ءار قۇجاتتىڭ ارتىندا ادام تاعدىرى تۇر

سول جىلدارى «ساياسي سەنىم­سىز­دىك­تەرى» ءۇشىن اقتوبە وكرۋگىنەن باقىلاۋعا الىن­عان 1051 ادامنىڭ 216-سى كونتررەۆوليۋتسيالىق توپ قۇردى دەگەن ايىپپەن (58-باپ) قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تار­تىلىپ، بەسەۋى اتۋ جازاسىنا كە­سىلگەن ەكەن. ولار كەڭەس وكى­مە­تىنىڭ استىق، ەت تاپسىرۋ ساياساتىنا، ۇجىمداستىرۋعا، كولحوز قۇرىلىسىنا قارسى شىققاندار. سونداي-اق مەملەكەتتىك تارتىپكە قارسى تۇردى دەگەن ايىپپەن (59-باپ) سوتقا تارتىلعان 23 ادامنىڭ بىرەۋى اتىلعان. مەملەكەتتىك ۋا­كىلدەرگە قارسىلىق كورسەتكەن 10 ادام 73-باپپەن ايىپتا­لىپ، ءبىر جىلدان كەم ەمەس مەرزىمگ­ە باس بوستاندىقتارىنان ايى­رىل­عان. مەملەكەتتىك م ۇلىككە زيان كەلتىرگەنى ءۇشىن (79-باپ) 8 ادام، تاۋار باعاسىن كوتەرگەنى جانە جاسىرعانى ءۇشىن 67 ادام ايىپ­تال­عان. مەملەكەتتىك قىزمەتتە قىل­مىس جاساعانى ءۇشىن 109-باپپەن 43 ادام ۇزاق مەرزىمگە سوت­تالعان.

كوميسسيا مۇشەسى، ق.جۇبانوۆ اتىنداعى اقتوبە وڭىرلىك مەملە­كەت­تىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى، تاريحشى داۋلەت ابەنوۆتىڭ حا­بارلاۋىنشا، تۇرمەگە ايدا­لىپ، جەر اۋدارىلىپ كەتكەن ادام­دار­دىڭ ءارى قارايعى دە­رەكتەرىن كورشىلەس وبلىستاردان ىزدەستىرۋ كەرەك. ويتكەنى سول جىلدارى اقتوبە وكرۋگىنىڭ اۋماعىنا قا­زىرگى قوستاناي، قىزىلوردا وب­لىس­تارىنىڭ بىرنەشە اۋدانى كىرىپ، قايتادان ءبولىنىپ شىقسا، اقبۇلاق اۋدانى 1939 جىلى ورىنبور وبلىسىنا قاراتىلدى.

كوميسسيا توراعاسى، ق.جۇ­با­نوۆ اتىنداعى اقتوبە وڭىر­لىك مەملەكەتتىك ۋنيۆەر­سي­تە­تى­نىڭ پرورەكتورى، تاريح عى­لىم­­دارىنىڭ دوكتورى راحىم بەك­نازاروۆتىڭ ايتۋىنشا، كوميس­سيا مۇشەلەرى قۇجاتتاردى رەت-رەتىمەن قاراي وتىرىپ، قۋعىنعا ۇشىراعان ادام تۋرالى بارلىق مالىمەتتى تولتىرۋعا تىرىسقان. ايىپتالعان ادامنىڭ اتى-ءجو­نى، الەۋمەتتىك جاعدايى (باي، مول­­دا، ورتاشا، كۋلاك)، تۋعان جىلى مەن تۇرعىلىقتى مەكەن-جا­يى، ايىپتالعان بابى مەن سوت ۇكىمىن كورسەتىپ، قاي جەردە جازاسىن وتەگەنىن تولتىرادى. بىراق وبلىستىق ارحيۆتەن الىن­عان ىستەردە ايىپتالۋشىعا قاتىستى مالىمەت تولىق ەمەس. ونىڭ قانداي قىلمىسى ءۇشىن ايىپ­­­تالىپ وتىرعانى، سوتتالعان سوڭ جازاسىن قاي جاققا وتەۋگە جىبەرىلگەنى جازىلماعان. ءتىپتى كەي ىستە تەرگەۋشى مەن سۋديانىڭ اتى-ءجونى جوق. كەي پاپكىدە ءبىر بەتكە دە تولمايتىن قىلمىستىق ءىس كەزدەسسە، كەيبىر ءىس 200 بەتتەن دە اسىپ كەتەدى»، دەيدى كوميسسيا توراعاسى.

