"جاڭا الەم جۇيەسى" ءۇشىن تارتىس

حح عاسىردى وتكەرىپ، ءححى عاسىرعا اياق باسقاندا قىرعي قاباق سوعىستان كەيىنگى «جاڭا الەم جۇيەسىن» قۇرۋعا ۇمتىلىستاردىڭ نەگىزىندە دە وسى ەكى ماسەلەنىڭ جاتقانىن ايقىن كورۋگە بولادى. بۇل رەسۋرستار مەن باعىتتارعا بي­لىك ەتەتىن مەملەكەت نەمەسە مەملەكەتتەر «جاڭا الەم جۇيەسىنىڭ» اتاۋىن ايقىنداپ، سول جەر­دەگى ءوز ورنىن الادى. حالىقارالىق جۇيە قازىرگى تاڭدا ءدال ءحىح عاسىردىڭ سوڭىنداعىداي رەسۋرستاردى ءبولىسىپ، با­قى­لاۋدا ۇستاۋعا ۇمتىلعان بيلىك كۇرەسى مەن بەيبەرەكەت حاوس كەزەڭىنىڭ از-اق ال­دىندا تۇر. سوندىقتان قازىرگى كە­زەڭدى ەكى سوعىس اراسىنداعى ءولارا كەزەڭ دەپ كور­سەتۋگە تىرىسقانمەن، نەگىزىندە بۇل جەر­دەگى باستى ماسەلە «اياقتالماي قال­عان ەسەپ ايىرىسۋ»، سونداي-اق «جاڭا بيلىك ورتا­لىقتارى» مەن سولار جۇرگىزىپ وتىر­عان ء«وزارا ۇلەس ءبولىسۋ كۇرەسى» بولىپ تابىلادى.

تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلە – بۇل ءحىح عا­سىرعا ءتان ءارى مەملەكەتتەر مەن ادام­داردىڭ ەركىنەن تىس بوي كورسەتكەن «كلي­ماتتىق قاۋىپسىزدىك» پروبلەماسى. بۇل پروب­لەما، الەمدىك دەڭگەيدەگى بيلىك كۇرە­سىنىڭ ماڭىزدى ءبىر دايەگى بولىپ قا­نا قويماي، سونىمەن قاتار وزگەنىڭ ىسىنە ارا­لاسۋشىلىقتىڭ زاڭدى نەگىزىنە اينالىپ كەلە جاتىر. سوندىقتان دا مەملەكەتتەر­دىڭ الدىندا «ازايعان ەنەرگيا رەسۋرستارى»، قۇنارىنان ايىرىلعان ەگىس القاپتارى­مەن قاتار، «ازىق-ت ۇلىك قاۋىپسىزدىگى» جانە ودان دا ماڭىزدى «تارتىلىپ بارا جاتقان سۋ كوزدەرى» پروبلەماسى تۇر. ەندى ءبىر جا­عىنان بۇل ء«ۇش پروب­لەمانى» جاڭا دي­ناميكالىق «ۇلتتىق بيلىك ەلەمەنتتەرىن» ەسكەرە وتىرىپ، دۇرىس ساياسات جۇرگىزە الاتىن ەلدەر ءۇشىن ءبىر مۇمكىنشىلىك رەتىن­دە دە قاراستىرۋعا بولادى. بۇل تۇرعىدا قازاقستان – وسىناۋ كۇردەلى ايماقتا «گەو­گرافيالىق قۇرىلىمى»، سونداي-اق شەشىم تابۋشى «پراكتيكالىق اقىل-ويى» جانە «كۇش­تى كوشباسشىلىق ەرىك-جىگەرى» ارقىلى ەرەك­شەلەنىپ تۇراتىن ەلدەردىڭ ءبىرى. بۇل جولى دا كەڭ بايتاق قازاق دالاسىن اتال­عان ايماق پەن بۇكىل ادامزات كەلەشەگىنە قا­تىس­تى ۇلكەن جاۋاپ­كەر­شىلىك كۇتىپ تۇر.

