– ابىلسەيىت قاپيز ۇلى, سارايشىقتىڭ نەگىزى قاشان قالاندى؟ قازاق تاريحىندا قانداي قالا بولدى, نەسىمەن ماڭىزدى؟
– بۇل ورايدا الدىمەن ورتاعاسىرلىق زەرتتەۋشى ابىلعازىنىڭ ەڭبەگىنە نازار اۋدارۋ كەرەك. ويتكەنى شەجىرەشى ۇلىق ۇلىس حانى – بەركە تۋرالى جازا كەلىپ: ء«بىر كۇنى اتتانىپ, اعاسىنىڭ (باتۋدىڭ) سالدىرعان سارايشىق اتتى شاھارىنا باردى» دەپ انىق كورسەتەدى. ياعني قالانى تىكەلەي ۇلىق ۇلىس تاريحىمەن بايلانىستىرادى. دەگەنمەن قالانىڭ نەگىزسىز جەردە پايدا بولمايتىنىن ەسكەرسەك, ونىڭ تاريحى تەرەڭدە جاتقانىن سەزىنەسىڭ. كەزىندە بۇل تۋراسىندا الكەي مارعۇلان ورىندى ەسكەرتكەن بولاتىن. قالاي دەسەك تە سارايشىقتىڭ اتاعى ۇلىق ۇلىس تۇسىندا الەمگە جايىلدى. باتۋ جانە ودان كەيىنگى ەل بيلەۋشىلەرى زامانىندا ساراي-باتۋ (ساراي ءال-ماحرۋس), ساراي-بەركە (ساراي ءال-جاديد), سارايشىق قالالارى ماڭىزدى ساياسي, ەكونوميكالىق ورتالىققا اينالدى. زەرتتەۋشى ۆ.ەگوروۆ: «ساراي-باتۋ قالاسىنىڭ كولەمى شامامەن 10 كم, ال حالقى 75 مىڭ شاماسىندا», توپوگراف ا.الەكسەەۆ 1861 جىلى «سارايشىقتىڭ كولەمى 3 ۆەرست 350 ساجەن (بۇگىنگى ولشەممەن 4,5 كم)» دەپ كورسەتكەن. ارحەولوگ ل.گالكين «سارايشىقتا 50 مىڭعا جۋىق ادام تۇراقتاعان» دەپ سانايدى. مۇنداي مالىمەتتەردى ناقتى ىزدەنىستەردىڭ ناتيجەسى دەۋگە بولادى.
سارايشىق – ۇلىق ۇلىستىڭ استاناسى دارەجەسىنە جەتكەن قالا. ورتاعاسىرلىق دەرەكتەرگە سۇيەنسەك, سارايشىقتا بەركە حان, توقتى حان مۇسىلماندىقتى قابىلدادى. جانىبەك حان, بەردىبەك حان تاققا وتىردى, ەل باسقاردى. ساراي-باتۋ تاريحىن زەرتتەۋشى عالىم ە.پيگارەۆ 1242/43-1313 جىلدارى ەدىل-جايىق ارالىعىندا استانا دەڭگەيىنە جەتكەن ەكى قالانى – ساراي ال-ماحرۋس پەن سارايشىقتى كورسەتەدى. ال ءوزىمىز بۇرىننان اڭىز قىلىپ ايتاتىن ءاز-جانىبەك حان تاريحى دا سارايشىقپەن بايلانىستىرىلادى. «اققۋ كولى» مەن «التىن قايىق» تۋرالى اڭىزدار استارىندا ۇلكەن تاريح بار.