1920-1928 جىلدارى ايىپ­تال­عاندار ەڭ اۋەلى حالىق سو­تىنا تارتىلىپ، ودان سوڭ وكرۋگتىك سوتقا جىبەرىلگەن. وكرۋگتىك سوت ۇكى­مىمەن كەلىسپەگەن ايىپتالۋ­شى جوعارعى سوتقا شاعىم تۇ­سىرگەندە، شەشىمدەر قايتا بۇ­زىلعان جاعدايلار ءجيى كەزدەس­كەن. الايدا جوعارىدان وزگەر­تىل­گەن شەشىم باستاپقى ىسكە تىر­كەل­مەيدى. سوندىقتان دا ءىستىڭ باسى بار دا، اياعى جوق بولىپ وتى­رادى. تاريحشى عالىمدار اق­تاۋ­عا جاتاتىن ىستەر بويىنشا زەرت­تەۋ جۇمىستارىن جۇيەلەۋدى جالعاستىرۋدا.

 قۋدالانعان ءدىن وكىلدەرى

قازاقستاندا ءدىن وكىلدەرىن قۋ­دا­لاۋ 1919 جىلدىڭ سوڭى­نان باستالدى. ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ جانىنان ۋاعىز-ناسيحات ءبولىمى قۇرىلعان سوڭ ەلدە دىنمەن كۇرەس مىقتاپ قول­عا الىندى. ەڭ الدىمەن جەر-جەردە مەشىت سالۋعا، جاس با­لالاردىڭ مەدرەسەلەردە ءبى­لىم الۋىنا تىيىم سالىندى. مەدرەسەلەردە 18 جاستان اسقان­دار عانا ءبىلىم الاتىن بولدى. وسى جىلدان باستاپ ءدىن وكىلدەرىن ءبىر-بىرىنە قارسى قويۋ ساياساتى كۇشەيدى.

 1927 جىلدىڭ 15 قاڭتارىندا قكپ (ب) ورتالىق كوميتەتى «داۋىس بەرۋ قۇقىعىنان ايىرۋ» تۋرالى قاۋلى قابىلداپ، ءدىن وكىلدەرىنىڭ سايلاۋدا داۋىس بەرۋىنە تىيىم سالدى. قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى وڭىرلىك كوميسسيانىڭ مۇشەسى – داۋرەن سايىموۆ 1927-1933 جىلدارى اقتوبە وكرۋگى بويىنشا سايلاۋ قۇقىعىنان ايىرىلعان 500-گە جۋىق ءدىني قىزمەتكەردىڭ ءتىزىمىن تاپتى. توتە جازۋمەن جازىلعان وسى قۇجاتتا يشان، مولدا، احۋن، حازىرەتتەردىڭ بارلىق دەرەگى، ءدىني ءبىلىم العان وقۋ ورنى مەن مەشىت ۇستاعان جەرى دە جازىلعان. بىراق بۇل سول ۋاقىتتا ءومىر سۇرگەن يشان، مولدا، حازىرەت، احۋنداردىڭ تولىق ءتىزىمى ەمەس. وڭىردەگى ءدىن ادامدارىنا قاتىستى قىلمىستىق ىستەر ءبىر قوردا جيناقتالماعاندىقتان، ولاردى ءار پاپكىدەن ىزدەۋگە تۋرا كەلەدى. راحىم بەكنازاروۆ وڭىردە مەشىت-مەدرەسە ۇستاعان يشان-مولدالاردى الداعى ۋاقىتتا قازاق شەجىرەسىمەن، مەشىتتەر تاريحىمەن بايلانىستىرا زەرتتەۋ كەرەك دەگەن پىكىردە. ويتكەنى «كونە مەشىتتەردى تۇگەندەگەنىمىزدە، وسى قۇرىلىستاردى سالعان، مەدرەسەدە بالا وقىتىپ، مەشىت ۇستاعان اياۋ­لى جانداردى ۇمىتىپ كەتەمىز. كوميسسيا مۇشەلەرى مۇسىلمان ءدىن وكىلدەرىن عانا ەمەس، قۋعىنعا تۇسكەن باسقا ءدىن وكىلدەرىن دە قو­سا زەرتتەپ كەلەدى. ويتكەنى 1927-1928 جىلدارى وڭىردەگى يشان، يمام، حازىرەتتەرمەن بىرگە پروتەس­تانت، يۋدايزم، باپتيست، اد­ۆەن­تيستەر دە قۋدالاندى»، دەيدى ول.

