تاستاعى تاڭبا توزباسىن

كونفەرەنتسيادا رەسەي، قىر­عىزستان، قازاقستان، ازەرباي­جان عالىمدارىنىڭ بايانداما­لا­رى تىڭدالدى. عىلىمي كون­فە­رەنتسياعا قازاقستاننان سۋ­رەت­شىلەر وداعىنىڭ مۇشەسى، سۋ­رەتشى-قالپىنا كەلتىرۋشى، «قى­رىم ارالى» عىلىمي-زەرت­تەۋ زەرت­حا­ناسىنىڭ باسشىسى قى­رىم ال­تىنبەكوۆ قاتىسىپ، «تاڭ­بالى پەترو­گليفتەرىن كونسەرۆاتسيالاۋ ستراتەگياسى مەن تاكتيكاسى» تا­قى­رىبىندا عىلىمي بايانداما جا­سادى.

«قىرىم ارالى» – قازاقستاندا تاۋەلسىزدىك جىلدارى قۇرىلىپ، تابىستى جۇمىس ىستەپ كەلە جاتقان تاريح جانە مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىن كونسەرۆاتسيالاۋ، قالپىنا كەلتىرۋ، كەشەندى قايتا قۇرۋ جونىندەگى جۇمىستاردىڭ تولىق تسيكلىنداعى عىلىمي-قالپىنا كەلتىرۋ زەرتحاناسى. اتالعان زەرتحانا «تاڭبالى» قورىق-مۋزەيى قۇرىلعانعا دەيىن دە «تاڭبالى» كەشەنىندەگى جارتاس سۋرەتتەرىن قالپىنا كەلتىرۋ جۇ­مىستارىن جۇرگىزىپ كەلدى. قو­رىق-مۋزەي اشىلعان سوڭ دا ىسكەر­لىك بايلانىس جالعاسىن تاۋىپ، ناتيجەلى جۇمىستار جۇزەگە اسىرىلدى.

زەرتحانا تاراپىنان 2000 جىل­داردىڭ باسىندا كونسەرۆاتسيالاۋ ستراتەگياسىنا قاجەتتى ماتەريالدار جيناقتالدى. تاڭبالى پەتروگليفتەرىن كونسەرۆاتسيالاۋ ستراتەگياسىن قازاقستان ماماندارى وسى عاسىردىڭ باسىنا دەيىن بولعان وتاندىق جانە شەتەلدىك وڭ تاجىريبەلەر نەگىزىندە جانە ەسكەرتكىشتىڭ دۇنيەجۇزىلىك مۇرا تىزىمىنە (2002-2004 جج.) نو­ميناتسيالار دوسەسى مەن مەنەدجمەنت-جوسپارىن دايىنداۋ بارىسىندا نورۆەگيا، رەسەي، قىرعىزستان جانە وزبەكستانداعى شەتەلدىك ارىپتەستەرىمەن تىعىز ىنتىماقتاستىقتا، سونداي-اق يۋنەسكو شەڭبەرىندە – «تاڭبالى پەتروگليفتەرىن باسقارۋ، كونسەرۆاتسيالاۋ جانە تانىستىرۋ» نورۆەگيا – قازاقستان جوباسى (2002-2005 جج.) مەن يۋنەسكو-نىڭ CARAD-Central وڭىرلىك عىلىمي جوباسى Asian rock art database (2003-2006 جج.) بويىنشا جۇرگىزدى.

2008-2013 جىلدارى زەرتحانا قىزمەتكەرلەرى جارتاستاعى ونەر ەسكەرتكىشتەرىن ساقتاۋ جانە ناسي­حاتتاۋ باعىتىنداعى جوسپارلى جۇمىستارعا قاتىسىپ، پەترو­گليف­تەردى تاجىريبەلىك تۇرعى­دان كونسەرۆاتسيالاۋدى – ولاردىڭ تا­بيعي نەمەسە انتروپوگەندىك سيپات­تاعى زا­قىمدانۋلارىن جويۋدى قولعا الدى.

