تيلو كليننەر: «قازاقستان – گەرمانيانىڭ ايماقتاعى ەڭ ماڭىزدى سەرىكتەسى»

قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ 30 جىلدىعى قارساڭىندا گەرمانيانىڭ قازاقستانداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى تيلو كليننەرمەن سۇحباتتاسقان ەدىك.

– قۇرمەتتى ەلشى مىرزا، گەرما­نيا ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىگىن مويىن­دا­عانىنا 30 جىلعا جاقىندادى. قازىرگى تاڭ­دا ەكى ەل اراسىنداعى ديپ­لو­ما­تيا­لىق قارىم-قاتىناس قاي با­عىت­تا دامىپ كەلەدى؟

– نەمىس-قازاق قاتىناستارى كوپقىرلى ءارى سەرپىندى دامىپ وتىر. جالپى العاندا، قازاقستان ورتالىق ازياداعى ەڭ ءىرى مەملەكەت رەتىندە گەرمانيانىڭ ايماقتاعى ەڭ ماڭىزدى سەرىكتەسى سانالادى. سوندىقتان قارىم-قاتىناستىڭ ماڭىزى ارتا تۇسەتىنى ءسوزسىز. كەلەسى جىلى ءبىز ديپلوماتيالىق بايلانىس ور­نا­­عانىنا 30 جىل تولۋىن اتاپ وتەمىز. بۇل بىزگە قورىتىندى جاساۋعا جانە بو­لا­شاققا زەر سالۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ 2019 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا جانە 2020 جىلدىڭ اقپانىندا گەرمانياعا جاساعان ەكى ساپارى – نەمىس قوعامى ءۇشىن ەرەكشە قۇرمەتتىڭ بەلگىسى. بۇل ساپارلار ەكىجاقتى بايلانىسقا ماڭىزدى سەرپىن بەردى، ونىڭ جەمىسىن ءالى دە كورىپ كەلەمىز.

سونداي-اق پرەزيدەنت ق.توقاەۆتىڭ رەفورمالىق ارەكەتتەرىن ەرەكشە قۇپ­تاي­مىز. اتالعان باستامالار ەلدەگى دەموكراتيانى نىعايتۋعا جانە قوعامدى جاڭارتۋعا، سونداي-اق قازاقستاننىڭ حالىقارالىق پوزيتسياسىن نىعايتۋعا ۇلەس قوساتىنىنا سەنىمدىمىز. گەرمانيا بۇل پروتسەستى كەز كەلگەن ۋاقىتتا قول­داۋ­عا دايىن. مىسالى، حالىقارالىق ىن­تىماقتاستىق بويىنشا نەمىس قوعامى (GIZ) قازاقستاندا اكىمشىلىك قۇقىقتىڭ سوڭعى رەفورماسىن جۇزەگە اسىرۋعا ايتارلىقتاي قولداۋ كورسەتەدى. ەگەر بۇل رەفورما تولىق جۇزەگە اسسا، مەملەكەت پەن ازاماتتار اراسىنداعى قارىم-قاتى­ناس­تى تۇبەگەيلى وزگەرتەدى. وسى­لايشا، ينۆەستيتسيالىق كليماتتىڭ جاق­سارۋىنا اكەلەدى.

سونىمەن قاتار قازاقستان گەرما­نيا­نىڭ باستاماسىمەن جۇزەگە اسقان «جاسىل ورتالىق ازيا» جوباسىندا ماڭىزدى ءرول اتقارادى. اتالعان باستاما گەرمانيا سىرتقى ىستەر ءمينيسترى جانە ورتالىق ازياداعى بەس مەملەكەت پەن اۋعانستاننىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلەرى اراسىندا 2020 جىلدىڭ قاڭتارىندا بەرليندە وتكەن كونفەرەنتسيادا باستالعان ەدى. ءبىز «جاسىل ورتالىق ازيا» باستاماسى ارقىلى ايماقتاعى كليماتتىڭ جىلىنۋىنىڭ اسەرلەرىن، ىقتيمال جانجالداردىڭ الدىن الۋ بويىنشا ترانسشەكارالىق ىن­تىماقتاستىقتى نىعايتۋعا ۇلەس قوس­قى­مىز كەلەدى.