 بايلاردى تاركىلەۋ

1927 جىلدىڭ سوڭىندا پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتى قابىلداعان ءۇش قۇجات تاركىلەۋ ساياساتىن جەدەلدەتىپ قانا قوي­ماي، ەل ىشىندەگى وكىمەتكە دەگەن قارسىلىقتى كۇشەيتتى. 1927 جىل­دىڭ 14 جەلتوقسانىندا پارتيا استىق ساياساتىن تەزدەتۋ تۋرالى جاڭا نۇسقاۋلىق جاريالايدى. وسى قۇجات بويىنشا جەكە ادامدار ءۇشىن استىق سالىعى بىرنەشە ەسە ءوسىرىلىپ، شارۋالارعا تولەمدى ءۇش ايدان كەشىكتىرمەۋ مىندەتتەلدى. ەكىنشىسى – 1928 جىل­دىڭ 5 قاڭتارىندا قابىل­دان­عان استىق دايىنداۋدى جولعا قويۋدىڭ شەكتىك مەرزىمى تۋرالى نۇسقاۋلىق. بۇل شارۋانىڭ قامباسىنداعى بيدايدى كۇشتەپ تارتىپ الۋعا جول اشقان قۇجات ەدى. ەندى مەملەكەتتىڭ استىق جانە تۇقىم قورى ءۇشىن ءار وتبا­سى قىسقا مەرزىم ىشىندە تو­لەم جۇرگىزۋگە ءتيىس. 1927 جى­لى مەملەكەت شارۋالاردىڭ بي­د­ايىن نارىق باعاسىنان 40 پايىزعا تومەن ساتىپ الدى. سول جى­ل­­دارى ەڭ قاجەتتى تۇتىنۋ تاۋار­لا­رىنىڭ تاپشىلىعى تۋىنداپ، ينفلياتسيا كۇشەيىپ، شارۋالار قامباسىنداعى استىعىن مەملەكەتكە ساتۋدان باس تارتادى. الايدا 1928 جىلدىڭ 1 قاڭ­تا­رىنان ارتىق استىعىن مەملەكەت باعاسىمەن بەرۋدەن باس تارتقاندار رسفسر قك 107-بابىمەن جازالانا باستادى. قامباداعى استىعىن ارزانعا ساتقىسى كەلمەگەندەرگە ءستاليننىڭ ء«بىزدىڭ يندۋستريامىزعا قۇرال-جاب­دىق­تار اكەلۋ مەن وعان بولىنگەن ۆاليۋ­تانى جۇمساماي، كۋلاكتى قىسىپ، ودان استىقتىڭ ارتىق مولشەرىن سىعىپ العان دۇرىس...» ساياساتى كۇشىنە ءمىندى.