ەكولوگيالىق اپاتتىڭ تاعى ەكى ءتۇرى: «قۇرعاقشىلىق» جانە «سۋ تاپشىلىعى»

قازاقستان مەن ورتالىق ازيا ايماعى وزىنە ءتان گەوگرافيالىق ەرەكشەلىكتەرى مەن كليماتتىق جاعدايى ارقىلى الەمنىڭ ءوندى­رۋشى ورتالىعى بولۋعا ۇمىتكەر. كەڭەس كە­زە­ڭىندە جۇرگىزىلگەن سولاقاي ساياسات بىر­­قاتار ەكولوگيالىق پروبلەمالارعا سە­­بەپ بولسا دا، ناتيجەدە ايماقتىڭ ءوز الەۋە­تىن ارتتىرۋ ىزدەنىسىنە جول اشتى. بۇل تۇر­عىدا اتالعان تاجىريبەگە سۇيەنە وتىرىپ دۇرىس قادام جاسالار بولسا، ايماق ما­ڭىزدى كۇش ورتالىعىنا اينالا الادى. بىراق بۇل ءۇشىن ۇجىمدىق ەرىك-جىگەر، ءوز­ارا ىقپالداستىق اسا ماڭىزدى. ويتكەنى ايماق­تاعى ەكولوگيالىق اپاتتارمەن ءبىر عانا مەملەكەتتىڭ جەكە كۇرەس جۇرگىزۋى مۇمكىن ەمەس.

اشىق تۇردە ناقتى ايتار بولساق، ورتا­لىق ازيا ەلدەرى ءۇشىن قۇرعاقشىلىق پروبلەماسىنىڭ اۋىلى الىس ەمەس. شى­نىندا دا وسى پروبلەماعا بايلانىستى ايماق­تا شولەيتتەنۋ، توپىراق ەروزياسى دەڭ­گەيى ارتۋدا، ال شاڭدى داۋىلدار اۋا­نى لاس­تاپ، لاس اۋانىڭ كەڭ ايماققا جايى­لۋىنا، سونداي-اق سۋ تاپشىلىعىنا سە­بەپ بولۋدا. ال بۇل ءوز كەزەگىندە ەگىن جانە مال شارۋا­شىلىعىنا ۇلكەن سوققى بولىپ وتىر.

ورتالىق ازيادا جىل وتكەن سايىن اۋا رايى ىسىپ كەلەدى. ماسەلەن، 2021 جىلعى ماۋسىم ايىنىڭ العاشقى اپتاسىندا تاشكەنتتە +42،6⁰ س، دۋشانبە مەن اشحابادتا +45⁰ س ىستىق بولعان. بۇل تۇرعىدا قىرعىزستانعا دا قاۋىپ ءتونىپ كەلەدى. 2021 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا ەلدىڭ ەلەكتر ەنەرگياسى قاجەتتىلىگىنىڭ 40%-ىن قامتاماسىز ەتەتىن توقتاعۇل سۋ قويماسىنداعى سۋ كولەمى 8،7 ميلليارد تەك­شە مەترگە تومەندەگەن، ال نەگىزىندە 19،5 ميلليارد تەكشە مەتر بولۋى ءتيىس ەدى. دۇ­نيەجۇزىلىك بانكتىڭ ەسەبى بويىنشا، قازاق­ستاندا اۋا رايى 2090 جىلعا قا­راي 5،3 دارەجە كوتەرىلىپ، ازيانىڭ وزگە ەلدە­رىمەن سالىستىرعاندا قاتتى ىسي تۇسەدى.

ورتالىق ازياداعى قۇرعاقشىلىق قا­زاق­ستانعا جاعىمسىز اسەر ەتۋدە. اقتوبە، قوستاناي جانە قىزىلوردا سەكىلدى كەيبىر وبلىستاردا قۇرعاقشىلىق بولادى دەپ كۇتىلۋدە. قازاقستاندا جاۋىن-شاشىننىڭ ازايۋى سالدارىنان سۋ دەڭگەيى ءتۇسىپ، كۇرىش القاپتارى ازايتىلدى، ال ەلدىڭ باتىس جا­نە وڭتۇستىك وڭىرلەرىندە قۇرعاقشىلىق بولىپ، جۇزدەگەن مال قىرىلدى. سونداي-اق ەل­دەگى ازىق-ت ۇلىك جانە كوكونىس باعالارى شا­رىقتاپ كەتتى. ارال تەڭىزىنىڭ جاعدايى دا بار­عان سايىن ناشارلاپ، ايماقتاعى ەكو­لو­گيالىق پروبلەمالارعا كليمات­تىق وزگە­رىستەر دە بارىنشا جاعىمسىز اسەر ەتۋدە. سون­دىقتان دا جەكە العاندا قازاقستان، ال جال­پى العاندا بۇكىل ور­تالىق ازيا ەل­دەرى ءۇشىن جاڭا اگرارلىق 