سارايشىق ەۋروپا مەن ازيانى بايلانىستىرعان التىن كوپىر بولدى. قالانىڭ ماڭىزدى كەرۋەن جولىندا ورنالاسقانىن ۇلىق ۇلىس زامانىندا-اق يبن باتۋتا (1333-1334 جج.), دجوۆانني مارينوللي (1338-1353 جج.), يسپان ءپىرادارى پاسحاليا (1335-1339 جج.), اعايىندى كوپەستەر فرانتسيسكو مەن دومينيكو پيتسيگانيلەر (1367 ج.) اتاپ وتەدى. وسىعان بايلانىستى التىن وردا كەزەڭىن زەرتتەۋشى ر.پوچەكاەۆ «سارايشىقتى كەرۋەن جولدارىنان الىم-سالىق جينايتىن اكىمشىلىك ورتالىق بولدى» دەپ ەسەپتەيدى. ال قازىر سارايشىق ورنىندا جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق قازبالار ونىڭ ۇلىق ۇلىستىڭ باستى قالالارىنىڭ ءبىرى بولعانىن ايعاقتايدى. قازبا كەزىندە اشىلعان كەشەندى ساراي, تۇرعىن جايلار, ودان تابىلعان قىش بۇيىمدار, قىتايلىق سەلادون ىدىسى, يراندىق سىرلى قىش تۇرلەرى قالانىڭ باي-قۋاتتى بولعانىن دالەلدەيدى.
– بۇل مۋزەي-قورىقتى سارايشىقتى ساقتاۋ ءۇشىن قۇرىلعان دەۋگە بولا ما؟
– تاريحي ەسكەرتكىشتىڭ ماڭىزى كەڭەستىك كەزەڭدە-اق بەلگىلى بولعان ەدى. مۇنى 1963 جىلى جەرگىلىكتى تاريحشى مۇستاجاپ نامازعاليەۆتىڭ «سارايشىق» مۋزەيىنىڭ جۇمىسىن قوعامدىق نەگىزدە قولعا الۋى, ال 1971 جىلى وبلىستىق ولكەتانۋ مۋزەيىنىڭ فيليالى رەتىندە قۇرىلۋى ايعاقتايدى. دەگەنمەن كەڭەستىك بيلىك سارايشىقتى كەڭ كولەمدە زەرتتەۋگە, ساقتاۋعا ۇمتىلمادى.
ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن سارايشىقتىڭ جاڭا كەزەڭى باستالدى. 1992 جىلى 1 شىلدەدە سارايشىق جادىگەرلەرىنىڭ جاعدايىن سارالاعان وبلىستىق مادەنيەت باسقارماسىنىڭ باسشىسى ك.تانقيەۆ سول كەزدەگى وبلىس باسشىسى س.تۇگەلباەۆقا: «ارحەولوگيالىق جادىگەرلەردىڭ باسىم كوپشىلىگى ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح, ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا ينستيتۋتى, قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك مۋزەيى مەن اتىراۋ وبلىستىق مۋزەيى جانە «سارايشىق» قوعامدىق مۋزەيىندە ساقتالۋدا. ءبىزدىڭ ەسەبىمىزشە, سارايشىق قالاشىعى ورنالاسقان ەلدى مەكەننەن تىسقارى جەردە كوللەكتسيالاردىڭ بۇلاي «شاشىراپ ورنالاسۋى» ورتاعاسىرلىق مادەنيەتتى جان-جاقتى ءارى تولىققاندى كورسەتە المايدى. ەسكەرتكىش ءوزى قالىپتاسقان جەرىندە ەرەكشە اسەرلى بولماق», «شىنىندا ەسكەرتكىش يەسىز, ەكسپەديتسيالار تابىلعان جادىگەرلەردى ەسەپكە الماي, وبلىستان تىسقارى جەرلەرگە الىپ كەتۋدە» دەگەن جانايقايىن جەتكىزەدى. سودان كەيىن وبلىس باسشىسى مىندەتىن اتقارۋشى ر.شىرداباەۆ 1992 جىلى 10 شىلدەدە ماحامبەت اۋدانىنىڭ سارايشىق سەلوسىندا وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيىنىڭ ارحەولوگيا سەكتورىن قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدايدى. مىنە, وسى كەزەڭدە بەلگىلى ارحەولوگ عالىمدار ك.بايپاقوۆ, ز.ساماشەۆ جاڭا ىزدەنىستەرگە قولداۋ كورسەتىپ, كەشەندى قازبا جۇمىستارىنىڭ باستالۋىنا تۇرتكى بولدى.
