الەمدى الاڭداتقان زىمىران سىناعى

Financial Times گازەتى كەلتىرگەن مالىمەتتەرگە قاراعاندا، قارۋدى Long March راكەتاسى ارقىلى سىناقتان وتكىزگەن. الايدا بەيجىڭ بيلىگى تاجى­ريبەگە قاتىستى بۇكىل مالىمەتتى جاسىرىپ وتىر.

وسى وقيعاعا بايلانىستى الەم ەل­دەرىنىڭ باسشىلارى ءوز پىكىرلەرىن ءبىلدىردى. ماسەلەن، اق ءۇي تاراپى قىتاي­دىڭ مۇنداي ارەكەتىنە الاڭداۋشىلىق تانىتتى. اقش-تىڭ قارۋسىزدانۋ جونىندەگى ەلشىسى روبەرت ۆۋدتىڭ ايتۋىن­شا، الەم مۇنداي جاڭا قارۋ تۇرىنەن قالاي قورعانۋ كەرەگىن بىلمەيدى.

ء«بىز دىبىستان جىلدام ۇشاتىن زىمىراندار سالاسىندا قىتايدىڭ جاساعان ارەكەتتەرىنە الاڭدايمىز. مۇنداي تەحنولوگيا تۇرىنە قارسى قالاي قورعانۋدى بىلمەيمىز. ءتىپتى، قىتاي مەن رەسەيدىڭ ءوزى دە حابارسىز»، دەيدى ول.

بەيجىڭ بيلىگى مۇنىڭ ءبارىن جوققا شىعاردى. قىتاي سىرتقى ىستەر مينيستر­لىگىنىڭ وكىلى تساو ليدجان سىناقتان وتكەن دىبىستان جىلدام ۇشاتىن زىمىران ەمەس، عارىش كەمەسىن ۇشىرۋعا قاجەتتى راكەتا ەكەنىن ايتادى.

«بىلۋىمشە، ادەتتەگى عارىش كەمەسى سىناقتان ءوتتى. وسىلايشا، عارىش كە­مە­­سى­نە قاجەتتى تەحنولوگيانى قايتا قول­­­دانۋعا تاجىريبە جاسالدى. بۇل – عا­رىش­تى بەيبىت ماقساتتا ادامزات يگىلىگىنە پايدالانۋ ءۇشىن تاپتىرماس ءارى ارزان جول»، دەيدى تساو ليدجان.

پەنتاگون وكىلى دجون كەربي Financial Times باسىلىمىندا جاريالانعان ماقالاعا قاتىستى ەشتەڭە ايتا المايتىنىن جەتكىزگەن. بىراق قىتايدىڭ قارۋلانۋعا ۇمتىلۋىنا الاڭداۋشىلىق ءبىلدىردى.

«قىتايدىڭ اسكەري ارسەنالىن مولايتىپ، ايماقتاعى جانە ودان تىس جەر­لەر­دەگى شيەلەنىستى كۇشەيتەتىن ارەكەتتەرىن توقتاتپاۋىنا الاڭدايمىز. بۇل – قىتايمەن كۇرەستى قارقىندى تۇردە جۇرگىزىپ، ونى باستى مىندەت رەتىن­دە ۇستاۋىمىزدىڭ ءبىر سەبەبى»، دەيدى دجون كەربي.

دەگەنمەن رەسەي تاراپى قىتايدىڭ گيپەرسونيك زىمىراندى سىناقتان وتكىزۋىنەن قاۋىپتەنبەيدى. ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى دميتري پەسكوۆتىڭ ايتۋىنشا، كرەمل قىتايدىڭ يادرولىق وقتۇمسىق تاسىمالداۋعا قابى­لەتتى دىبىستان تەز زىمىراندى سىناۋى قاۋىپ توندىرمەيدى دەپ ەسەپتەيدى.

ء«بىز وداقتاستىق قارىم-قاتىناس ورناتقانبىز. قىتاي حالىقارالىق مىندەتتەمەلەر شەڭبەرىنەن شىقپايدى. بۇل بەلگىلى، باسى اشىق ماسەلە. رەسەي دە حالىقارالىق مىندەتتەمەلەرىنىڭ شەڭبەرىنەن شىقپايدى. سونداي-اق اقش-تىڭ جاساعان ارەكەتتەرىنە بايلانىستى ءوز قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن شارا قابىلدايدى»، دەدى د.پەسكوۆ.

جالپى، كەيىنگى جىلدارى دىبىس­تان جىلدام ۇشاتىن راكەتالارعا قۇمارت­قاندار سانى ارتىپ كەلەدى. قىتايدان بولەك مۇنداي قارۋدى اقش، رەسەي سەكىلدى بىرنەشە مەملەكەت سىناقتان وت­كىزىپ كورگەن.