«قىرىم ارالى» زەرتحاناسى قولداناتىن ساقتاۋ تاكتيكاسىنىڭ ەرەكشەلىگى – ەسكەرتكىشكە بارار ال­دىندا الداعى جۇمىستاردى مۇقيات جوسپارلاۋ جانە جوعارى دەڭگەيلى دايىندىق. بەلگىلەنگەن جۇمىستاردىڭ قۇرامىنا بايلانىستى ەسكەرتكىشتەگى ءىس-قيمىل جوسپارى ءاربىر ناقتى جاعداي ءۇشىن ازىرلەنۋى. دايىندىق جۇمىس­تارىنىڭ ماقساتى – زەرتحانالىق جاع­دايلاردا پراكتيكالىق كون­سەرۆاتسيالاۋعا بايلانىستى نە­گىزگى ماسەلەلەردى شەشۋ: كونسەر­ۆاتسيالاۋدىڭ بەلگىلەنگەن ۋچاس­كەلەرىن زەردەلەۋ; كونسەرۆاتسيا­لاۋدى جوسپارلاۋ; جۇمىس قۇ­جات­تاماسىن دايىنداۋ; تەح­نو­لوگيالىق پروتسەستەردى پى­سىقتاۋ; جۇمىس قۇرامدارىن سىنامالاۋ; «جۇمىس كەيستەرى» – پلاستيكالىق شەلەكتەر بويىنشا بارلىق قۇ­رامدار مەن قۇرالداردى ولشەپ وراۋعا دەيىنگى ماتەريالداردى دايىن­داۋ. ۇيىمداستىرۋدىڭ وسى ادى­سىمەن ءار قالپىنا كەلتىرۋشى مامان ورنىندا تۇرىپ، كونسەرۆاتسيالاۋ وبەكتىسىنە سەنىمدى تۇردە جاقىنداپ، ىسكە دايىن بولا وتىرىپ، دەرەۋ جوسپارلانعان جۇمىسقا كىرىسەدى. بايقاپ وتىرعانىمىزداي، عاسىردان-عاسىرعا جول تارتقان كونە دۇنيەلەرىمىزدىڭ ساقتالۋ پروتسەسى وتە كۇردەلى.

تاڭبالىداعى كوپجىلدىق كە­شەندى زەرتتەۋلەر پەتروگليف­تەر­دىڭ جاي-كۇيىنە اسەر ەتەتىن نە­گىزگى فاكتورلاردى جانە ولاردىڭ تا­بيعي، سونداي-اق انتروپوگەندىك سيپاتتاعى زاقىمدانۋلارىنىڭ نەعۇرلىم كەڭ تارالعان تۇرلەرىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەردى. ەڭ ۇلكەن قاۋىپ – بۇل تابيعي فاكتورلار، ولار ۇڭگىرلەردىڭ گرافيكاسىمەن بەتتەردىڭ ىدىراۋى­نا، قىرتىستىڭ بولىنۋىنە جانە جارىقتاردىڭ پايدا بولۋىنا اكەلەدى. پەترو­گليفتەردىڭ ان­ترو­پوگەندىك زاقىم­دانۋلا­رىنىڭ ىشىندە ەڭ كوپ تا­راعاندارى – گراففيتي جازۋلارى مەن سۋرەتتەرى – تاسپەن، مەتالل اس­پاپتارمەن ءار­تۇرلى تەرەڭدىكتە سىزىلعان نەمەسە ويىلعان، سونداي-اق جار­­تاستارعا ءتۇرلى بوياۋلارمەن سالىن­عاندىعى.

ەسكەرتكىشتىڭ نەگىزگى قۇجات­تاماسى بولىپ تابىلاتىن پەترو­گليفتەردىڭ بەس نەگىزگى توبىنىڭ يندەكستەلگەن فوتوپانورامالارىنىڭ نەگىزىندە زاماناۋي گراففيتيلەردى تىركەيتىن اD-پانورامالار (anthropogenicdamagespanorama) جاسالدى. بەينەلەۋ بەتىنىڭ جاي-كۇيىن سيپاتتايتىن بازالىق قۇ­جاتتامادان ايىرماشىلىعى، اD-پانورامالار جانە ولارعا قوسا بەرىلەتىن سيپاتتامالار بارلىق انتروپوگەندىك، ونىڭ ىشىندە پەترو­گليفتەرسىز جارتاستاردىڭ بەت­تەرىندەگى زاقىمدانۋلاردى دا ەس­كەرەدى. تاڭبالىدا ءتۇرلى جولدار­مەن زاقىمدالعان 130-دان استام جارتاس بەتتەرى تىركەلگەن. وسىنداي زاقىمدانۋلاردى جويۋدىڭ (بۇركە­مەلەۋدىڭ) مىناداي ادىستەرىن قولدانىپ وتىر: جاساندى پاتيناتسيالاۋ جانە جاساندى تاس ماسساسىمەن شىعىننىڭ ورنىن تولتىرۋ. ەگەر قالپىنا كەلتىرىلگەن پاتينا كورشى ب ۇلىنبەگەن پاتيناعا تولىق سايكەس كەلسە، ايىرماشىلىعى كورىنبەيدى.