– گەرمانيا – قازاقستاننىڭ ەۋرو­پالىق وداقتاعى ماڭىزدى سەرىك­تەس­تەرىنىڭ ءبىرى. 2018 جىلعا دەيىن ەكى ەل اراسىنداعى تاۋار اينالىمى تۇ­راق­تى ءوسىپ كەلگەن ەدى. الايدا پاندەميا سال­دارىنان ءبىراز قيىندىق تۋعانى بەلگىلى. كەلەشەكتە ەكىجاقتى ساۋدا-ەكو­نوميكالىق بايلانىستى نىعايتۋ ءۇشىن قانداي قادامدار جاسالماق؟

– قازاقستان ءالى دە گەرمانيا ەكو­نو­ميكاسىنىڭ ورتالىق ازياداعى ەڭ ماڭىزدى سەرىكتەسى بولىپ سانالادى. الايدا ءوزارا ەكونوميكالىق جانە ساۋدا قارىم-قاتىناستارىمىز جاھاندىق جاعدايدا داميتىنى راس. سوندىقتان ءارتۇرلى سىناقتارعا، سونىڭ ىشىندە COVID-19 ىندەتىنە دە توتەپ بەرۋگە ءماج­بۇر­مىز. سونىمەن قاتار سىرتقى ساۋ­دا بالانسىنا شيكى مۇناي مەن مۇناي ونىم­دەرى باعاسىنىڭ اۋىتقۋى اسەر ەتەدى. مۇنى دا ەسكەرۋ قاجەت.

سايىپ كەلگەندە، ەلدەرىمىزدىڭ كوم­پا­­نيالارى ىنتىماقتاسا جۇمىس ىس­تەپ، ەكى تاراپقا دا پايدا اكەلۋى ءۇشىن ولارعا قولايلى جاعداي جاساۋىمىز قاجەت. قازاقستان مەن ەو كەڭەيتىلگەن سەرىك­تەستىك پەن ىنتىماقتاستىق تۋرا­لى كەلىسىمگە قول قويعان. وتكەن جى­لى كۇشىنە ەنگەن قۇجات العا قاراي ما­ڭىز­دى قادام جاسالعانىن كورسەتەدى. ەندى جاڭا مۇمكىندىكتەردى پايدالانۋ كە­زەگى ەكونوميكاعا كەلدى. ءبىز نەمىس كوم­پانيالارىنىڭ قازاقستانعا قىزى­عۋ­شىلىعى ارتىپ كەلە جاتقانىن سەزەمىز. سونداي-اق نەمىس كومپانيالارى قازاقستاندىق ەكونوميكاداعى جاڭعىرتۋ مەن دەكاربونيزاتسيا جوبالارىنا قاتىسۋعا نيەتتى. وزدەرىڭىزگە ءما­لىم، گەرمانيا بۇل سالادا الەمدىك كوشباسشىلار قاتارىنا ەنگەن.

– گەرمانيا كاسىپكەرلەرى ەلىمىزگە ينۆەستيتسيا سالۋ جاعىنان الدىڭعى ورىندا تۇر. قازاقستانداعى قاي سالا­لار نەمىس بيزنەسمەندەرىن قىزىق­تى­را­دى؟

– نەگىزىنەن، بارلىق سالا قىزىقتى. نەمىس كومپانيالارى ءۇشىن جاھاندىق اۋقىمدا قولجەتىمدى ۇزدىك تەحنولوگيالاردى قولدانا وتىرىپ، تۇراقتىلىق پەن تيىمدىلىكتى قامتاماسىز ەتۋگە باعىت­تال­عان، جاڭعىرتۋدى قامتيتىن جوبالار ەرەكشە قىزىعۋشىلىق تۋدىرادى. قازاقستاندا ءارتۇرلى باعىتتار بويىنشا، ەنەرگەتيكا سالاسىندا، اۋىل شارۋا­شى­لىعىندا جانە تاماق ونەر­كا­سىبىندە، دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىندا، شيكىزات سەكتورىندا، قالدىق­تار­دى وڭدەۋدە، تۋريزمدە جانە باسقا دا سالالاردا ءتيىستى جوبالار بار. مۇنداي اقپاراتتار گەرما­نيا­دا مۇقيات نازارعا الىنادى.