تاريحشى داۋلەت ابەنوۆتىڭ ايتۋىنشا، 1928 جىلدىڭ 1 قىر­كۇيە­گىندەگى اقتوبە وك­رۋگتىك بيۋروسىنىڭ جابىق ماجى­لىسىندە 2-سانات بويىنشا مال-مۇلكى مەملەكەت ەسەبىنە الى­ن­ۋعا ءتيىس 59 بايدىڭ ءتىزىمى جاساقتالىپ، تاركىلەۋ كوميسسياسى قۇرىلادى. ىلە-شالا اقتوبە وكرۋگىنەن 278 ادام باسقا وڭىرلەرگە جەر اۋدارىلعان. بىرنەشە وتباسى قى­زىلورداعا قامىس شابۋ­عا جىبە­رىلگەن. بىراق وسى ادام­دار­دىڭ كەتۋى جونىندە قۇجات بار دا، ءارى قارايعى تاعدىرى بەلگىسىز. وكرۋگىشىلىك جەر اۋدارۋ بو­يىن­شا اقبۇلاق اۋدانىنداعى 3-سا­نات­تاعى بىرنەشە اۋقاتتى وتباسى تەمىر، التىقاراسۋ، ىرعىز، شالقار اۋدانىنا كوشىرىلگەن. جەر اۋدارۋ شىعىنى بايدىڭ ەسەبىنەن جۇزەگە اسىرىلعان ءارى ولارعا كەتەردە مال-مۇلكى، ءۇي جابدىقتارىنان ەشتەڭە الۋعا رۇق­سات بەرىلمەگەن. ارحيۆ قۇ­جاتتارىندا تاركىلەنگەن مۇ­لىكتىڭ 25 پايىزى اۋىلداعى كە­دەي­لەرگە، 75 پايىزى كەڭەس­تىك شارۋاشىلىققا وتكىزىلگەنى جازىلعان. وسىلايشا اۋقات­تى­لار­دان تارتىپ الىنعان مال­دىڭ ەسەبىنەن شارۋا­شىلىقتار قۇرىلدى. قارا تىزىمگە ىلىككەن كەيبىر جاندار بارىن كەڭەس وكىمەتىنە وتكىزىپ، تەك تۋعان جەرىندە قالدىرۋدى عانا ءوتىنىش ەتكەن. جەر-جەردە وتكەن حالىق جينالىستارىندا اۋىلداستارى بايلاردىڭ اشتىق، سوعىس، تارشىلىق ۋاقىتتاردا قارا حا­لىق­قا كومەك بەرگەنىن ايتىپ، ولاردى قورعاۋعا تىرىسقان. سول كەزەڭدە قازاقستاندا استىق دا­يىن­داۋعا بايلانىستى 34 مىڭ ادامنىڭ سوتتالعانى تۋرالى 1989 جىلدىڭ 14 قاڭتارىندا «كا­زاحس­تانسكايا پراۆدادا» جازىلدى. قيىن كۇندەردە ەلدە استىق دايىنداۋدىڭ بار اۋىرتپالىعى ورتا شارۋا مەن كەدەيدىڭ موينىنا ءتۇستى. مالمەن عانا كۇن كورەتىن اۋىلدار دا استىق سالىعىنان باس كوتەرە الماي قالدى.

1919-1929 جىلدارى اقتوبە وكرۋگى بويىنشا قوزعالعان 328 قىلمىستىق ىسكە 455 ادام تار­تىل­عان. وسى تىزىمدە 13 باي، 38 كۋلاك، 60 شارۋا، 77 جۇمىسشى، 101 قىزمەتكەر جانە الەۋمەتتىك جاعدايى كورسەتىلمەگەن 166 ادام بار. سوڭعىلارى بايلار مەن كۋلاكتار، ءدىن وكىلدەرىنىڭ وتبا­­­سى مۇشەلەرى بولۋى مۇمكىن. ايىپتالعانداردىڭ اراسىندا الاش پارتياسىنا مۇشە بولعان ازاماتتاردىڭ دا ەسىمدەرى ۇشىراسادى. ماسەلەن، 1928 جىلدىڭ 1 قىركۇيەگىندە وتكەن اقتوبە وكرۋگتىك بيۋروسىنىڭ جا­بىق ماجىلىسىندە تەمىر اۋدا­نى­نىڭ تۇرعىنى ەسەنعۇلوۆ (بۇ­رىن­عى ۋاقىتشا ۇكىمەت كوميسسارى) پەن جۇندىباەۆتىڭ (الاش پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىن جا­ساۋ­عا قاتىسقان) پارتيانىڭ استىق جيناۋ ساياساتىنا قارسى شىققانى تۋرالى ايتىلادى.