گيپەرسونيك زىمىرانداردىڭ بالليس­تي­كالىق راكەتالاردان ايىرماشى­لى­عى بار. ماسەلەن، بالليستيكالىق راكەتا ەڭ اۋەلى تىكە اسپانعا قاراي ۇشادى. سودان كەيىن عانا نىساناسىنا قاراي باعىت الادى. اۋە شابۋىلىنا قارسى قورعانىس جۇيەلەرى نەگىزىنەن وسىنداي بالليستيكالىق راكەتالاردى انىقتايدى.

ال دىبىستان جىلدام ۇشاتىن زىمى­رانعا اسپانعا تىكە ۇشۋ قاجەت ەمەس. ول كولبەۋ، جەرگە جاقىن ۇشىپ-اق دىتتەگەن جەرىنە جەتە الادى. ونىڭ ۇستىنە، مۇنداي قارۋدىڭ جىلدامدىعى دىبىستان بەس ەسە جوعارى. سونىڭ ناتيجەسىندە نىساناسىنا تەز ارادا جەتەدى.

ايتا كەتەرلىگى، گيپەرسونيك زىمىراندار باسقارۋعا قولايلى. سوندىقتان ونى انىقتاپ، ودان قورعانۋ وتە قيىن. قازىرگى تاڭدا مۇنداي قارۋدىڭ يادرولىق وقتۇمسىقتاردى دىتتەگەن جەرگە جەتكىزۋگە قابىلەتتى ەكەنىن ەسكەرسەك، كەز كەلگەن ەلدىڭ گيپەرسونيك راكەتانى سىناقتان وتكىزۋى جاپپاي قىرىپ-جوياتىن قارۋدان كەلەتىن قاۋىپتى ەكى ەسەلەي تۇسەدى.

وكىنىشكە قاراي، كەيىنگى كەزدە مۇنداي قارۋعا قىزىعاتىندار سانى ارتتى. ما­سەلەن، وتكەن ايدا سولتۇستىك كورەيا دا دىبىستان جىلدام ۇشاتىن راكەتانى سىناق­تان وتكىزگەن.

زىمىران كحدر-دىڭ شىعىس جاعا­لاۋى ماڭىنان تەڭىزگە قاراي اتىلعان كورىنەدى. سولتۇستىك كورەيا يادرولىق جانە بالليستيكالىق زىمىران ارسەنالىن كەڭەيتۋگە ارنالعان باعدارلاماسىن بۇرىننان كۇشەيتىپ كەلەدى.

اقش-تىڭ سولتۇستىك كورەيا جونىندەگى ارنايى وكىلى سۋن كيمنىڭ ايتۋىنشا، دىبىستان جىلدام زىمىراندى سىناقتان وتكىزۋ ايماقتى تۇراقسىزدىققا اكەلىپ، وڭىرگە قاۋىپ توندىرەدى. سوعان قاراماستان، ۆاشينگتون بيلىگى كورەيا تۇبەگىن يادرولىق قارۋدان ازات ەتۋ جونىندەگى ديپلوماتيالىق ارەكەتىن جالعاستىرا بەرمەك.

وڭتۇستىك كورەيا بىرلەسكەن اسكەري شتابىنىڭ حابارلاۋىنشا، سولتۇستىك كورەيانىڭ گيپەرسونيك زىمىرانى ءالى تولىققاندى جەتىلمەگەن. مۇنداي قورىتىندى راكەتانىڭ جىلدامدىعى مەن باسقا دا مالىمەتتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ جاسالعان.

وسى ورايدا، بىرنەشە مەملەكەتتىڭ گيپەرسونيك زىمىرانداردى سىناقتان وتكىزگەنىن ايتا كەتكەن ءجون. ماسەلەن، اقش-تا، رەسەيدە بىرنەشە راكەتا ءتۇرى بار. دەگەنمەن ولاردىڭ ەشقايسىسى تولىققاندى قولدانىسقا ەنە قويعان جوق.

ونىڭ ۇستىنە، مۇنداي قارۋدان قور­عانۋ جۇيەسى دە جەتىلمەگەن. قازىرگى تاڭدا قولدا بار اۋە شابۋىلىنا قارسى قورعانىس جۇيەلەرى بالليستيكالىق زىمىرانداردى انىقتاپ، ونى جويىپ جىبەرە الادى. ال گيپەرسونيك راكەتالارعا قارسى قانشالىقتى ءتيىمدى ەكەنىن بەلگىسىز.

وكىنىشتىسى سول، كەيىنگى كەزدە قارۋلانۋ جارىسى قايتا باستالعانداي. اسىرەسە، يادرولىق قارۋدى يگەرۋگە تالپىنىس بۇرىنعىدان بەتەر ارتا تۇسكەن. قازىرگى تاڭدا الەمنىڭ بىرنەشە ەلىندە يادرولىق قارۋ بار. بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ تۇراقتى مۇشەلەرى – اقش، رەسەي، قىتاي، فرانتسيا جانە ۇلىبريتانيا اتوم بومباسىنىڭ زاڭدى يەگەرى سانالادى. بۇدان بولەك، يزرايل، ءۇندىستان جانە پاكىستان دا يادرولىق ارسەنالى بار ەلدەر قاتارىندا. يران دا اتوم بومباسىن يەلەنۋگە مۇددەلى. ال سولتۇستىك كورەيانىڭ ءجونى بولەك. كحدر بيلىگى بىرنەشە رەت يادرولىق قارۋىن سىناقتان وتكىزىپ، الەمدى شۋلاتقانى ەسىمىزدە.