ال 1999 جىلى 23 ساۋىردە اتىراۋ وبلىسىنىڭ اكىمى ي.تاسماعامبەتوۆ «سارايشىق» مۋزەي-قورىعىن قۇرۋ تۋرالى قاۋلى شىعاردى. ناتيجەسىندە, «حان وردالى-سارايشىق» مۋزەي-قورىعى سول جىلى 3 قىركۇيەكتە اشىلدى. 2018 جىلى 4 ساۋىردە قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ №162 قاۋلىسىمەن «اتىراۋ وبلىسى مادەنيەت, ارحيۆتەر جانە قۇجاتتاما باسقارماسىنىڭ اتىراۋ وبلىسى مۇراجاي قورىعى «حان وردالى-سارايشىق» كوممۋنالدىق مەملەكەتتىك قازىنالىق كاسىپورنى قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلiگiنىڭ «سارايشىق» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني مۋزەي-قورىعى» رەسپۋبليكالىق مەملەكەتتىك قازىنالىق كاسىپورنى بولىپ قايتا قۇرىلدى. وسىلايشا, رەسپۋبليكالىق مەكەمە بولىپ قۇرىلعان مۋزەي-قورىقتىڭ باستى ماقساتى – سارايشىقتىڭ تاريحي-مادەني مۇرالارىن ساقتاۋ, جاڭا تاريحي دەرەكتەر مەن جادىگەرلەردى انىقتاۋ, ناسيحاتتاۋ, عىلىمي-زەرتتەۋ جانە ارحەولوگيالىق-ەتنوگرافيالىق جۇمىستاردى, ءتۇرلى ەكسپەديتسيالاردى, اشىق اسپان استىنداعى مۋزەيدى ۇيىمداستىرۋ ارقىلى ءتۋريزمدى دامىتۋ دەپ ناقتىلاندى.
– قازىر مۋزەي-قورىقتا عىلىمي باعىتتا قانداي جۇمىستار اتقارىلۋدا؟
– مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنەن 2018 جىلى تاريح جانە مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىنە عىلىمي-رەستاۆراتسيالاۋ, ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇزەگە اسىرۋعا بەرىلەتىن مەملەكەتتىك ليتسەنزيا الىندى. ال 2019 جىلى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنەن مۋزەي-قورىقتىڭ عىلىمي سۋبەكت رەتىندە اككرەديتتەلگەنى تۋرالى كۋالىككە يە بولدىق. بۇل بىزگە رەسپۋبليكالىق عىلىمي كونكۋرستارعا قاتىسۋعا مۇمكىندىك بەردى. الدىمەن رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن قارجىلاندىرىلاتىن عىلىمي جوبالارمەن شۇعىلداناتىن جەتەكشى ماماندارمەن كەڭەسىپ, عىلىمي-زەرتتەۋ تاقىرىپتارىن بەلگىلەدىك. سوڭعى ءۇش جىل ىشىندە مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى, ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى جاريالاعان كونكۋرستارعا بەس جوبا ۇسىندىق. سونىڭ ىشىندە ءۇش جوبانى ۇتىپ الدىق. ونىڭ العاشقىسى – ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ 2020-2022 جىلدارعا ارنالعان «گۋلاگ جۇيەسىندەگى پرورۆا جانە استراحان لاگەرلەرى: «تاريح, ەستەلىك, تاعىلىم (1932-1950 جج.)» جوباسى. بۇل – بۇرىن مۇلدەم زەرتتەلمەگەن ماڭىزدى جوبا. «گۋلاگ» لاگەرى تۋرالى عالامتوردا ماتەريالدار جوقتىڭ قاسى. قازىر قازاقستان, رەسەي ىشكى ىستەر مينيسترلىكتەرى ارحيۆتەرىنەن مول ماتەريالدار جيناقتالدى. الداعى جىلى زەرتتەۋ قورىتىندىسى جاريالانادى. وسىعان بايلانىستى 10-عا جۋىق ماقالا جاريالادىق.