ساياسات قاجەت. ايماق­تىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق قۇرىلىمى مەن ودان تۋىنداۋى مۇمكىن بىرقاتار ساياسي فاكتورلار دا وسىنى تالاپ ەتەدى.

جاڭا اگرارلىق ساياسات

قازاقستان حالقىنىڭ ۇشتەن بىرى­نەن استامى اۋىل شارۋاشىلىعىنا تا­ۋەل­دى. ەگىستىك القاپتاردىڭ شامامەن 75%-ى جايىلىمدىق جەر رەتىندە قولدا­نى­لا­دى. 2019 جىلدىڭ مالىمەتتەرى بو­يىنشا اۋىل شارۋاشىلىعى سالا­سى ەل ەكو­نومي­كاسىنىڭ 4،5%-ىن قۇرايدى. الاي­دا حا­لىقتىڭ 45%-ى اۋىلدىق جەرلەردە تۇ­رادى جانە 30%-ى اۋىل شارۋاشىلىعى ار­قى­لى كۇنەلتىپ وتىر. ءونىم ەكسپورت­تاۋشى ەل بولۋىنا قاراماستان (اسىرەسە، بيداي ماڭىزدى ەكسپورتتىق ءونىم بولىپ تابىلادى. قازاقستان 70-تەن استام ەلگە ءونىم ەكسپورتتايتىن ءارى الەمدەگى استىق ەكسپورت­تاۋشى ەڭ ءىرى ون ەلدىڭ ءبىرى)، يمپورتتىق ازىق-ت ۇلىك ونىمدەرىنە سۇرانىستىڭ ارتا ءتۇسۋى 2004 جىلدان باستاپ قازاقستاندى اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن يمپورت­تاۋشى ەلگە اينالدىردى.

قازاقستان 2021 جىلى اۋىل شارۋا­شى­لىعى سالاسىندا يمپورتتى الماستىرۋ­عا باعىتتالعان ساياسات جۇرگىزە باستادى. اتاپ ايتقاندا، ءوندىرىستى سۋبسيديا­لاۋ ءتيىم­دى جۇرگىزىلىپ، فەرمەرلەرگە نەسيە بە­رۋ جۇمىستارى اشىق، جاريا تۇر­دە جۇ­زەگە اسىرىلدى. سونىمەن قا­تار اۋىل شا­رۋاشىلىعى ءوندىرىسىن قول­داۋ ماقساتىندا كەيبىر قۇرىلىمدىق وزگە­رىستەر ەنگىزىلدى. اۋىل شارۋاشىلىعى ءوندىرىسىن ارتتىرۋ جانە ءوندىرىستىڭ زاماناۋي ءادىس-تاسىلدەرىن دامىتۋ ماقساتىندا ماشينالار مەن جابدىقتاردى جاڭارتۋعا، جاڭا اۋىل شارۋاشىلىعى كاسىپورىندارىن قۇرۋعا جانە يمپورتتى الماستىرۋ ارقىلى ەكسپورت كولەمىن ارتتىرۋعا باستى كوڭىل ءبو­لىندى. اتاپ ايتقاندا، اگرارلىق سەكتوردى مودەرنيزاتسيالاۋ، الەمدىك ستاندارتتارعا ساي ساپالى ءونىم ءوسىرۋ جانە توپىراقتى ءونىم وندىرۋگە قولايلى ەتۋ كوزدەلىپ وتىر.