بىراق نەمىس كومپانيالارى ادەتتە ينۆەستيتسيا سالعان كەزدە قازاقستاندى عانا ەمەس، بۇكىل ورتالىق ازيانى ءبىر نارىق رەتىندە قاراستىرادى. وسى ورايدا كەيىنگى جىلدارى كورشى ەلدەردە ينۆەستورلار ءۇشىن بازالىق شارتتاردىڭ ايتارلىقتاي جاقسارعانىن اتاپ وتكەن ءجون. ەندەشە، قازاقستان ايماقتاعى جەتەكشى ينۆەستيتسيالىق باعىت رەتىندە بۇرىنعى ورنىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن بيۋروكراتيانى ازايتىپ، كورپوراتيۆتىك شىعىنداردى تومەندەتىپ، بىلىكتى مامانداردى تارتۋ سەكىلدى ماسەلەلەردە رەفور­ما­لىق پروتسەستەر جاسايتىن ۋاقىت كەلدى.

– وزىڭىزگە ءمالىم، كەڭەس وكىمەتى تۇ­سىندا قازاقستانعا ەتنوستىق نە­مىس­­­­تەر قونىس اۋدارىلدى. حال­قى­مىز ولاردى جاناشىرلىقپەن قارسى الىپ، قۇشاعىنا باسقانى بەلگىلى. قا­زاق­ستاندى قونىس ەتكەن نەمىستەردىڭ ارا­­سىندا ەلىمىز ءۇشىن ەرەن ەڭبەك ەت­كەن­دەر جەتەرلىك. ماسەلەن، گەرولد بەل­گەر بۇكىل قازاققا گەراعا رەتىندە تا­­نىلدى. وسى ورايدا قازاقستانداعى نەمىس دياسپوراسىنىڭ جاي-كۇيى جايلى نە ايتاسىز؟

– قازاقستاندىق نەمىستەر نەمىس-قازاق قاتىناستارىندا ماڭىزدى ءرول اتقارادى. وسى قاتىناستاردى جاندان­دىرىپ، سوزبە-ءسوز ايتساق، ءبىزدىڭ ەلدەرىمىز اراسىنداعى «كوپىر» بولىپ وتىر. قازاقستاندىق نە­مىستەر ەكى تىلدە سويلەيدى جانە ەكى ما­دەنيەت اراسىندا وزدەرىن جايلى سە­زى­نەدى. مۇنداي جاعداي شىن مانىندە بىرە­گەي ەكەنى ءسوزسىز. بۇل ەكىجاقتى قا­رىم-قاتىناستارىمىزدىڭ ادامي دەڭ­گەيىنە ۇلكەن پايدا اكەلەدى.

كوپتەگەن قازاقستاندىق نەمىس «ۆوز­روج­­دەنيە» قازاقستاندىق نەمىستەر بىر­لەستىگى» قوعامدىق قورىنا بىرىكتى. ۇيىم مادەنيەت، ءتىل جانە اعارتۋشىلىق جۇ­مى­سى ارقىلى قازاقستانداعى نەمىس مۇ­را­سىن ساقتاۋعا زور ۇلەس قوسىپ وتىر. ال قىركۇيەككە تامان نۇر-سۇلتان قا­لا­سىندا نەمىس دياسپوراسىنىڭ قىز­مەتىن بىرىكتىرەتىن جاڭا «قازاق-نەمىس ورتالىعىن» اشاتىنىمىز مەنى قاتتى قۋانتادى.

– گەرمانيادا دا كوپتەگەن قازاق تۇرادى. ەندەشە، ەكى تاراپتىڭ مادەني-رۋ­حاني بايلانىسى تۋرالى ايتا كەت­سەڭىز؟

– ەلدەرىمىز اراسىنداعى مادەني باي­لانىستار الۋان ءتۇرلى. قازاقستاندا نەمىس مادەني-اعارتۋ مەكەمەلەرىنىڭ سانى كوپ. الماتىداعى قازاقستان-نەمىس ۋنيۆەرسيتەتى عىلىمي-زەرتتەۋلەر مەن وقىتۋدا كەرەمەت جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزدى. ءارى ۇنەمى قازاقستاننىڭ ۇزدىك ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ قاتارىنا كى­رە­دى. قازاقستانداعى گيوتە ينستيتۋتى مادەني، لينگۆيستيكالىق جانە اعار­تۋ­شىلىق جۇمىسى ارقىلى مادەني باي­لانىستارىمىزعا ماڭىزدى ۇلەس قوسادى. قازاقستاننىڭ سەرىكتەستىك مەكتەپتەر باس­تاماسى (PASCH) دەپ اتالاتىن 15 مەكتەپتە وقۋشىلار نەمىس ءتىلىن وتە جوعارى دەڭگەيدە ۇيرەنەدى.