جاساندى پاتيناتسيالاۋ – بۇل حيميالىق جولمەن پاتينانىڭ جەدەل قالىپتاسۋى. پروتسەسس تابيعي پاتينانىڭ تۇسىنە بايلانىستى حروموفور ەلەمەنتتەرىنىڭ (تەمىر، مارگانەتس، حروم) توتىق­سىزدانعان قابىقتارىن تاس بەتىنە تۇندىرۋدان تۇرادى. پاتينا­تسيا­نىڭ تابيعي پروتسەسى، دۇرىس تاڭ­دالعان ماتەريالدار مەن قول­دانۋ رەجىمدەرىمەن تاستىڭ جالپى فو­نىنا سايكەس كەلەتىن جابىندى الۋ­عا مۇمكىندىك بەرەدى.

جاساندى پاتينا پاليتراسىن ە.ن.اگەەۆا 2005 جىلى تاڭبالىدا وتكەن كونسەرۆاتورلارعا ارنالعان دالالىق سەمينار اياسىندا جاساعان، بىراق بۇل جاتتىعۋ كەزىندە وزەكتىسى دەمونستراتسيالىق پاليترا بولدى. ەسكەرتكىشتە پاليتراسى بار تاس قالدى، بۇل ءۇش جىلدان كەيىن، پاتينانىڭ قالىپتاسۋ پرو­تسەسى تو­لىعىمەن وتكەن كەزدە تەكسە­رىل­دى. جاساندى پاتيناتسيا ءۇشىن قول­دا­نىلاتىن ەرىتىندىلەر كوبىرەك سۇيىل­تىلۋى كەرەك ەكەنىن دە انىق­تادى.

تاڭبالىداعى «قىرىم ارالى» عىلىمي-رەستاۆراتسيالاۋ زەرت­حاناسىنىڭ جۇمىسى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى اياسىندا جۇرگىزىلىپ كەلەدى. زەرتحانا ماماندارى ءتۇستى گراداتسيالاۋ ءۇشىن حروموفورلاردىڭ وتە سۇيىلتىلعان ەرىتىندىلەرىمەن جۇمىس ىستەۋ كەرەك دەگەن قورىتىندىعا كەلدى. تۇپنۇسقاعا جاقىن ءتۇستى بىردەن الۋ ۇسىنىلمايدى: بۇل بولاشاقتا تۇستەردىڭ سايكەس كەلمەۋىنە اكە­لەدى. ارينە، جاساندى پاتينانى قىشقىلى بار ەرىتىندىلەرمەن السى­رەتۋ ادىستەرى دە بار، بىراق بۇل ادىسپەن تاستى قايتا جاراقاتتاۋدان اۋلاق بولعان ابزال. سيليكات بايلانىستىرعىشى بار قۇمتاس قىش­قىلعا اۋىرتپالىقسىز اسەر ەتەدى، ال كاربوناتتى جىنىستار بەتكى قاباتتىڭ قوسىمشا السى­رەۋى­نە اكەلۋى مۇمكىن.

جاساندى پاتينانى العاش قولدانعاننان كەيىن كەم دەگەندە ءبىر اي ەكسپوزيتسيا بەرىلەدى، سودان كەيىن قاجەت بولعان جاع­دايدا پروتسەسس قايتالانادى. ءبىر جىلدان كەيىن ءبىز تۇپكىلىكتى نا­تيجەنى كورەمىز – قاجەت بول­عان جاعدايدا ءتۇس قايتادان تۇزە­تىلەدى. وسىلايشا، بىرتىندەپ، تاسقا زيان كەلتىرمەۋدى ەسكەرە وتىرىپ، قاجەتتى ناتيجەگە جا­قىن­دايمىز. جاساندى پاتيناتسيا تەرەڭ جازىلعان جازۋلارعا قاجەتتى ماسكا اسەرىن بەرمەيتىنىنە كوز جەت­كىزىپ وتىر.

