تاڭعى شىقتاي شىنايى تالانت

سايىن مۇراتبەكوۆتىڭ قالا­مىنان تۋعان شىعارمالارىنىڭ قاي-قايسىسىن الىڭىز، وقىر­مانىن وزىنە تارتىپ، وقۋعا قۇمار­لىعىن ارتتىرا تۇسەتىندىگىمەن ەرەكشەلەنەدى. تۋمىسىنان تالانتتى، سودان كەيىن دە ادەبيەت ايدىنىنا ەركىن قۇلاش سەرمەگەن سايىن قالامگەرلىك قارىمى­نىڭ قۋاتتىلىعىمەن اۋەلدەن-اق نازارعا ىلىككەن ەدى. جاس جازۋ­شىنىڭ قالامگەرلىك قارىم-قابى­لەتىن ادەپكى اياق الىسىنان-اق تا­نىپ-بىلگەن عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ: «كوپۇلتتى ادەبيەتىمىزدىڭ گۇلدەپ تۇرعان ماۋەلى باعىندا سايىن مۇراتبەكوۆتىڭ جاس تالداي جەل­كىل­دەپ بوي كوتەرگەن تاماشا پروزاسى بىتىك شىعىپ، الىستان كوزگە ءتۇسىپ، كوز تارتارى ءسوزسىز»، دەپ جىلى لەبىز-پىكىر ءبىلدىرۋى دارا دارىندى جازباي تانىعاندىعى دەسە بولادى. ءسوز زەرگەرى اتان­عان سۋرەتكەردىڭ بالاۋسا تالانتقا ايتقان تىلەگىن قۇپ كورگەن سايىن وزىندىك بولمىس-بىتىمىمەن وقىر­مانىن بىردەن قۇشاعىنا الدى. «مەنىڭ قارىنداسىم» حيكاياتىنان باستالعان شىعارمالارىن وقىرمان جاتا-جاستانا، تالاسا-تارماسا وقىپ، كەيىپكەرلەرىن اركىم وزىنە ۇقساتىپ، ءومىردىڭ وزىن­­دەي اڭگىمەلەرى كوپشىلىكتى شى­­نايىلىعىمەن تاڭعالدىرىپ، تام­ساندىرعان-دى. ولاي بولاتىن سەبەبى، نازىك سەزىمدەردى ۇل­پىل­دەتىپ، جۇرەك قىلىن شەر­تەتىن شىنايى كورىنىستەر كوز الدى­ڭا كولبەڭدەي ەلەستەپ تۇرا­تىندىعىمەن ءتانتى ەتەتىن-ءدى. ەلىت­تىرەتىن-ءدى. ەلىكتەتەتىن-ءدى.