سۋارىلمايتىن ورگانيكالىق ەگىنشىلىك ورتالىعى

اتالعان پروبلەمالارعا وراي، الەمگە ەگىن جانە مال شارۋاشىلىعى ماسەلەسىندە جاڭا ورتالىقتار قاجەت ەكەنى ايقىن. كليماتتىق داعدارىس تا بوي كورسەتىپ جات­قان وسىنداي كۇردەلى كەزەڭدە قازاق­ستان مەن ورتالىق ازيا ەلدەرى الەمنىڭ ماڭىزدى ازىق-ت ۇلىك ورتالىعىنا اينا­لا الا­دى. ايماقتىڭ كليماتتىق ەرەك­شە­لىك­تەرى دە، گەوگرافيالىق قۇرىلىمى دا ورتا­لىق ازيا ەلدەرىنە وسىنداي مۇم­كىن­دىك بەرەدى. اتاپ ايتقاندا، قازاق­ستان­نىڭ دا­لا­لىق ايماقتارىندا جۇر­گى­زىلەتىن زەرت­تەۋ جۇمىستارى ناتي­جەسىندە اتالعان ايماق­تى «سۋارىلمايتىن ەگىنشىلىك» ءادى­سى ار­قىلى الەمنىڭ ورگانيكالىق ەگىن­شى­لىك ورتا­­لىقتارىنىڭ بىرىنە اينال­دى­رۋ­­عا بولادى. سونىمەن قاتار ەل ىشىن­دە اۋىل شارۋا­شىلىعى ونىمدەرىنىڭ ارتۋى ەكونوميكالىق تۇرعىدا قازاق حال­قىنىڭ ءال-اۋقاتىنىڭ ارتىپ، ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىنىڭ جوعارىلاۋىنا سەپ بولادى، سونداي-اق ەلدىڭ ازىق-ت ۇلىك قاۋىپسىزدىگىن دە قامتاماسىز ەتەدى.

قازاقستان اۋىلشارۋاشىلىق ءون­دىرى­سى ارقىلى ايماقتاعى ەلدەردىڭ ازىق-تۇ­لىك قاۋىپسىزدىگى ماسەلەسىندە با­سىم­دىق­قا يە بولىپ، تاتۋ كورشىلىك نەگىز­دە ور­نات­قان بايلانىستارى ارقىلى ما­ڭىز­دى ويىنشىعا اينالادى. بۇگىنگى تاڭ­دا ازىق-ت ۇلىك قاۋىپسىزدىگى ۇلتتىق قاۋىپ­سىزدىك­پەن تىعىز بايلانىستى ما­سەلە بولىپ وتىر. وسى ورايدا قازاقستان باس­قا ەل­دەر­دىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىنە دە ءوز ۇلە­­سىن قوسا الادى. قازاقستاننىڭ مۇنداي سايا­­سات­تى جۇزەگە اسىرۋى ايماقتىڭ بولا­شاق تاع­­دىرىنا اسەر ەتىپ قانا قوي­ماي، ايماق­تاعى ىنتىماقتاستىقتى دا تەرەڭدەتە تۇسەدى.

جاڭعىرمالى ەنەرگيا كوزدەرى

اۋىل شارۋاشىلىعى، ەكولوگيا جانە ەنەرگەتيكا سەكتورلارى نەگىزىنەن العان­دا ءبىر-بىرىنەن وقشاۋ، ءوزارا بايلانىسسىز سالالار ەمەس. اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن ەكولوگيالىق تازا ورتادا وسىرۋگە بولادى. ال قايتا جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرى قورشاعان ورتانىڭ تازالىعى ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى فاكتورلاردىڭ ءبىرى. سوندىقتان بۇل جۇيە ادام دەنساۋلىعى مەن قوعام ءۇشىن اسا ماڭىزدى. ونىڭ ۇستىنە ورگانيكالىق اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىنە سۇرانىس تا كۇننەن كۇنگە ارتىپ كەلەدى.