  قازاق ازامات سوعىسىن باستان وتكەردى

قوس ءارحيۆتىڭ «اسا قۇپيالى» قۇجاتتارىنىڭ ءبىرى – جۇرتتىڭ جاپپاي كوشۋى. 1930 جىلدارى تابىن اۋدانىنىڭ (قازىرگى باي­عانين) بىرنەشە اۋىلى كام­پەس­كە­لەۋدەن قاشىپ، اۋعانس­تان­عا، قاراقالپاقستانعا قاراي جا­سى­­رىن ءوتىپ كەتەدى. كەتىپ بارا جات­قاندا ۇستالىپ قالعانداردى بيلىك وكىلدەرى اياۋسىز جازالاپ، مۇنداي وقيعالار كوبىنە ادام ولىمىمەن اياقتالعان. كوشتىڭ الدىنان شىعىپ، ادامداردى كەرى قايتارماقشى بولعان ميليتسيانى ءولتىرىپ تاستاعان جانداردىڭ تەرگەۋ ىستەرىن وقىدىق دەيدى راحىم بەكنازاروۆ. «ميليتسيونەر ەلگە قايت دەيدى. بىراق جۇرتتىڭ كەرى ورالعىسى جوق. تەكەتىرەس جانجال، توبەلەسكە ۇلاسادى. ارادا كىسى ءولىمى دە بولعان. كوبى­نە­سە قىلمىستىق ىستەر وگپۋ قىزمەتكەرىنىڭ ءولىمى بويىنشا قوزعالعان. جازاتايىم وقيعا بولسا دا، ايىپتالۋشى قىلمىس جاساعان ادامنىڭ ءجوندى قارۋى دا بولماعان. بالا-شاعاسىن الىپ، امالسىزدان ەلدەن كەتىپ بارا جاتقان بەيباقتىڭ جازىقتى ەمەس ەكەنىن سەزەسىڭ، بىراق اقتاۋعا بولا ما دەگەن تۇسىنا تاريحشى رەتىندە نە جازارىڭدى بىلمەيسىڭ. سەبەبى، كىسى ءولىمى بولعان. سول ۋا­قىت­تىڭ قۇجاتتارىن وقىساڭىز، ءبىرىنىڭ ۇستىنەن ءبىرى ارىز جازىپ، جاعالاسىپ جۇرگەن ىلعي اعايىن-تۋىستار. وسى كەزەڭدە قازاق ازاماتتىق سوعىستىڭ ءبىر ءتۇرىن باس­تان وتكەردى دەپ ايتۋعا بولادى. قاراپايىم ادامعا كوممۋنيستىك بيلىكتىڭ كەرەگى دە جوق. وعان بالا-شاعاسىن اسىراۋ كەرەك. بىراق ونىڭ جاعدايىن ويلاپ جاتقان بيلىك جوق. مارقۇمداردىڭ ىس­تەرىن اقتارىپ وتىرىپ، ەكى ساياسي لاگەردىڭ قاراپايىم ادامداردىڭ تاعدىرىنا قالاي اسەر ەتكەنىن كورەسىڭ دە، جۇرەگىڭ اۋىرادى. ءارى قاراي قولىڭ ەشتەڭەگە بارمايدى. پاپكىدە اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن ادامنىڭ فوتوسۋرەتىنەن باستاپ، بۇكىل قۇجاتى ءجۇر، ءتىپتى اتىلعان كەزدەگى شالبارىنىڭ قيىندىسى دا زاتتاي ايعاق رەتىندە ساقتالعان. ءبىر شىرىك ماتەريال 2021 جىلعا جەتىپ تۇر، بىراق ادامنان ءىز قال­­عان جوق. بۇعان نە دەۋگە بولادى؟ قيىن. مورالدىق تۇرعىدان قيىن».