سايىننىڭ «جابايى الما»، «جۋسان يiسi»، «كامەنتوعاي»، «قا­لىڭ قار»، «دوس iزدەپ ءجۇرمiن» اتتى تاماشا حيكاياتتارى ناقتى ءومىردى وزگەرىسسىز جەتكىزىپ، تiلiنiڭ كوركەم ورنەكتەلۋiمەن قۇندى. تابيعي نانىمدىلىعىنىڭ ارقا­سىندا ولار وقىرمانىن باۋراپ، قىزۋشىلىعىن ارتتىرا­دى. كەيىپ­كەرلەردىڭ ءىس-ارەكەتى ار­قى­لى وتكەن بالالىق شاقتىڭ قى­زىق-داۋرەندى كۇندەرى قاز-قال­­­پىندا اسەرلى اڭگىمەلەنەدى. اۋلاق­تا قالىپ، سارعايعان ەلەس­تەر سا­نادا ساپىرىلىسىپ، اڭ­ساۋ سەزىمدى وياتادى. كەيىپ­كەر­لەرىنىڭ سەزىم بۇلقىنى­سى وقىر­­مان جانىنا بۋىرقاندى­رار كۇش-جىگەر بەرەدى. ادامنىڭ ­جان جۇرەگىن شىمىرلاتىپ، جۇرەك­تى تەربەر تەبىرەنىسكە جەتەلەيدى. قا­لامگەردىڭ اۋىل تۇرمىسىن، كۇي­بەڭ تىرشىلىكتەرىن بايانداۋ­دا­عى ءتا­سىلى، اڭگىمە جەلىسىن ورىستەتۋ­­دەگى ۇلگىسى، كوركەمدەپ جەتكىزۋ ما­نە­رى، تىلدىك قورىنىڭ شۇراي­لى­لى­عى كىمدى بولسا دا ءسۇيسىن­دى­رىپ، تۇ­شىندىرادى. كەيىپكەر­لەرى كە­لىستى سومدالادى. زامانا تىنى­سىن تاپ باسىپ بىلەتىنى، وقي­عا كورىنىستەرىن مولدىرەتىپ بەينەلەيتىن سۋرەتكەرلىگى حاس شە­بەر­دىڭ قابىلەتىن دارالاي­دى. سايىننىڭ جانە ءبىر وزىن­دىك ەرەكشەلىگى – تاپتاۋرىن تاقى­رىپتى قايتالاي بەرمەيدى. تا­قى­رىپ تاڭداۋداعى تالعامى جو­عارى. ەشكىم قالام تارتپاعان، اياق باسپاعان سونى سوقپاقتاردى سونارلايدى. تاپقانىن تارازىلاپ شەبەرلىك شەڭبەرىندە تاپ-تۇيناقتاي ەتىپ ۇسىناتىنى، ونى ءوز دارەجەسىندە جەتكىزە بىلەتىنى ءار تۋىن­دىسىنان كورىنىس تابادى. شى­عارمالارىنداعى ادامداردىڭ مىنەز-قۇلقى مەن تاعدىرى ءبىر-بى­رىنە ۇقسامايدى. ارقايسىسى­­نىڭ وزىندىك باعىتى بار، ادامگەر­­شى­لىك قاسيەتى، مىنەز-قۇلقى، ءجۇ­رىس-تۇرىسى، ومىرلىك ۇستانىمى، ماڭ­دايعا جازىلعان تاعدىرى ارقي­­لى بولىپ كەلەدى. بۇل باعىتتا ج­ازۋ­شىنىڭ كورگەنى كوپ، اۋىل­دىڭ جاع­دايىن جەتىك بىلەتىندىگى، جاي-جاپساردى ساڭلاقتىقپەن سارا­لايتىنى ايقىن بايقالىپ تۇرا­­دى. سول سەبەپتى دە قاراپايىم اۋىل ادامدارىنىڭ تىرلىكتەرىن تاپ­تىش­تەيتىن اڭگىمەلەرىنىڭ ءبارى كو­ڭىل پەرنەسىن ءدال باسادى، جاراسىم­دى ۇيلەسىم تاۋىپ جاتادى.