كورىپ وتىرعانىمىزداي، الداعى ونجىل­دىقتاردا رەسۋرستار ءۇشىن بولا­تىن سوعىستىڭ نەگىزگى باعىتى قازبا وتىن تۇر­لەرىنەن ازىق-ت ۇلىككە، قۇنارلى توپىراق پەن تازا سۋ كوزدەرىنە قاراي ويىسادى. اسىرەسە، حالىق سانىنىڭ ارتۋى ازىق-تۇ­لىك پەن سۋعا دەگەن سۇرانىستى ارتتىرا تۇسەدى. ورتالىق ازيادا ورگانيكالىق اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرى مەن مال ازى­عى ءوندىرىسىنىڭ ارتۋى ازىق-ت ۇلىك باعا­سىنىڭ تومەندەۋىنە سەبەپ بولادى. 2015 جىلعى مالىمەتتەر بويىنشا، ورتالىق ازيا ايماعىندا 70 ميلليون ادام ءومىر سۇرسە، ال 2050 جىلى ايماقتاعى حالىق سانى 100 ميلليونعا جەتەدى.

بۇل جاعدايدا مۇناي جانە گاز قۇبىرى جە­لىلەرىمەن قاتار، ساۋدا جولدارىنىڭ دا ماڭىزى ارتا تۇسەدى. ءتىپتى قازىرگى تاڭدا ء«بىر بەلدەۋ – ءبىر جول» جوباسى توڭى­رەگىندەگى بيلىك ءۇشىن كۇرەس تە ايماقتى قانداي بولاشاق كۇتىپ تۇرعانى جونىندە ءبىراز نارسەنى اڭعارتادى. بۇل جوبا اياسىندا اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن تاسىمالداۋدا ينفراقۇرىلىمدىق ينۆەس­تيتسيالارعا باسا كوڭىل بولىنەدى. اسىرەسە، ورگانيكالىق ونىمدەردى ساقتاۋ، جەدەل جەتكىزۋ جانە تاسىمالداۋ كەزەڭىندە قولدانىلاتىن كولىك قۇرالدارى بولا­شاقتا ۇلكەن ماڭىزعا يە بولادى. بۇل جايت جاڭا سالالاردىڭ پايدا بولۋىنا سەپ بولىپ، جاڭا ينۆەستيتسيالارعا جول اشادى.

نۇر-سۇلتاننىڭ ماقساتى: تازا ەنەرگيا – جاسىل تەحنولوگيالار

ايماقتاعى ەلدەردىڭ، اسىرەسە قازاق­ستان­نىڭ جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوز­دەرى سالاسىنداعى الەۋەتى ماڭىزدى ارتىقشى­لىقتارىنىڭ ءبىرى. قازاقستاننىڭ ۇشى-قيىرسىز كەڭ دالاسىنا كۇن باتارەيالارى مەن جەل ەنەرگياسى قوندىرعىلارى ورناتىلار بولسا، الەمدە ارتىپ كەلە جاتقان ەنەرگيا سۇرانىسىنىڭ ەداۋىر بولىگىن تا­بيعاتقا زيان كەلتىرمەي قامتاماسىز ەتۋگە بولادى. سونىمەن قاتار قازاقستان­نىڭ ورتالىق ازياداعى جاڭارتىلاتىن ەنەر­گەتيكا سەكتورىندا جەتەكشى ءرول ويناي­تىنى دا انىق. قازاقستان كوپ ۋاقىت­تان بەرى قازبا وتىننان ەنەرگيا ءوندىرۋ سالاسىن قورشاعان ورتانى لاستاماي­تىن تازا دەڭگەيگە كوشىرۋگە باعىتتالعان جۇمىستار اتقارىپ كەلەدى. 2020 جىلى ەنەرگيا وندى­رىسىندە 3% جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوز­دەرىن پايدالانۋ مەجەسىنە قول جەتكىزدى. بۇل كور­سەتكىشتى 2030 جىلى 15%-عا، 2050 جى­لى 50%-عا جەتكىزۋدى كوز­دەپ وتىر. وسى­لايشا قورشاعان ورتانى لاستامايتىن تازا ەنەر­گياسى، سۋارىلمايتىن ەگىنشىلىك سا­لاسى ارقىلى جاسىل ەكونوميكاعا قول جەت­كىزەدى. سونىمەن قا­تار قازاقستان جا­ڭار­تىلاتىن ەنەرگيا كوز­دەرىن ىشكى تۇ­تىنۋ ءۇشىن پايدالانىپ، ال جەر استى قاز­با­لارىن ەكسپورتتاپ، ءوز ەكونوميكاسىنا قو­سىمشا تا­بىس تۇسىرەتىن بولادى ءارى اۋانىڭ لاس­تانۋ دەڭگەيىن ازاي­تادى. قازاقستان جاڭارتىلاتىن تازا ەنەر­گيا كوزدەرىنە ينۆەستيتسيا سالۋ ار­قىلى قازبا وتىن قورلارى تۇگەسىلگەن كەزدە ەنەرگەتيكا سالاسىندا جەتەكشى ويىن­شىلاردىڭ بىرىنە اينالادى.