باراك وباما اق ءۇيدى باسقارىپ تۇرعاندا الەمدى يادرولىق قارۋدان ازات ەتۋگە قوسقان ۇلەسى ءۇشىن نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى اتاندى. بىراق ول اقش-تىڭ يادرولىق ارسەنالىن جاڭعىرتۋعا ۋادە بەرگەنى ەسىمىزدە. ناتيجەسىندە، اقش «سمارت بومبا» ازىرلەدى. سالماعى 350 كيلو تارتاتىن جاڭعىرتىلعان B61-12 مودەلى جەر سەرىك­تەرىن پايدالانا وتىرىپ، نىسانانى ءدال كوزدەي الادى.

سونداي-اق كەيىنگى كەزدە اقش يادرو­لىق قارۋ سالاسىن جانداندىرۋدى جوس­پارلاپ وتىرعانىن حابارلادى. بۇل اقپارات حالىقارالىق قوعامداستىقتى الاڭداتقانى انىق. بيىل اق ءۇي يادرولىق قارۋعا ارنالعان بيۋدجەتتى 37،3 ملرد دوللاردان 44،5 ملرد دوللارعا كوبەيتۋدى جوسپارلاپ وتىر.

كرەملدىڭ دە يادرولىق قارۋعا قاتىس­تى ۇستانىمى وزگەرۋى ىقتيمال. بىرىنشى­دەن، رەسەي الەمدەگى يادرولىق ارسەنالى ۇلكەن مەملەكەت سانالادى. قازىرگى تاڭدا سول­تۇستىكتەگى كورشىمىزدە التى مىڭ­عا جۋىق وقتۇمسىق بار. سونىڭ 1500-دەن اس­تا­مى كەز كەلگەن ساتتە قولدانۋعا دايىن.

ەكىنشىدەن، رەسەي جىل سايىن يادرو­لىق ارسەنالىن جاڭارتىپ وتىرادى. ماسەلەن، قۇرلىق ارالىق زىمى­ران «بۋرەۆەستنيك» الەمنىڭ كەز كەلگەن نۇك­تەسىن نىساناعا الا الادى. «پوسەيدون» يادرولىق تورپەدوسىنىڭ قۋاتى ەرەكشە. قۇرلىقارالىق «سارمات» زىمىرانى، دىبىستان جىلدام ۇشاتىن «اۆانگارد»، مۇنىڭ ءبارى – رەسەيدىڭ يادرولىق قارۋدى جاڭعىرتۋداعى جوسپارىنا كىرگەن.

قىتاي دا قارۋلانۋعا قۇمار. حالىق­ارالىق بەيبىتشىلىكتى زەرتتەۋ ينستيتۋ­تىنىڭ (SIPRI) ەسەپتەۋىنشە، قىتايدا قازىرگى تاڭدا 320 وقتۇمسىق بار. ونىڭ ەش­قاي­سىسى تەز ارادا قولدانۋعا ارنال­ماعان.

دەگەنمەن بەيجىڭ بيلىگى ىشكى قۇپيا­سىن سىرتقا شاشا بەرمەيتىنىن ەسكەرسەك، SIPRI-ءدىڭ ەسەپتەۋى شىنايى مالىمەتتى كورسەتپەۋى مۇمكىن. قىتاي ەشقاشان وقتۇمسىقتارىنىڭ ناقتى سانى تۋرالى ءتىس جارعان ەمەس. ءتىپتى جالپىلاما اقپارات بىلدىرۋگە دە ەمەۋرىن تانىتقان جوق. بۇعان قوسا يادرولىق قارۋدى ازايتۋ جونىندەگى كەلىسىمدەرگە مۇشە ەمەس. ەندەشە، بەيجىڭ بيلىگى ءوز ارسەنالىن الاڭسىز ۇلعايتا الادى.

قازىرگى تاڭدا قىرعي-قاباق سوعىس كە­زىن­دەگىگە قاراعاندا يادرولىق قارۋ سانى ايتارلىقتاي ازايعان. دەگەنمەن قازىرگى بار يادرولىق قارۋلار ادامزاتتى جويىپ جىبەرۋگە جەتكىلىكتى. ونىڭ ۇستىنە، يادرو­لىق قارۋدى يگەرۋگە تالپىنعان مەملە­كەت­­تەر سانى بىرتىندەپ ارتىپ كەلەدى. وسىندايدا، قىتاي سەكىلدى جابىق مەم­لەكەتتەردىڭ دىبىستان جىلدام ۇشا­تىن، يادرولىق وقتۇمسىقتاردى تاسۋعا قابى­لەتتى زىمىرانداردى سىناقتان وتكىزۋى حالىقارالىق تۇتاستىق پەن قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋعا ايتارلىقتاي كەدەرگى كەلتىرەتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.