ەكىنشىسى جوبا – مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ 2021-2023 جىلدارعا ارنالعان «قازاقستاننىڭ باتىس وڭىرىندەگى التىنوردالىق قالالار, كونە كەرۋەن جولدارى جانە كەرۋەن-سارايلار: پانارالىق زەرتتەۋلەر ء(حىىى-حV عع.)». بيىلعى جىلى جوبا بويىنشا بەلگىلى ارحەولوگ ز.ساماشەۆتىڭ 1996-2008 جىلدارى قازعان «كەشەندى ساراي عيماراتى» قازباسىنا جاڭا ماتەريالدار قوسىلدى. قازبا كەزىندە التىنوردالىق عيمارات ورنى اشىلدى. عيماراتتاعى ورتالىق بولمەنىڭ قابىرعالارى اكتەلگەن, باسقالاردان ەرەكشەلەنگەنى انىقتالدى. مۇندا بولمەلەرگە ۇزىن ءدالىز ارقىلى كىرگەن. بۇل قاراپايىم قالا تۇرعىنىنىڭ ءۇيى ەمەسى انىق. قوعامدىق عيمارات بولۋى مۇمكىن. بارلىق بولمە تاندىر پەشپەن جىلىتىلىپ, ءتۇتىن جۇرەتىن كان ارنالارى ساكى (سۋفا) ىشىمەن جۇرگىزىلگەن. قازبادان كۇمىس تيىندار كومبەسى, كوپتەگەن مىس تيىن شىقتى. ودان ازىرگە انىقتالعانى وزبەك, جانىبەك, قىزىر حاندار سوعىلىمدارى بار. وسى ارقىلى عيماراتتىڭ ۋاقىتى XIV عاسىردىڭ ءى جارتىسى, ورتا تۇسى دەپ ەسەپتەۋگە بولادى. سونىمەن بىرگە ءبىرتالاي قىش, مەتالل, سۇيەك بۇيىمدار, مونشاقتار تابىلدى. قازبا ناتيجەسى ورتاعاسىرلىق بولمەلەردىڭ قاز-قاتار ءارى ءتۇزۋ تۇرعىزىلعانىن, قالا عيماراتتارىنىڭ ارنايى جوسپارمەن سالىنعانىن دالەلدەيدى. سارايشىقتان جوشى ۇلىسىنىڭ استانالارى – ساراي-باتۋ مەن ساراي-بەركەگە جۇرەتىن باعىت بويىنشا ارحەولوگيالىق بارلاۋ جۇرگىزىلدى. ناتيجەسىندە, بۇرىن انىقتالماعان كانال تۇراعى, شويتاس تۇراعى, اششىساي-1 تۇراعى, اششىساي-2 تۇراعى, ەسماحان تۇراعى, بۋراباي تۇراعى, كوزدىقارا تۇراعى جانە قۇلپىتاس مەكەنى سەكىلدى ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەر تابىلدى. «ورتاعاسىرلىق ۇشقان» ەكسپەديتسياسىنان التىنوردالىق تيىندار, وزگە دە جادىگەرلەر اكەلىندى.
ءۇشىنشىسى – مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ 2021-2023 جىلدارعا ارنالعان «ورتاعاسىرلىق سارايشىق ء(حىىى-ءحVى عع.)» ەنتسيكلوپەدياسى. ەندى اتالعان مينيسترلىكتىڭ 2022-2024 جىلدارعا ارنالعان كونكۋرسىنا تاعى ەكى جوبا ۇسىنىپ وتىرمىز.