قازبا وتىندار ماسەلەسىندە ەسكەرى­لە­تىن تاعى ءبىر جايت – وسى سالادا قولدانى­لا­تىن تەحنولوگيالار. بۇل تەحنولوگيا­لار ۋاقىت وتە كەلە ەسكىرىپ، ەلدى شەت ەل­دەرگە تاۋەلدى ەتۋدە. سونىمەن قاتار ەسكىر­گەن كومىر ەلەكتر ستانسالارى مەن باسقا دا ەنەر­گيا ءوندىرۋ ورتالىقتارىنىڭ قور­شاعان ورتاعا تيگىزەتىن زيانى ارتىپ، ءتىپتى باقىلاۋدان شىعىپ كەتتى. ال بۇل جايت ورتالىق ازيا ەلدەرىندە ءتۇرلى اۋرۋلار مەن مەزگىلسىز ءولىم وقيعالارىنا سەبەپ بولۋدا. دەنساۋلىققا قاتىستى پروبلەمالاردىڭ كوبەيۋى – مەديتسينا سالاسىندا باسقا ەلدەرگە تاۋەلدى بولۋ دەگەن ءسوز. بۇل سونداي-اق ەل ەكونوميكاسىنا قوسىمشا اۋىرتپالىق سالىپ، ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋىنە اكەلىپ سوعادى. دەنى ساۋ ادام – دەنى ساۋ قوعامنىڭ ىرگەتاسى دەيتىن بولساق، تازا ورگانيكالىق ازىق-ت ۇلىك پەن جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىنىڭ ماڭىزى بارعان سايىن ارتا تۇسەرى انىق. قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرە­زيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ پەن مەم­لەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ­تىڭ تازا ەنەرگيا مەن جاسىل تەحنولوگيالاردى قۇپتاپ، قولداۋ كورسەتۋى دە ەرەكشە ماڭىزدى.

ورتالىق ازياداعى اگروەنەرگەتيكالىق وداق

قازاقستان مەن ورتالىق ازيا ەلدە­رىنىڭ تازا ەكولوگيا مەن ورگانيكالىق اۋىل شارۋاشىلىعىنا قول جەتكىزۋ، سون­داي-اق كليماتتىق داعدارىستىڭ الدىن الۋ جولىنداعى كۇرەسى ايماق ەلدەرى بىرلەسە وتىرىپ، ورتاق ساياسات جۇرگىزگەندە عانا جۇزەگە اسپاق. نۇر-سۇلتان ورگانيكا­لىق ەگىنشىلىك پەن جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرى ماسەلەسىندە ايتارلىقتاي ارتىقشىلىققا يە. ال ايماق ەلدەرى اراسىنداعى ءوزارا ىنتىماقتاستىق ورتا­لىق ازيانىڭ ماڭىزىن ارتتىرىپ، ازيا قۇرلىعىنىڭ دامىپ-وركەندەگەن كەزەڭىندە اۋىل شارۋاشىلىعى مەن ەنەرگەتيكانىڭ ماڭىزدى ورتالىعىنا اينالۋى مۇمكىن. نۇر-سۇلتان قالاسى ورگانيكالىق ەگىن شارۋاشىلىعى مەن جاڭارتىلاتىن ەنەرگەتيكا سالاسىنداعى جەتىستىكتەرى ارقى­لى اتالعان سەكتورلاردى ورتالىق ازيا ايما­عىنىڭ ورتاق قۇندىلىعىنا اينال­دىرا الادى. ارينە، مۇنىڭ جۇزەگە اسۋى ءۇشىن مىقتى ەرىك-جىگەر قاجەت. قازاق­ستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇل­تان نازارباەۆتىڭ دانالىعى مەن مەمل­ە­كەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ديپلوماتيالىق تاجىريبەسىن ەسكەرەر بولساق، مۇنىڭ نەگىزى قالاندى دەۋگە اب­دەن بولادى. 