جاقىندا گەرمانيا ەلشىلىگى جۇ­زەگە اسىرعان ءبىر جوبانى دا ايتا كە­تەيىن. اتاقتى نەمىس تابيعات زەرتتەۋ­شىسى الفرەد برەمنىڭ 1876 جىلى قا­زاقستانعا ساياحاتى تۋرالى « ۇلى دالا­عا قوش كەلدىڭىز – الفرەد برەم­مەن بىرگە قازاقستاندا 1876/2021» اتتى ارنايى كورمە ۇيىمداستىردىق. كور­مە، نەگىزىنەن، برەم اسەرلى تۇردە سيپاتتاما بەرگەن قازاقستانداعى بيو­الۋان­تۇرلىلىككە ارنالعان. مىسالى، ول – قازاقستاندا كيىكتەردى العاش رەت عىلىمي تۇردە قۇجاتتاعان عالىمداردىڭ ءبىرى. كورمەنى قازاقستاننىڭ ۇلتتىق مۋ­زەيىندە قىركۇيەك ايىنىڭ ورتاسىنا دەيىن تاماشالاۋعا بولادى. وقىر­مان­دارىڭىزدى ونى تاماشالاۋعا شاقى­رامىن!

– بيىل گەرمانيانىڭ فەدەرالدىق كانتسلەرى اۋىسادى. بۇل ساياسي وقيعا نە­مىس قوعامىنا قالاي اسەر ەتەدى؟

– شىنىندا دا، 26 قىركۇيەكتە گەرمانيا حالقى جاڭا پارلامەنتتى، جاڭا بۋندەستاگتى سايلايدى. 16 جىل قىزمەت اتقار­عاننان كەيىن كانتسلەر انگەلا مەر­كەل الداعى سايلاۋعا قايتادان ءوز كانديداتۋراسىن ۇسىنباۋعا شەشىم قابىلدادى.

ەلدەگى پارلامەنتتىك جۇيەدە جاڭا ۇكىمەتتى قۇرۋ بۋندەستاگتاعى كوپشىلىككە بايلانىستى. ادەتتە، سايلاۋدان كەيىن پارلامەنتكە ەنگەن ەكى نەمەسە ودان دا كوپ پارتيالاردىڭ كواليتسياسى قۇ­رىلادى. ولار بىرلەسىپ، جاڭا ۇكىمەتتى قۇرادى. وسى كواليتسياداعى ەڭ ۇلكەن پارتيا ادەتتە جاڭا فەدەرالدى كانتسلەردى بەلگىلەيدى.

ءبىز قازىر وتە ديناميكالىق سايلاۋ ناۋقانىنىڭ باستالعانىنا كۋا بولىپ وتىرمىز. نەمىس حالقىنىڭ كوپشىلىگى سەكىلدى مەن دە سايلاۋ ناتيجەسىن اسىعا كۇتەمىن.

–جاھاندىق جىلىنۋ ماسەلەسىندە گەرمانيا فەدەراتيۆتىك رەسپۋب­لي­كا­سىنىڭ ەرەكشە ۇستانىمى بار. ماسەلەن، 2050 جىلعا قاراي پارنيكتىك گازداردى شىعارۋ كولەمىن ازايتۋ ما­سەلەسى كۇن تارتىبىندە تۇر. بۇل مىن­دەت­تەمەنى ورىنداۋ ءۇشىن قانداي شارالار اتقارىلىپ جاتىر؟ ءھام نەمىس قوعامى الەمنىڭ باسقا ەلدەرىنە قانداي ۇلگى كورسەتە الادى؟

– ەۋروپالىق وداق 2050 جىلعا قاراي پارنيكتىك گازداردىڭ بەيتاراپتىلىعىنا قول جەتكىزۋدى ماقسات ەتىپ قويدى. فە­دەرالدىق ۇكىمەت تە وسى ماقساتتان تاي­ماق ەمەس. ەكونوميكامىزدىڭ حا­لىقارالىق باسەكەگە قابىلەتى مەن حالقىمىزدىڭ ءال-اۋ­قا­تىنا نۇقسان كەلتىرمەي، بۇل ماقساتقا قول جەتكىزۋ ۇلكەن مىندەتتەر جۇك­تەيدى.