– الەمدىك تاريحنامادا «سارايشىق – ەل بيلەۋشىلەر پانتەونى» دەگەن تۇسىنىك بار. بۇعان بايلانىستى نە ايتاسىز؟
– راسىندا ءحىىى-ءحVى عاسىرلاردا سارايشىقتا التىن وردا, نوعاي ورداسى, قازاق حاندىعى بيلەۋشىلەرى جەرلەنگەن پانتەون بولعان. قازىر سارايشىقتا جەتى حان جەرلەنگەن دەگەن اقپارات قالىڭ كوپشىلىكتىڭ ساناسىنا ۇيالادى. ءتىپتى تۋريستەر «سارايشىق» مۋزەي-قورىعى اۋماعىنداعى «حاندار پانتەونى» ەسكەرتكىشىندە اتى جازىلعان جەتى تۇلعانىڭ ءبارىن حان رەتىندە قابىلدادى. راسىندا حان اتاعى تەك قانا شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاقتارىنا تيەسىلى بولعانىن ەسەپكە المايدى. وسى ورايدا ايتا كەتەرلىگى, تاريحىمىزداعى الەمدىك تۇلعالار – اقساق تەمىر مەن ەدىگە دە حان اتاعىن الا المادى. ويتكەنى ولار شىڭعىس حاننىڭ تىكەلەي ۇرپاعى ەمەس.
جازۋشى انەس ساراي سارايشىققا كەلگەندە شىنياز شاناي ۇلى اقىن ەڭبەكتەرىنىڭ العاشقى باسىلىمىندا «سارايشىقتا بار دەيدى, 9 حاننىڭ مولاسى» دەگەن جولدار بولعانىن ايتقان ەدى. ءبىز وسى ماسەلەنى سارالاۋدى قولعا الدىق. الدىمەن, پانتەون بولدى ما؟ بۇل تۋراسىندا 1459 جىلعى ۆەنەتسيالىق موناح فرا ماۋرونىڭ كارتاسىندا جايىقتىڭ وڭ جاعالاۋىنا سالىنعان, كۇمبەزبەن بەلگىلەنىپ, «بيلەۋشىلەر قابىرستانى» دەپ جازىلعان دەرەكتى نەگىزگە الايىق. كەيىن بۇل ءحVىىى عاسىردا ورىس عالىمدارى پ.رىچكوۆ, پ.پاللاس, ءحىح عاسىردا ا.لەۆشين ەڭبەكتەرىندە كورىنىس تابادى. 1937 جىلى سارايشىقتا العاشقى كەشەندى ارحەولوگيالىق قازبا جۇرگىزگەن ن.ارزيۋتوۆ «التىن وردا حاندارىنىڭ جەرلەنگەن جەرى» دەپ, 1950 جىلى گ.پاتسەۆيچ «سارايشىقتا جوشى ۇلىسىنىڭ استاناسى جانە العاشقى التىن وردا حاندارىنىڭ جەرلەنگەن ورنى بولعانداي» دەپ جازدى. 1950 جىلى ءا.مارعۇلان: «جازبا قاينار كوزدەرىنەن بايقاۋىمىزشا, حV-ءحVى عاسىرلارداعى تاماشا ساۋلەت ەسكەرتكىشتەرى قازاق حاندارى جانىبەك پەن قاسىم حانعا سارايشىقتا تۇرعىزىلدى... 1524 جىلى سارايشىقتا قازاق حانى – قاسىمنىڭ قازا تاۋىپ, جەرلەنگەنى قاينار كوزدەرىنەن بەلگىلى» دەگەن توقتامعا كەلدى. سارايشىقتا وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارى قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزگەن ز.ساماشەۆ پەن د.تالەەۆ ماقالاسىندا: «كوپتەگەن عىلىمي پروبلەمانىڭ كولەڭكەسىندە كورىنبەي كەلگەن ماسەلەنىڭ ءبىرى سول حاندار جەرلەنگەن كونە قورىمدى تاۋىپ زەرتتەۋ ەدى. ءبىر ايعا سوزىلعان ىزدەۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە حاندار جەرلەنگەن زيراتتىڭ ورنالاسقان تەرريتورياسىن انىقتاۋ مۇمكىندىگى تۋدى» دەپ جازعان بولاتىن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا, ولار ەل بيلەۋشىلەرى جەرلەنگەن پانتەون ورنىن انىقتاپ, سىزباسىن جاسادى.