جۇرتتىڭ مالىن، قويماسىنا تىققان سوڭعى ازىعىن تارتىپ الىپ، ءۇي-ءۇيدى ارالاپ جۇرگەن بەل­سەندى كومسومولدار – 17-18-دەگى جاس جىگىتتەر. 1920-1930 جى­ل­­­­دارى كومسومول جاستار كوپ ولگەن. ءىىد ارحيۆىندەگى اقتاۋعا جات­پايتىن 66 ءىستىڭ ءبارى دە كىسى ولىمىمەن اياقتالعاندار. ماسەلەن، ايجارقىن مۇقاتايدىڭ (اي­جا­رىق حان) «قاراقشىلىق» توبىمەن ايىپتالىپ، ءولىم جازاسىنا كەسىلگەندەردىڭ قاتا­رىندا ازىرباەۆ ابدۋلعازيز كىشەكباي ۇلى (1903 جىلى تۋعان)، قۇلتاسوۆ ءابىش (1899 جىلى تۋعان)، وتەباەۆ يسماعۇل (1893 جىلى تۋعان)، ۇكىباەۆ بالشىقباي (1862 جىلى تۋعان، ىرعىز اۋدانى №2 اۋىلدان)، وتارباەۆ ءراتجان (1906 جىلى تۋعان، ىرعىز اۋدانى №16 اۋىل­دان) بار. بالشىقباي ۇكىباەۆ 1930 جىلدىڭ ناۋرىزىندا ۇلى ماقانالىمەن بىرگە ايجارقىن «بانداسىنا» قو­سىلعانى ءۇشىن 1931 جىلدىڭ ناۋ­رىزىندا ۇستالعان.

1926-1929 جىلدارى اقتوبە وك­رۋگىندە 9 كوتەرىلىس وشاعى تىر­كەلسە، قارسىلىقتىڭ ەڭ كوبى ىرعىز، ويىل، قوبدا، كليۋ­چەۆوي اۋداندارىندا بولدى. 1926-1929 جىلى تەمىر اۋدانىنىڭ اۋماعىندا كەڭەس وكى­مەتىنىڭ ۇجىمداستىرۋ سايا­سا­تىنا قارسى كوتەرىلگەن «جە­كەي-نازار» توبىنىڭ ۇيىم­داس­تىرۋشىلارىنىڭ ءبىرى – قۇلباتىر جانسۇگىروۆ (1875 جىلى تۋعان، تەمىر اۋدانى №16 اۋىلىنىڭ بايى) پەن ءجانادىلوۆ ەش (1874 جىلى تۋعان، تەمىر اۋدانى №29 اۋىلىنىڭ مولداسى) بىرگە سوتتالعان. بۇل كىسىلەردىڭ كەيىنگى تاعدىرى بەلگىسىز. 1930 جىلى قاراقۇمعا قاراي كوشۋگە جۇرتتى ۇگىتتەگەن ىرعىز اۋدانى №13 اۋىلىنىڭ اۋقاتتىسى تولەباەۆ حايرۋللانى (1882 جىلى تۋعان) ارال اۋدانىندا جاسىرىنىپ جۇرگەن جەرىنەن 1931 جىلى وگپۋ ۇستاپ العان. كەڭەس وكىمەتىنىڭ ۇجىمداستىرۋ ساياساتىنا قارسى كوتەرىلگەن ءابدى، ارىنعازيەۆ-اققوشقاروۆ، بي­جا­نوۆ رىسپاننىڭ توپ­تا­­رىنداعى 51 ادام قاتاڭ جازا­عا ىلىككەن. «ارىنعازيەۆ – اق­قوش­­قاروۆ تو­بىنىڭ» مۇشەسى رەتىندە ايىپ­تالعان ىرعىز اۋدا­نى №15 اۋىلىنىڭ ادامى – ­
شول­­تىقوۆ ساندىباي (1872 جىلى تۋعان). كليۋچەۆوي اۋدا­نى كوسەم اۋىلىنىڭ ادامى ءابدىروۆ امانباي (1869 ج.) كونتررەۆوليۋتسيالىق ماقساتتاعى ء«ابدى» توبىن ۇيىمداستىرعانى ءۇشىن 1937 جىلدىڭ 3 جەل­توق­سانىندا اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. ال ويىل اۋدانىنىڭ №22 اۋى­لىندا «پانيسلامدىق، كون­تر­رەۆوليۋتسيالىق ۇيىم» قۇر­عانى ءۇشىن اتۋ جازاسىنا كە­سىلگەن باي-مولدا توق­ما­عام­بەتوۆ جاقياعا (1878 جىلى تۋعان) قاتىستى ۇكىم­نىڭ قاي جىلى، قاي جەردە ورىن­دال­عانى تۋرالى دەرەك جوق.