ماڭىزدى ماسەلە – ەنەرگيامەن قام­­تاماسىز ەتۋ جۇيەسىنىڭ قازبا جانە يادرو­لىق وتىننان اۋىسىپ، تۇراقتى ەنەرگيا كوزدەرىنە كوشۋى. بۇعان قول جەتكىزۋ ءۇشىن ەلەكتر توراپتارىن كەڭەيتىپ، قايتا قۇرۋ قاجەت. سونداي-اق جۇيەنىڭ تۇ­راقتىلىعىن ساقتاۋ مەن جىلىتۋ، تاسىمالداۋ سەكىلدى وسى ۋاقىتقا دەيىن قازبا وتىنعا تىكەلەي تاۋەلدى بولعان سالالاردى ەلەكترلەندىرۋ ءۇشىن ەنەرگيانى ساقتاۋ تەحنولوگيالارىن جانە سەكتورارالىق ۇيلەسىمدىلىك تەحنولوگيالارىن ەنگىزۋ قاجەت.

بولاشاقتا اۋىر جۇكتەردى تاسىمالداۋ، كەمە قاتىناسى جانە الىس قاشىق­تىق­قا ۇشۋ سەكىلدى سالالاردا سۇيىق نەمەسە گاز ءتارىزدى ەنەرگيا كوزدەرىن پاي­دا­لانۋعا تۋرا كەلەدى. وسىلاردى ەس­كەرە وتىرىپ، ونەركاسىپتىك وندىرىستەگى كومىر­تەگى گازدارىن ازايتۋ ءۇشىن سۋتەگى ەكونوميكاسىن دامىتۋ كەرەك.

– قازىر ءجيى تالقىلانىپ جاتقان تاقىرىپتىڭ ءبىرى – «سولتۇستىك اعىن – 2» جوباسى. اتالعان باستامانىڭ كەلە­شە­گى قانداي؟ بۇل تاراپتارعا قان­داي پايدا اكەلەدى؟

– بۇل سۇراققا تولىققاندى جاۋاپ بەرە الاتىنىما سەنىمدى ەمەسپىن. Nord Stream
2  جوباسى قولدانىستاعى زاڭ­ناماعا سايكەس جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر. وعان «گازپروم» مەن بەس ەۋرو­پالىق ەنەرگەتيكالىق كومپانيا كوم­مەر­تسيالىق جوبا رەتىندە قاتىسادى. كەيىنگى مالىمەتتەر بالتىق تەڭىزىندەگى قۇبىر تارتۋ جۇمىستارى جاقىن ارادا اياقتالاتىنىن كورسەتەدى. سوسىن سىناق كەزەڭى وتەدى، سودان كەيىن پايدالانۋعا بەرىلەدى.

«گازپروم» مەن ونىڭ سەرىكتەستەرى جەلى­سىنىڭ رەنتابەلدىلىگى تۋرالى دەرەك­تەردى بىلمەيمىن. بىراق ونىڭ قان­شا­لىق­تى ءتيىمدى ەكەنى الداعى جىلدارى ەۋروپاداعى تابيعي گاز نارىعىنىڭ قالاي داميتىنىنا بايلانىستى بولماق. دەگەنمەن تابيعي گاز بالامالى ەنەرگيا كوزدەرىنە كوشۋدە ماڭىزدى ارالىق ەنەرگيا كوزى سانالادى. ونىڭ ۇستىنە، قورى سارقىلۋىنا بايلانىستى ونىڭ ەو-دا ءوندىرىسى تومەندەپ كەلە جاتقانى راس. Nord Stream 2 وسىعان بايلانىستى تۋىنداعان يمپورتتىق ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋعا كومەكتەسە الادى.