ورتاعاسىرلىق زەرتتەۋشىلەر ەڭبەكتەرىنە نازار اۋدارساق, 1602 جىلعى قادىرعالي جالايىردىڭ «شەجىرەلەر جيناعىندا» قاسىم حان «اقىرىندا سارايشىقتا دۇنيە سالدى. بۇل كۇندەرى ونىڭ قابىرى سارايشىقتا جاتىر», 1665 جىلعى ابىلعازىنىڭ «تۇرىك شەجىرەسىندە» التىن وردا حاندارى توقتاعۋ حان جونىندە «پاتشالىق ءومىرى التى-اق جىل بولدى, سارايشىق شاھارىندا جەرلەندى» دەپ, جانىبەك حان تۋرالى «ول ون جەتى جىل پاتشالىق قۇردى. سارايشىقتا جەرلەندى» دەپ جازىلعان. بۇعان قوسىمشا وتەمىس قاجىنىڭ, ابىلعازىنىڭ, ابدۋلعاففار قىرىميدىڭ جانە نوعاي جىرلارىنداعى جاناما دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ, سارايشىقتا التىن وردا حاندارى موڭكە تەمىر حان, بەردىبەك حان, توقتامىس حاننىڭ باسى, قازاق حاندارىنىڭ اتاسى باراق حان جەرلەنگەن دەگەن بولجام جاسايمىز.
– ورتاعاسىرلىق سارايشىقتى قازاق تاريحىنداعى بەلگىلى تۇلعا – قاسىم حانمەن نە بايلانىستىرادى؟
– 1541-1546 جىلدارى جازىلعان مىرزا حايدار ءدۋلاتيدىڭ «تاريحي راشيدي» ەڭبەگىندە بۇرىندىق حاننىڭ سارايشىقتا, ال قاسىم حاننىڭ ودان ىرگەسىن الشاقتاتىپ, موعولستانمەن شەكاراداعى قاراتال قىستاعىنا تۇراقتاعانىن جازعان-دى. بۇل دەرەكتى رەسەيلىك عالىم ۆ.ترەپاۆلوۆ: «سارايشىقتا جانىبەكتىڭ, بۇرىندىقتىڭ جانە قاسىمنىڭ ورداسى بولدى» دەپ تارقاتادى. ياعني قازاق حاندىعىنداعى العاشقى حاندار سارايشىقتى ەشقاشان نازارىنان تىس قالدىرماعان. «قازاق حاندارى سوناۋ وڭتۇستىكتەن سولتۇستىك-باتىسقا نەگە كەلدى؟» دەگەن سۇراق كىم-كىمدى دە ويلاندىرادى. مەنىڭشە, ولار سارايشىق قالاسىنىڭ جوشى ۇلىسى تاريحىنداعى استانالىق ماڭىزىن جەتە ءتۇسىنىپ, اتا-بابالارى وتىرعان «التىن تاققا» قول سوزدى.