سوناۋ سۇراپىل سوعىس جىل­دا­رىنداعى قابىرعاسى قايىسقان بالالىق شاق پەن بۇگىنگى بالالار مەن ۇلكەندەردىڭ تۇرمىس-تىر­شىلىگىندەگى ۇقساس جايتتاردى سومدايتىن شىعارمالارى كوزى­كاراقتى، زەردەلى وقىرمان كوڭى­لىن تاپ باسا قوياتىنى دا اقيقات. سايىننىڭ بارشا شىعارماسى بۇگىنگى كەزەڭ مەن وتكەن ءومىر شىن­دىعىمەن استارلاسىپ-ساباقتا­سىپ جاتاتىنىمەن قۇندى. بۇل تۇرعىدان العاندا جازۋشىنىڭ «جۋسان ءيىسى» اتتى اڭگىمەسى ەكىن­شى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىل­دا­رىنداعى اۋىرتپالىقتاردى كە­لىستىرە سۋرەتتەيتىن بىرەگەي تۋىندى. مۇندا وقيعانىڭ ءوربۋى مەن قۇرىلىمى دا قيسىندى، لوگي­كالىق اقىل-ويدىڭ دارا ساباق­تاستىرىلا دامۋى دا، ادامنىڭ ىشكى جان دۇنيەسى دە جان-جاقتى قامتىلادى. وسى شىعارمانىڭ قالاي جازىلعانى تۋرالى جازۋ­­شىنىڭ جارى ءماريام ءوز ەستەلىك­تەرىنىڭ بىرىندە: «سايىن كوبىنە تۇندە جازاتىن. كۇزدە قارلى جاۋىن جاۋادى عوي. اسىرەسە سول كەز­دى قاتتى جاقسى كورەتىن. ون­داي ۋاقىتتاردا جۇمىستان كەلە سالا جا­زۋعا وتىراتىن. اۋەجاي ما­ڭىن­داعى ۇيدەن قالاداعى پا­تەرگە
كوشكەندە سايىننىڭ «كوك­­وراي»، «كۇسەن-كۇسەكە»، «جا­­بايى الما»، «جۋسان ءيىسى»، «با­­سىندا ۇش­قا­رانىڭ» سىندى شى­عا­ر­ما­لارى دۇنيەگە كەلدى. «جۋ­سان ءيىسىن» جا­زىپ بىتكەن سوڭ ول كە­رە­­مەت كو­ڭىل كۇيدە ءجۇردى. ءسىرا، وقىر­­­­مان قاۋىمعا، بالالارعا ۇناي­­تىنىن سەز­گەن شىعار»، دەپ جازادى.

...وتكەن عاسىردىڭ سەكسەن بە­سىنشى جىلىنىڭ مامىر ايى­نىڭ سوڭعى كۇندەرىندە سايىن مۇ­رات­­بەك ۇلىمەن ساپارلاس بولۋ­دىڭ ءساتى تۇسكەنى بار. ساكەڭ «قا­پال-اراسان» شيپاجايىندا ءبىر اپتا دەمالماقشى بولىپ، جول-جونەكەي تالدىقورعانعا ات باسىن بۇرادى. وبلىستىق «وك­تيابر تۋى» گازەتىنىڭ رەداكتسيا­سىنا كەلىپ، ونداعى جۋرناليس­تەرمەن ەمەن-جارقىن جۇزدەسىپ، ءبىرسىپىرا اڭگىمەنىڭ بەتىن قا­يى­رىپ، كەڭىنەن پىكىرلەسە­دى. گازەت­تىڭ رەداكتورى عايىس ەگەم­­­بەرديەۆ جيىن سوڭىنان مەنى شا­قىرىپ الىپ: «ساكەڭ، سايىندى ايتامىن، جەتىسۋ جە­رى­نىڭ تالانت­تى تۇلەكتەرىنىڭ ءبىرى عوي، دەمالۋعا بارا جاتىر ەكەن، جال­عىزسىراماسىن، بىرگە بارىپ، قاسىندا بولىپ قايت» دەپ جول­سەرىكتىككە جىبەردى. سايىن: «رە­داك­توردىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارىمەن ۇزەڭگىلەس جولداس بولاتىنىم قانداي جاقسى؟! زەرىكپەيتىن شىعارمىز»، دەپ عايسەكەڭە ريا­سىز ريزالىعىن ءبىلدىرىپ جاتتى.

مەن سايىن اعانى بۇرىننان بىلەتىنمىن. ەندى ءتىپتى جاقىن تا­نى­­سىپ، ءبىر اپتا يىقتاسا ءجۇ­رىپ اڭگىمە-دۇكەن قۇراتىن مۇمكىن­دىك­تىڭ كۇتپەگەن جەردەن تۋعانىنا قۋانىپ تا قالعان ەدىم. كوپ بوگەل­مەي قاپال جاققا قاراي بەت تۇزەدىك. ۇزىك-ۇزىك اڭگىمە شەرتىپ، بەلەستەن بەلەس اسىپ كەلەمىز. قاپال اۋىلىنان اسىڭقىراپ بارىپ دوڭەستەۋ جون ۇستىنە جەتكەندە سايىن اعا ماشينانى توقتاتقىزىپ، سىرتقا شىقتى. بويىن جازىپ، قوس قولىن قىران قاناتىنداي كەرىپ الىپ جان-جاعىنا كوز توقتاتتى.