 جەر اۋدارىلعان پولياكتار

 اقتوبە وبلىسىندا 1940-1946 جىلدارى ساياسي سەنىمسىز، جەر اۋدارىلعاندارعا ارنالعان گۋلاگ-تىڭ ءۇش لاگەرى بولدى. ولار قازىرگى حرومتاۋ اۋدانى ءدوڭ ەلدى مەكەنىندە، كەمپىرسايدا جانە اقتوبە قالاسىندا ورنالاستى. 1943 جىلى وسى ءۇش لاگەردە 15 مىڭ ادام جازاسىن وتەدى. ساياسي سەنىمسىزدىگى ءۇشىن اقتوبەگە جەر اۋدارىلعان پو­لياكتاردىڭ دەنى باتىس ۋكراينا مەن بەسسارابيادان ەدى. ولار «ريببەنتروپ-مولوتوۆ» كەلى­سىمىنىڭ قۇرباندارى. 1939 جىلى باتىس ۋكراينا مەن مولداۆيا كەڭەس وكىمەتىنىڭ قۇرامىنا كىرگەنىمەن، 1941 جىلى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالىسىمەن ناتسيستىك گەرمانيا باسىپ العانى تاريحتان ءمالىم. بۇل جىگىتتەر فاشيستەردىڭ قو­لاستىندا جۇمىس ىستەيدى. سوعىس اياق­تالعان سوڭ وسى جەرلەر قاي­تادان كەڭەستەر وداعىنا وتكەندە، ەندى «نەمىسكە قىزمەت ەتكەندەر» دەپ ايىپتالعان مىڭداعان ادام قازاقستانعا جەر اۋدارىلادى. سونىڭ ىشىندە كاتوليك شىركەۋىن ۇستاعاندار كوپ قۋدالانعان. اقتوبەگە جىبەرىلگەن تۇتقىنداردىڭ قۇجاتتارىنا قا­را­ساڭىز، كوپشىلىگى 16-17-دە­گى ورىمدەي جاستار. وسى باي­عۇستار ازاپتىڭ نەشە ءتۇرىن باس­تان وتكەرىپ ءجۇرىپ، جالاڭاش قول­دارىمەن قالاداعى كوپ قۇ­رىلىستى تۇرعىزدى، كەن ءون­دىردى. قازىرگى اقتوبە فەر­روقورىتپا زاۋىتىنىڭ پەشتەرىن سالعاندار دا سولار»، دەيدى راحىم بەكنازاروۆ. وڭىرلىك كوميسسيا گۋلاگ-تىڭ اقتوبەدەگى تۇرمەلەرىندە جازاسىن وتەگەن پولياك، نەمىستەردىڭ ءتىزىمىن تۇگەندەپ، ءومىرباياندارىن قالپىنا كەلتىرىپ جاتىر. وسى جۇمىستان حاباردار بولعان پولياك تاريحشىلارى اقتوبەلىك ارىپتەستەرىنە بىرلەسە جۇمىس ىستەۋگە ۇسىنىس جىبەرگەن.

ستالينگراد شايقاسىندا قول­عا تۇسكەن گيتلەر ارمياسىنىڭ جاۋىنگەرلەرى دە اقتوبەدەگى فەرروقورىتپا زاۋىتىنىڭ دوم­نا پەشتەرىن، پارتيا-كەڭەس قىزمەتكەرلەرى ءۇشىن تۇرعىن ءۇي قالاشىعىن تۇرعىزدى، كىر­پىش زاۋىتىن سالدى. سوعىس تۇت­قىندارىنىڭ كوپشىلىگى اۋىر جۇمىستا ءجۇرىپ قايتىس بولدى.

قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ كوميسسياسىندا ق. جۇبانوۆ اتىنداعى اقتوبە وڭىرلىك ۋني­ۆەرسيتەتىنىڭ ماگيستر-دوكتورانتارىمەن قوسا العاندا 25 تاريحشى ەڭبەكتەنۋدە. جۇمىس اۋقىمى وتە كوپ، ءبىر جىلدىڭ كولەمىندە بىتەتىن شارۋا ەمەس دەيدى ماماندار. الداعى ۋاقىتتا ەلگە بەلگىسىز بولىپ كەلگەن وسى ىستەر بويىنشا ديسسەرتاتسيا تاقىرىپتارىن بەكىتۋ دە جوبالانىپ وتىر.