ەڭ كۇردەلى جوعارى كوركەمدىك پروتسەسس – ەجەلگى پەتروگليفتەر مۇلدەم كورىنبەيتىن نەمەسە بۇر­مالانبايتىن بەينەلەۋ بەتت­ەرىن كەسىپ وتەتىن جازۋلاردى جويۋ. گراف­­فيتيدى بۇركەمەلەۋ كور­شى­لەس ب ۇلىنبەگەن ۋچاسكەلەرگە تو­لىق تۇستە جانە فاكتۋرالىق ساي­­­كەستىكتە جۇرگىزىلۋى ءتيىس. ول ەجەل­گى كەسكىننىڭ كونتۋرى ب ۇلىن­گەنگە دەيىن تۇسىرىلگەن فوتوسۋرەت­تەرمەن انىقتالادى. قاجەتتى دە­رەكتى ماتەريالدار بولماعان جاع­دايدا، گراۆيۋرالاردىڭ كونتۋرى نەمەسە تاريحي ەپيگرافيكانىڭ جەكە بەلگىلەرى بەلگىلى سينحروندى انالوگتارعا سۇيەنە وتىرىپ جانە ماماندار – ارحەولوگتەر مەن تاريحشىلاردىڭ ۇسىنىستارىنا سايكەس قالپىنا كەلتىرىلۋى مۇمكىن. وسىعان بايلانىستى زاقىمدالعان ۆيزۋالدى بەتتى قۇجاتتاۋدىڭ جاڭا ءتۇرى جاسالدى، بۇل ءىس جۇزىندە جۇمىس ساقتاۋ جوباسى بولىپ تابىلادى. ونى قۇرۋ پروتسەسى قازىرگى زامانعى اۋىر سوققىلاردىڭ ءار نۇكتەسىن زەرتتەۋ مەن وڭدەۋدى جانە كوپ ۋاقىتتى قاجەت ەتەدى. وت­كەن جىلدار ىشىندە وسىنداي 25 جوبا دايىندالدى، ولاردى تاريح عى­لىمىنىڭ كانديداتى ا.ە.روگوجينسكي اتقاردى.

ايتا كەتۋ كەرەك، جۇمىستار تەك زاقىمدارعا بايلانىستى جۇر­گىزىلەدى. تۇپنۇسقالىق راستاما قاي­­تىمدى قوسىلىستاردى قول­دانۋ ارقىلى ساقتالادى. قولدا­نىلعان كومپوزيتسيالاردىڭ قاي­تىمدىلىعى ءىس جۇزىندە ونى قول­دانعاننان كەيىن 6 جىل وتكەن سوڭ سىنعان جازۋلاردىڭ ەنگىزىلۋىن الىپ تاستاعاندا انىقتالادى.

قابىرشىقتانعان جارتاس بەتتەرىن بەكىتۋدە، ماسكەۋ مامان­دارىنىڭ تاجىريبەلەرى دە پايدالانىلدى. وسىلايشا، «قىرىم ارالى» عىلىمي-قالپىنا كەلتىرۋ زەرتحاناسىنىڭ نەگىزىندە ورتالىق ازياداعى پەتروگليفتەردىڭ كونسەرۆاتورلارى مەن قالپىنا كەل­تىرۋشىلەرىنىڭ ەڭ ۇلكەن ۇجىمى قۇ­رىلدى. ولاردىڭ اراسىندا ال­پي­نيستىك ارقانداردا جوعارى كور­كەم­دىك جۇمىستاردى ورىندايتىن قالپىنا كەلتىرۋشى سۋرەتشىلەر دە بار.

«قىرىم ارالى» عىلىمي زەرتحا­ناسىنىڭ تاجىريبەسىنە توق­تا­لا كەلە، پەتروگليفتەردى كون­سەر­ۆاتسيالاۋ پروتسەسىنىڭ باستى ەرەك­­شەلىگى – بىرتىندەپ كونسەرۆا­تسيالاۋ شارالارىن دايەكتى تۇردە كەزەڭ-كەزەڭىمەن جۇزەگە اسىرۋ قاجەت ەكەندىگى انىقتالدى. «تاڭ­بالى» دۇنيەجۇزىلىك مۇرا وبەك­تىسىنىڭ باستاپقى ءتۇرىن قال­پىنا كەلتىرۋ جۇمىستارى ءالى دە تو­لىق­تىرۋلاردى تالاپ ەتەدى. دەگەن­مەن انتروپوگەندىك زاقىمداردىڭ جارتىسىنان كوبى بۇركەمەلەنگەن.

بۇگىنگى ايتار ويعا ارقاۋ بولعان جوسپارلى جۇمىستاردى جۇزەگە اسىرۋ باعىتىندا زەرتحانا ماماندارى «تاڭبالى» قورىق-مۋزەيىنىڭ ۇجىمىمەن تىعىز بايلانىستا ەڭ­بەك ەتۋدە. وتكەن جىلى عانا پاي­دالانۋعا بەرىلگەن «تاڭبالى» ساپار ورتالىعى عيماراتىنداعى زاماناۋي ۇلگىدە جابدىقتالعان لابوراتوريالىق بولمە بولاشاقتا «قىرىم ارالى» زەرتحاناسىمەن بىرلەسىپ جۇمىس جۇرگىزەتىن عى­لىمي ورداعا اينالارى ءسوزسىز.

ماديار امىرعاليەۆ،

«تاڭبالى» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني جانە تابيعي قورىق-مۋزەيىنىڭ ديرەكتورى