– الەكە، مىنا الدىمىزدا ­كول­­دەنەڭ جاتقان تاۋدى بايان­جۇ­رەك دەپ اتايدى. قاراشى ءوزىڭ، تىلسىم تابيعاتتىڭ ءوزى شە­­بەرلىكپەن سالعان عاجايىپ كو­­رىنىس ەمەس پە؟ وسى بيىك تاۋ سىل­ەمىنىڭ ءپىشىمى كادىمگى جۇرەك كەي­پىنە ۇقسايدى. تاريحي ەسكى جاز­بالاردا، ياعني كونە موڭعول تىلىن­دە بۇل جەردى «سۋرەتكە باي شوقى» دەيدى ەكەن. ەكى ۇعىم دا ءبىر-بىرىمەن قابىسىپ، شىندىققا جاناسىپ تۇر. كەزىندە وسى ءوڭىردى ارالاعان شوقان ءۋاليحانوۆ تا بۇل كورىنىسكە قىزىعا قاراعان ەكەن. عالىم ءوزىنىڭ جازبالارىن­دا قاپال بەكىنىسىن، ونداعى تام­شىبۇلاق، اراسان سۋىن، كۇرەڭ­بەل اتتى تاۋ مەن جازىقتى، ەش­كى­ولمەس، بايانجۇرەك سىندى ايماق­تاردىڭ تابيعي كورىنىستەرىن سۇي­سىنە سيپاتتاپ، بۇكىل ورتا ازيا­دا بۇلارعا تەڭدەس جەر جوق شى­عار-اۋ دەپ تامسانعان كورىنەدى. جەرۇيىقتى ىزدەگەن اسانقايعى بابامىز دا جەتىسۋ ولكەسىن كور­گەندە جەلماياسىنىڭ تىزگىنىن تارتىپ: «اعاشى تۇنعان جەمىس ەكەن، شارۋاعا جاقسى قونىس ەكەن» دەپ توڭىرەگىنە تاڭدانا قاراعانى دا بەكەرشىلىك ەمەس، دەپ سايىن اعا سەلەۋدەي سەلدىرەي باستاعان بۇيرا شاشىن الاقانىمەن سيپالاپ، تۋعان ءوڭىرىنىڭ كەلبەتىنە ەرەكشە ءبىر سۇيىسپەنشىلىكپەن كوز تىگىپ، سامال جەلىنە كەۋدەسىن كەرىپ تۇردى. ايماقتىڭ كەڭ جازيراسىن نۇرلى جانارىمەن قىرانداي شولىپ شىققاننان كەيىن ماعان ەڭسەرىلە بۇرىلىپ:

– اناۋ قارسى الدىمىزداعى شوعىرلى تاستى بيىك شوقىنىڭ بايانجۇرەك دەپ اتالۋىنىڭ سەبەبىن بىلەسىڭ بە؟ – دەدى.

– تولىق مانىندە بىلەمىن دەي المايمىن. ەمىس-ەمىس ەستىگەنىم بار، – دەدىم كۇمىلجىپ.