عالىمدار ن.اتىعاەۆ پەن ز.جاندوسوۆا ورتاعاسىرلىق پارسىنىڭ «الام-ارا-ي شاح يسمايل» ەڭبەگىن سارالاپ, قاسىم حاننىڭ قابىلداۋىنا كىرگەن شايباندىق جانىبەك سۇلتان حاننىڭ شىڭعىس حاننىڭ تاعىندا وتىرعانىن, ناعىز شىڭعىس حان مۇراگەرى ەكەنىن تامسانا حابارلاعانىن جازادى. سارايشىقتى قازاق حاندىعىنىڭ ساياسي ورتالىعى ەتۋ ارقىلى قاسىم حان قازاق حالقىنىڭ ءبىرتۇتاس ساياسي, ەكونوميكالىق, ەتنوستىق, مادەني كەڭىستىگىن قالىپتاستىرىپ, مەملەكەت شەكاراسىن ەدىل وزەنىنە دەيىن كەڭەيتتى. وسى تۇستا ماڭعىت بيلەۋشىلەرى سارايشىقتا دايىندالعان رەسمي قۇجاتتارىندا دەشتى قىپشاقتى «باراق حاننىڭ قازاق جۇرتى», «ۇرىس حاننىڭ جۇرتى» دەپ اتاي باستايدى. كەيىن قاسىم حاننىڭ ساياساتىن حاقنازار حان قاسىم ۇلى جالعاستىرعانى بارشاعا ءمالىم. وسىلايشا, قازاق حاندىعىنىڭ سارايشىقتاعى بيلىگى جالعاسىن تاپتى.
تۇلعا تاريحىنداعى زەرتتەلەتىن ماسەلەنىڭ ءبىرى – ونىڭ جەرلەنگەن جەرى. ونىڭ سارايشىقتا جەرلەنگەنىنە ەش تالاس جوق. كەزىندە ونى عۇلاما عالىم الكەي مارعۇلان دا ىزدەدى. بىراق كسرو كەزىندە قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاريحىنا قارسى شوۆينيزم ساياساتى وعان جول بەرمەدى. 1950 جىلعى سارايشىقتاعى قازبا جۇمىستارىنان سوڭ قىسىم كورگەن الكەي اتامىز بۇل ماسەلەگە قايتا ورالمادى. كەيىنگى ىزدەستىرۋ جۇمىستارىن تاۋەلسىزدىك جىلدارى زەينوللا ساماشەۆ باستاعان ارحەولوگتەر جۇرگىزدى. دەگەنمەن ولار قازبا جۇمىسىنىڭ سوڭىندا: «حاندار جەرلەنگەن زيرات تابىلعان جەردەن جازبا دەرەكتەردە اتتارى اتالاتىن حانداردىڭ قابىرلەرىنىڭ ورنالاسقان جەرى انىقتالعان جوق. سوندىقتان كەلەشەكتە بۇل ماسەلەگە قايتىپ ورالۋىمىز مۇمكىن» دەگەن قورىتىندىعا كەلدى.
«سارايشىق» مۋزەي-قورىعى قۇرىلعان سوڭ ءبىز دە عالىمدارمەن اقىلداسىپ, 2019-2021 جىلدارى «حان مولاسىن» ىزدەۋدى ۇيىمداستىردىق. وسى جولى ءبىز بۇرىن زەرتتەۋشىلەر قولىنا تۇسپەگەن 1861 جىلى اسكەري توپوگراف ا.الەكسەەۆتىڭ سىزباسىن پايدالاندىق. ال سىزبادا «حان مولاسى» ورنى كورسەتىلگەن. استىندا «ونى جاڭگىر حان تاتار ساۋداگەرلەرىنە ارنايى قورشاتتى» دەگەن سوزدەر بار. وعان قوسا جەرگىلىكتى اۋىزەكى دەرەكتەردى قوستىق. ازىرگە بەدەلدى تۇلعالار جەرلەنۋگە لايىق ەكى قابىرحانا انىقتالىپ, توپىراقتان اشىلدى. راديوكومىرتەگى ادىسىمەن جەرلەنگەن ادامداردىڭ ءومىر سۇرگەن ۋاقىتىن انىقتاۋ ماقساتىندا ۆيلنيۋسكە عىلىمي ۇلگىلەر جىبەرىلدى. بۇل جۇمىستار الداعى جىلى جالعاسىن تابادى.
