىن تاۋعا قاشۋى كەيىپ­كەر قىزدىڭ كەزدەيسوق سىر­قاتىنا سەبەپ بولعان دەگەن وي تۇجى­رىمداماسى شىعادى.

مەن بۇل شىعارمانى بىردەڭە وقى­عىسى كەلەتىن ادامدارعا وقۋدى ۇسى­نامىن. بۇل شىعارمانى وقۋ – ۇقساس ءبىر كۇن ىشىندە ەكى ادام اراسىنداعى جالعاسىپ كەلە جاتقان بىتپەس اڭگىمەنى تىڭداۋمەن بىردەي. سونىمەن بىرگە بۇل روماننىڭ وزگە شىعارمالاردان ايىرماشىلىعى – كاۆاباتا شىنايى اڭگىمەنىڭ قانداي بولاتىنىن وقىر­مانعا جاقسى ءتۇسىندىرىپ بەرەدى. كەيىپ­كەرلەر ءارتۇرلى قورىتىندىعا كەلە وتىرىپ، ۇقساس ءبىر تاقىرىپتى قايتالايدى جانە شەشىم شىعارادى. ادام ءومىرىنىڭ ەڭ سوڭىندا عانا ءومىر كىرشىكسىز قالىپتا ەلەستەۋى مۇمكىن.

پسيحياتريالىق اۋرۋحانادان شى­عىپ بارا جاتىپ، ينەكونىڭ اناسى جىلاپ تۇرعان اعاشتى بايقايدى دا: «اعاشتىڭ دىڭىندە جاراقاتتار بار... جارىلعان قا­بىق مۇك باسقان كارى تاسباقا­نىڭ ساۋىتىنداي قاتتى بولىپ كەت­كەن. بۇل اعاشتى كەسۋ ءۇشىن ۇلكەن كۇش پەن تاباندىلىق كەرەك. ءتىپتى اعاش بەتىنە كەي ەسسىزدەر ءوز ەسىمدەرىن ويىپ جازىپ كەتكەندەي كورىنەدى»، دەپ شەر توگەدى. ونىڭ بۇل سوزىنە كۋنو: «كەيدە ادامدار سول جەردە بولعانىن دالەلدەۋ ءۇشىن مۇمكىندىگىنشە ءىز قالدىرعىسى كەلەدى»، دەپ جاۋاپ بەرەدى. روماندا جىلاپ تۇرعان اعاش بىرنەشە بەتتەن كەيىن قايتادان نازارعا ىلىگەدى، كۋنو ينەكونىڭ اناسى اعاشتى نەلىكتەن ءاۋ باستا ايتقانىن تۇسىنگەن كۇي كەشەدى دە: «اعاش – ينەكو، سولاي ەمەس پە؟ سول ءۇشىن سىزگە جىلاپ تۇرعانداي كورىنگەن بولار» دەيدى. بالكىم، بۇل رومان ينەكو سياق­تى ءومىردىڭ ءارتۇرلى قيىنشىلىقتا­رىن باستان وتكىزگەن ادامداردىڭ «مەن وسىندامىن، مەن دە ءتىرىمىن» دەگەن ءۇنىن جەتكىزۋگە كومەكتەسەر. ءتىپتى ياسۋناري كاۆاباتانىڭ ءوزى جىلاپ تۇرعان اعاشقا اينالعان شىعار.