سول سەكىلدى قىرعىزستان پرە­زيدەنتى سادىر جاپاروۆ، «جاڭا وز­بەكستان قوزعالىسىنىڭ» كوشباسشى­سى، وزبەكستان پرەزيدەنتى شاۆكات ميرزيوەۆ، تاجىكستاننىڭ تاجىريبەلى پرە­زيدەنتى ەمومالي راحمون جانە تۇ­رىكمەنستان پرەزيدەنتى گۋربانگۋلى بەر­دىمۇحامە­دوۆ ءوزارا مۇددەلەر مەن تاتۋ كورشىلىك بايلانىستار اياسىندا بۇل باعىتتاعى باستامالاردى قولدايدى دەپ جورامالداۋعا نەگىز بار.

جالپى العاندا ورتالىق ازيا ەلدە­رىنىڭ ءوزارا ىنتىماقتاستىق قۇ­رۋ ماسە­لەسىندە ورتاق ۇستانىمدا ەكە­نى بايقالا­دى. سونداي-اق وسى ىنتى­ماقتاستىقتى نەعۇر­لىم ينستيتۋتسيونالدى قۇرىلىم­عا اينالدىرۋ ارەكەتتەرى جالعاسۋدا. بۇل تۇرعىدا قازاقستان جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرى، قۇرعاقشىلىقپەن كۇرەس، ەكولوگيالىق پروبلەمالاردى شەشۋ جانە اۋىل شارۋاشىلىعى باعىتتارىنداعى باستامالارى ارقىلى جەتەكشى ويىنشى بولا الادى. ول ءۇشىن ايماق ەلدەرى ءوزارا قۇقىقتىق كەلىسىمگە كەلۋى ءتيىس. اسى­رەسە، جوعارىدا اتالعان ماسەلەلەردە ين­ۆەستيتسيالار تارتۋ ايرىقشا ما­ڭىزدى. ەگەر ايماق مەملەكەتتەرى وسى ماسە­لەلەردە ءوزارا ىنتىماقتاستىقتى كۇشەيتپەيتىن بولسا، وندا اراداعى قا­رىم-قاتىناستاردىڭ بۇزىلۋى ابدەن مۇمكىن. سۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋى، قۇر­عاق­شىلىقتىڭ ارتۋى، توپىراقتىڭ قۇ­نار­سىزدانۋى، اۋانىڭ لاستانۋى مەن ازىق-ت ۇلىك داعدارىسى ايماقتاعى ەلدەر اراسىنداعى ىنتىماقتاستىققا نۇق­سان كەلتىرىپ، باسەكەلەستىككە سەبەپ بولادى. ايماق ەلدەرى ىنتىماقتاستىققا قول جەتكىزبەگەن جاعدايدا اتالعان مەم­لەكەتتەردىڭ ناعىز مۇمكىندىكتەرى اشىلماي قالىپ، الەۋەتى ارتا المايدى. ال بۇل ءوز كەزەگىندە وركەندەپ كەلە جاتقان ورتا­لىق ازيانى توقىراتىپ، ايماقتاعى ەلدەردىڭ سىرتقا تاۋەلدىلىگىن ارتتىرادى.

ۇلى دالا: داعدارىستى مۇمكىنشىلىككە اينالدىرۋ

قازاقستان سۋارىلمايتىن ورگانيكالىق اۋىل شارۋاشىلىعى مەن جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىنىڭ وندىرىستىك ورتالىعىنا اينالار بولسا، ونىڭ ازيا قۇرلىعىنداعى گەوساياسي جانە گەوەكونوميكالىق ماڭىزى دا ارتا تۇسپەك. اسىرەسە ازيا قۇرلىعىندا حالىق سانىنىڭ كوبەيۋى قازاقستانداعى جەردىڭ باعاسىن دا ارتتىرا تۇسەدى. بۇل ايماقتا جۇزەگە اساتىن وندىرىستەر تەك قازاقستاندى عانا ەمەس، جالپى ورتالىق ازيانى دا ماڭىزدى ءبىر ورتالىققا اينالدىرادى.