– وندا تىڭدا، قىسقارتىپ ايتايىن. ءجاسوسپىرىم كەزىمدە كوپ­تى كورگەن قاريالاردان تىڭدا­عان، جۇرەگىمە عالامات اسەر ەتكەن اڭىز-اڭگىمە بار. جەلىسى بىلاي ءوربيدى. ەرتە زاماندا قاپال دەگەن باي-شونجار وسى ءوڭىردى جايلاپتى. ونىڭ بايان اتتى جالعىز قىزى كىشكەنە كەزىنەن اتتىڭ قۇ­لاعىندا ويناعان، ساداق اتىپ، قىلىش سەرمەۋدى بوزبالالاردان ارتىق مەڭگەرگەن وجەت، اقىلىنا كوركى ساي بولىپ بويجەتىپتى. قىز­دىڭ ونەرىن، العىرلىعىن، سۇلۋ­لىعىن سىرتتاي ەستىپ-بىلگەندەر قاپالمەن قۇدا بولىپ، بايان سىندى ارۋمەن تاعدىر قوسۋدى ارماندايدى. سوندايلار ءسوز سالۋدى جيىلەتەدى. بۇل تۇستا بايان اكەسىنىڭ جىلقىشىسى سايىنبولەكتى ۇنا­تىپ قالادى. سايىنبولەك قىران كوزدى، كوكجال جوندى، باتىر تۇل­عالى، پاراسات-پايىمى كەڭ، جىگىت­تىڭ سۇلتانىنا لايىقتى بولسا كە­رەك. ەكى جاستىڭ اراسىندا قۇش­تارلىق وتى ۇشقىنداپ، پاك سەزىمدەرى بارا-بارا ماحابباتقا ۇلاسادى. مۇنى قاپال دا سە­زىپ، باياندى تەزىرەك اتاستىرىپ، ۇزا­تۋدى ويلاستىرادى. ءبىر ول­كەنى اشسا القانىندا، جۇمسا جۇدى­رىعىندا ۇستاپ وتىرعان اكە قىزىن سايىنبولەككە قوسقىسى كەلمەي­دى. بايان ءوزى قالاعان جىگىتىنە قوسى­لۋى ءۇشىن ەلدەن قاشىپ شىعىپ، ناعاشى جۇرتىنا بارىپ پانالاۋدى ۇيعارادى. باياننىڭ بۇل شەشىمىن سايىنبولەك تە قۇپ كو­رەدى. «ولسەم، جانىم – وزىڭمەن بىرگە»، دەپ باتىلدىق تانىتادى. وسىلايشا، قىز بەن جىگىت الىس جولعا جارامدى سايگ ۇلىكتەرىن ەرتتەپ ءمىنىپ، تاڭ بوزىندا جولعا شىعادى. اكەسى قاپال ولاردىڭ سوڭىنان قۋعىنشىلار جىبەرەدى. نوكەرلەر قوس عاشىقتى تاۋىپ الا­دى. بايان مەن سايىنبولەك قۋ­عىن­شىلاردىڭ ايتقانىنا كون­بەي، جانكەشتىلىكپەن ايتىسىپ، تارتىسادى. قارسىلىق تا تانىتىپ، ىقتيارلارىنا كونبەيدى. الايدا كوپتىڭ اتى كوپ، قاپتاعان نو­كەر سايىنبولەكتى مەرت قىلادى. جانى كۇيزەلىپ ەڭكىلدەي ەڭىرەگەن باياندى اتقا وتىرعىزىپ، اۋىلعا قاراي الىپ جۇرەدى. سۇيگەنىنەن لاجسىز ايىرىلعان بايان قايتار جولداعى وقشاۋ تۇرعان سۇستى، ەڭسەلى تاۋدىڭ اسۋىنا جەتكەندە:

– مەن وزىمە-ءوزىم كەلىپ، شامالى تىنىستاپ، ەس جىيىپ الا­يىن. جالعىز قالدىرىپ، اۋلاعىراق بارىپ كۇتىڭدەرشى. سايىنبولەك­­پەن ءبىر ءسات باقۇلداسىپ، قوشتاسايىن، – دەپ سۇرانادى. قىز تىلەگىن قۋ­عىنشىلار قۇپ كورەدى. تاۋدىڭ بيى­گىنەن سۇيگەنىنىڭ دەنەسى قالعان قىراتتارعا قاراپ جان جۇرەگى ەزى­لىپ، كوز جاسىن كولدەتىپ توگىپ بارىپ شىڭ باسىنان قۇلايدى. قىز اجال قۇشقان تاۋدىڭ سىرتقى سۇلباسى جۇرەككە ۇقسايتىندىقتان ەل-جۇرت بۇل جەردى سودان بىلاي بايانجۇرەك اتاپ كەتەدى. مىنە، بايانجۇرەكتىڭ قىسقاشا اڭىزى وسىلاي.