– ەلشى مىرزا، كەزىندە حالىقارالىق قۇقىق سالاسىندا دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاعان ەكەنسىز. قازاقستان مەن گەرمانيانى ديپلوماتيالىق تۇر­عىدا باي­لانىستىرۋعا سول عىلىمي ەڭبە­گى­ڭىز­دىڭ كومەگى ءتيىپ جاتىر ما؟

– كانديداتتىق ديسسەرتاتسيامدى جەردى عارىشتان قاشىقتىقتان زوندتاۋ جانە ونىڭ حالىقارالىق قۇقىققا اسەرى تۋرالى جازدىم. ارينە، قازاقستانمەن جانە ورتالىق ازيا ايماعىمەن تىكەلەي بايلانىسى بولعان جوق. الايدا عارىش كەڭىستىگىن بەيبىت ماقساتتا پايدالانۋ بارلىق ەلدىڭ يگىلىگى مەن مۇددەسىنە ساي بولۋى كەرەك دەگەن ويدىڭ ءوزى ماڭىزدى. عارىشتىق تەحنولوگيانى ءبىر نەمەسە بىرنەشە مەملەكەتكە زارار تيگىزىپ پايدالانۋ – عارىش كەڭىستىگىن پايدالانۋ تۋرالى دەپ اتالاتىن كەلىسىم-شارتتىڭ بولمىسىنا قايشى. مۇندا گەرمانيا مەن قازاقستاننىڭ مۇددەلەرى سايكەس كەلەدى. ءبىزدىڭ ەكى ەل دە ءىس جۇزىندە جۇزەگە اساتىن مۋلتيلاتەراليزمدى، زاڭ­نىڭ، ياعني حالىقارالىق قۇقىقتىڭ ۇس­تەمدىگىن جاقتايدى. سول ارقىلى كۇش­تىلەردىڭ ۇستەمدىگىنە قارسى شىعادى. عارىش – انتاركتيدا مەن الەمدىك مۇحيت سەكىلدى ادامزاتتىڭ ورتاق مۇراسى، ونى ءبىز ساقتاۋىمىز كەرەك. گەرمانيا مەن قازاقستان بۇل يدەيانى مىندەتتى تۇردە قولدايدى. ونى حالىقارالىق فورۋمداردا، اسىرەسە، بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى جۇيەسىندە جاقتايدى.

– قازاقتاردىڭ قانداي ونەرى مەن ما­دە­نيەتى قىزىقتىرادى؟ ەلشى رە­تىن­­دە قانداي ەرەكشەلىكتەردى باي­قا­دىڭىز؟

– قازاقستان – مادەنيەتى وتە باي مەملەكەت. مەنىڭ ويىمشا، بۇل مۇندا كەلگەن جانە ۇزاق ۋاقىت تۇراتىنداردىڭ بارلىعىنا ايقىن. ءۇش جىلعا جۋىق ۋاقىت ىشىندە قازاقستان جانە قازاق مادەنيەتىمەن تانىسىپ، ونى باعالاۋدىڭ كوپتەگەن مۇمكىندىگىنە يە بولدىم. اري­نە، قازاقتىڭ قوناقجايلىلىعى مەن ءدامدى قازاق تاعامدارىن، سونىمەن قاتار وتباسىنىڭ ەرەكشە ءرولى مەن وعان دەگەن كوزقاراس سياقتى قۇندىلىقتاردى اتاپ ءوتۋ كەرەك.

مەنى ۇلى دالانىڭ باي تاريحى دا قاتتى قىزىقتىرادى. 2007 جىلى ەسىك قالاسىنان تابىلعان التىن ادامدى كورسەتكەن، سكيفتەرگە ارنالعان ۇلكەن كورمەگە بارعالى بەرى ساقتاردان باستاپ، قازاق حاندىقتارىنا دەيىنگى ءار الۋان دالا تاريحى مەنى قىزىقتىردى. مىسالى، «دالا دەموكراتياسى» – قىزىقتى قۇبى­لىس. بۇل ءمانى جاعىنان قازاقتار سەكىلدى كوشپەلى حالىقتاردىڭ بوستاندىق دارەجەسى ءداس­تۇرلى تۇردە قالالىق ما­دە­نيەت­تەردەن جو­عارى بولعانىن بىل­دىرە­دى. قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ كەسەنەسى بار تۇركىستان قالاسى تۇركى الەمىنىڭ رۋحاني ورتالىعى رەتىندەگى تاريحىمەن تاڭعالدىرادى.