ورتالىق ازيانىڭ اينالاسىنداعى ەلدەرمەن قارىم-قاتىناستارى ايماقتى ازىق-ت ۇلىك پەن ەنەرگەتيكا ورتالىعىنا اينالدىرۋى ابدەن مۇمكىن. بۇل تۇرعىدا بولاشاقتا جاڭارتىلاتىن ەنەرگيانى تاراتۋ ءۇشىن سالىناتىن جەلىلەر مەن ون­دىرىلگەن ورگانيكالىق ونىمدەردى ەكسپورت­تايتىن ساۋدا جولدارىنىڭ باس­تى تورابى بولۋ جولىندا قازاقستاننىڭ جۇزەگە اسىرىپ جاتقان تابىستى جوبالارى ايماقتىڭ كەلەشەگى تۇرعىسىنان دا ۇلكەن ماڭىزعا يە. وسىنىڭ ارقاسىندا جەر كولەمى جاعىنان الەمدە توعىزىنشى ورىن الاتىن ەل ءوزىنىڭ ناقتى وندىرىستىك الەۋەتىن گەوساياسي ماڭىزدىلىعىمەن دە ۇشتاستىرا وتىرىپ، ورتالىق ازيانىڭ گەوەكونوميكالىق تۇرعىدان وزىنە لايىق دەڭگەيگە جەتۋىندە تاريحي ءرول وينايتىن بولادى.

ويىمىزدى قورىتىندىلار بولساق، الەمدە ازىق-ت ۇلىك، سونداي-اق كليماتتىق جانە ەنەرگەتيكالىق داعدارىستار بەلەڭ الىپ كەلەدى. ورتالىق ازيا ەلدەرى دە وسى قاۋىپپەن بەتپە-بەت تۇر. ال ەندى ءبىر جاعىنان العاندا، بۇل داعدارىستى ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىن ورتاق مۇد­دەلەردە جاقىنداستىراتىن مۇمكىندىككە اينالدىرۋعا بولادى. سوندىقتان ايماق­تاعى ەلدەردىڭ قازىر باستى نازاردا ۇستاپ تۇرعان ىنتىماقتاستىعىن سۋارىلمايتىن ورگانيكالىق ەگىنشىلىك، ەكولوگيالىق پروبلەمالار جانە جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىن دە قامتيتىنداي دەڭگەيدە كەڭەيتە ءتۇسۋ كەرەك. ايماقتىڭ بارلىق الەۋەتى تەك ءبىر جەرگە توپتاستىرىلىپ، اقىلمەن، ەرىك-جىگەرمەن باسقارىلعان جاعدايدا عانا ۇلكەن كۇش-قۋاتقا اينالا الادى. ولاي بولماعان جاعدايدا، ايماقتا تاپشىلىق پەن شولەيتتەنۋ دەڭگەيىنىڭ ارتۋى، اسىرەسە سۋ پروبلەماسى ايماقتىڭ تاعدىرىن مۇلدە باسقا ارناعا ويىستىرۋى مۇمكىن. ال نەگىزىندە جوعارىدا دا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، حالىق سانى ارتقان سايىن ايقىن سەزىلە باستايتىن ازىق-ت ۇلىك تاپشىلىعى ءححى عاسىردا ورتالىق ازيانى ماڭىزدى ءون­دىرىس ورتالىعىنا اينالدىرا الادى. قىر­عىزستان، وزبەكستان، تاجىكستان جانە تۇر­ىكمەنستانمەن ور­نا­تىلعان مىعىم باي­لانىستار ارقى­لى «ورتا­لىق ازيا اگرو­ەنەرگەتيكا­لىق ودا­عىنىڭ» نەگىزىن قا­لاۋعا بولادى. قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ دانالىعى مەن مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ديپلوماتيالىق تا­جى­ريبەسىنىڭ ارقاسىندا قازاقستان بۇل ما­سەلەدە دە جەتەكشى ءرول وينارى ءسوزسىز. ايماقتىڭ « ۇلى دالا رۋحى» دا وسىنى تالاپ ەتەدى.

مەحمەت سەيفەتتين ەرول،

پروفەسسور،

ارنايى «Egemen Qazaqstan» ءۇشىن