– وي، ساكە-اي، وسكەن ءوڭىرىڭىزدىڭ اڭىز-اڭگىمەسىمەن قۇلاق قۇرىشىن قاندىردىڭىز عوي، – دەي بەرىپ ەدىم، ءسوزىمدى ءبولىپ:

– قۇلاق قۇرىشىن قاندىرۋ ءوز الدىنا، ول جەتكىلىكسىز. كيەلى توپىراقتىڭ تاريحي تاعىلىمى مول قۇندىلىقتارىن قازىرگى وركەن جايعان ورەلى جاستاردىڭ ساناسى­نا تەرەڭ ءسىڭىرۋ – بىزگە پارىز. كو­ڭىل كوكجيەگىن كەڭەيتەتىن كەمەل­دى اڭگىمە وي-ءورىسىنىڭ كەڭىستىگىن ۇلعاي­تىپ، دامىتادى. ونى ءوزىڭ دە بىلە جۇرگىن، – دەپ ماعان دا سال­ماق سالىپ قويدى.

قىزۋ اڭگىمەنىڭ ءتىنى ودان ءارى ۇزارىپ، جالعاسا بەردى. ساكەڭنىڭ تارتىمدى اڭگىمەسىن تىڭداي وتى­رىپ ونىڭ جايدارى جۇزىنەن سا­بىرلىق پەن اسىپ-تاسپايتىن بايسالدىلىق پايىمىن، جۇرەك ءلۇپىلىن ءدوپ باساتىن سەزىمتالدىعى مەن تاۋ قوزعالسا قوزعالمايتىن ۇستامدىلىعىن اڭعارعان ەدىم. وسى ءبىر بەرىك قالىپتاسقان ءۇردىستىڭ بارشا تۋىندىلارىنىڭ ءون بويىنا التىن ارقاۋعا اينالىپ، سامال جەلدەي ەسىپ تۇراتىندىعىنا كوز جەتكىزدىم.

سايىن اعانىڭ جان دۇنيەسىن سەرپىلتكەن قازىنالى قاپال ايما­عىنداعى قوڭىر ءوڭىرىنىڭ توپى­راعىنا كىندىك قانى تامىپ، ءمولدىر بۇلاعىنان سۋسىنداعان اقىن عالي ورمانوۆ، ءانشى قاجىبەك بەك­بوسىنوۆ، ۆيرۋسولوگ-عالىم ايدىن قىدىرمانوۆ، عىلىم دوكتورى التاي شالتاباەۆ جانە باسقالار ماقتانىش سەزىممەن اۋىزعا الاتىن ءبىرتۋار ءور تۇلعالار. ال ءسوز زەرگەرى سايىن مۇراتبەكوۆ ءومىر­دىڭ بولمىسىن شىنايى بەي­نەلەيتىن تاڭعى شىقتاي ءمول­دىر شىعارمالارى ارقىلى وقىر­ماننىڭ جان جۇرەگىن باۋراپ، ىقى­لاس-قۇرمەتىنە بولەنگەن ەرەك دارىن يەسى. سايىن دالانىڭ ساۋ­مال سامالى تەربەگەن جاسىل شال­عىنىن شايقاپ، تەڭىز تولقى­نىن­داي تەربەيتىن سەرگەك سەزىممەن باۋرايتىن كوركەمسوز شەبەرى.

ءالي ىسقاباي،

جازۋشى، قازاقستاننىڭ

ەڭبەك سىڭىرگەن قىزمەتكەرى،

الماتى وبلىسىنىڭ

قۇرمەتتى ازاماتى