– وتباسىڭىزدىڭ ەلىمىزگە كەلگەن­دە­گى العاشقى اسەرى قالاي بولدى؟

– قازاقستانعا 2018 جىلدىڭ تامىزىندا كەلدىك. باسىندا كوپ ۋاقىتى­مىز­دى ەلوردادا وتكىزدىك. ءبىزدى قازاق­ستان­نىڭ استاناسى رەتىندە سوڭعى جيىرما جىل ىشىندە قالانىڭ قارقىندى دامۋى قىزىقتىردى جانە شابىتتاندىردى. مەن ءۇشىن قالا لاندشافتىنىڭ اسەرلى بولۋى قازاقستاندا ۇستەمدىك ەتە­تىن زاماناۋيلىق پەن پروگرەسس رۋحىن بەينەلەيدى.

– قازاقستاندا ديپلوماتيالىق قىز­­­مەتىڭىزدى باستاعانىڭىزعا بىرنەشە جىل بولدى. وسى ۋاقىت ارالىعىندا ەلى­مىزدىڭ ايماقتارىن تولىقتاي ارالاپ شىعا الدىڭىز با؟

– العاشقى ءبىر جارىم جىل ىشىندە مەن كوپ ساياحاتتادىم. مەن قازاقستاننىڭ بارلىق ايماعىنا دەرلىك ءبىر نەمەسە بىرنەشە رەت باردىم. ەلدىڭ تابيعي جانە مادەني ارتۇرلىلىگى تۋرالى تۇسىنىك الدىم. كاسپي تەڭىزىنىڭ اينالاسىندا، شىعىس قازاقستاندا، وڭتۇستىك قازاقستاندا، شىمكەنت جانە تۇركىستان قالالارىنا ساپار شەكتىم. الماتىدا جۇمىس بارىسىمەن دە، جەكە دە ءجيى باردىم. قىستا وتباسىممەن بىرگە سوندا شاڭعى تەپتىك.

وكىنىشكە قاراي، مۇندا وتكىزگەن قالعان ۋاقىتىم COVID ىندەتىمەن قا­تار كەلىپ، بۇكىل ەل بويىنشا ساياحاتتاۋ قيىنداي ءتۇستى. دەگەنمەن مۇمكىندىك تۋعاندا ساياحات جاسادىم. بىلتىر ارالعا بارعان ساپارىم ەرەكشە اسەر قالدىردى. سولتۇستىك ارال تەڭىزىندەگى بالىق اۋلاۋدى قالپىنا كەلتىرۋ جوباسىمەن تانىستىم.

– بيىل – قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ 30 جىلدىعى. ەلشى رەتىندە وسى وتىز جىل­داعى دامۋ دەڭگەيىنە قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟

– گەرمانيا قازاقستاندى كوپتەگەن ەكو­نوميكالىق جانە ساياسي ماسەلەدە سە­رىكتەس رەتىندە باعالايدى. بۇگىندە تا­­ۋەل­­سىزدىك العانىنا 30 جىل تولعان قا­زاق­ستان حالىقارالىق ارەنادا بەدەلدى ويىنشى سانالادى. اتاپ ايتساق، ەقىۇ-عا توراعالىق ەتتى جانە بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنە ەندى. قازاقستان سونىمەن قاتار ورتالىق ازيادا جەتەكشى جانە سىندارلى ءرول اتقارادى. ءبىز ونى وتە قۇپتايمىز.

جالپى العاندا، قازاقستاننىڭ سوڭعى 30 جىلدا قالاي دامىعانى تاڭعالدىرادى. بۇل پروگرەستى، اسىرەسە، ەلدىڭ قازىرگى اس­تاناسى – نۇر-سۇلتاندا بايقاماۋ مۇمكىن ەمەس. قالا گەرمانيادان كەلگەن قوناقتاردى ۇنەمى تاڭعالدىرادى. جالپى العاندا، قازاقستان سوڭعى وتىز جىلدا قول جەتكىزگەن جەتىستىكتەرىمەن ماقتانا الادى دەپ ويلايمىن. كەلەشەكتەگى قارىم-قاتىناسقا كەلەتىن بولساق، گەرمانيا مەن ەۋروپالىق وداق قازاقستاندى سەنىمدى سەرىكتەس رەتىندە قولداي بەرمەك.

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

اڭگىمەلەسكەن

اباي اسانكەلدى ۇلى،

«Egemen Qazaqstan»