– قازىر سارايشىقتى زەرتتەۋ, ونى تۋريزم ورتالىعىنا اينالدىرۋ ءۇشىن قانداي جۇمىستار قولعا الىنىپ وتىر؟
– بيىل سارايشىقتا مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى مەن وبلىس اكىمدىگىنىڭ قولداۋىمەن «ساپار ورتالىعىنىڭ» قۇرىلىسى باستالدى. ونىڭ سىرتقى فاسادىن ورتاعاسىرلىق شىعىستىق قالا ۇلگىسىنە وزگەرتۋگە قول جەتكىزدىك. تورتىنشىدەن, مۋزەي-قورىق دالالىق ەكسپەديتسيالار ارقىلى سارايشىقتان ەۋروپاعا باراتىن كەرۋەن جولدارى مەن كەرۋەن-سارايلاردى ىزدەستىرۋدى قولعا الدى. قازىردىڭ وزىندە رەسەي ارحيۆتەرىنەن كەرۋەن جولدارى, كەرۋەن-سارايلارى كورسەتىلگەن كارتالار جيناقتالدى. سارايشىققا بارار جول بويىنان شامامەن 4-5 گەكتار اۋماقتى قامتيتىن ورتاعاسىرلىق مەكەن ورنى, سول جەردەن التىنوردالىق قىش قۇمىرالار سىنىقتارى, كۇمىس ديرحەم, مىس پۇلدار تابىلدى. مۇندا كەرۋەن-ساراي بولۋى مۇمكىن دەگەن بولجام بار.
قازىر ارحەولوگيالىق قازبا كەزىندە تابىلعان, بۇرىننان جيناقتالعان 25 قىش ىدىستى سۋرەتشى-قالپىنا كەلتىرۋشى و.كەندىر قالپىنا كەلتىرىپ جاتىر. مامانىمىز تيىن تازالاۋدى, اتريبۋتسيالاۋدى قولعا الدى. قازىر 50-گە جۋىق توت باسقان تيىن تازالانىپ, مۋزەي ەكسپوزيتسياسىندا كەلۋشىلەر نازارىنا ۇسىنىلدى. مۋزەي-قورىق قورىنا ءحىV-ءحVىى عاسىرلارداعى سارايشىق قالاسى كورسەتىلگەن 10 ورتاعاسىرلىق كارتا مەن ارحيۆ قۇجاتتارىنىڭ كوشىرمەلەرى, بەلگىلى سۋرەتشىلەردىڭ تۋىندىلارى بار 490 جادىگەر قابىلداندى.
– ەندى الدا قانداي جۇمىستار بار؟
– الدىمەن مۋزەي-قورىقتىڭ لايىقتى زاماناۋي تۋريزم ورتالىعىنا اينالدىرۋ باعىتىنداعى جۇمىستاردى جۇرگىزۋدى كوزدەپ وتىرمىز. قۇرىلىسى باستالعان «ساپار ورتالىعى» تەك سارايشىق قالاسىنىڭ عانا ەمەس, سونىمەن بىرگە, قازاقستانداعى ۇلىق ۇلىس – التىن وردانىڭ باستى مۋزەيى بولۋى ءتيىس دەگەن ماقساتتى ۇستانامىز. جايىق وزەنىنىڭ جاعالاۋىنداعى جۇمىستار كەشەندى جۇرگىزىلىپ, اشىق اسپان استىنداعى مۋزەيگە, ءوڭىر تۇرعىندارى مەن كەلۋشىلەردىڭ دەمالىس ورنىنا اينالسا دەگەن ويىمىز بار. بيىل قاسىم حاننىڭ سارايشىقتا جەرلەنگەنىنە 500 جىل تولدى. بولاشاقتا سارايشىقتىڭ نەگىزىن قالاعان باتۋ حان مەن قاسىم حانعا لايىقتى ەسكەرتكىش ورناتىلعانىن قالايمىز.
