گەرمانيا: ساياسي دودا قىزا باستادى

ويتكەنى نەمىستەردىڭ «اناسى» اتانىپ، ەلدى 16 جىل باسقارعان انگەلا مەركەل سايلاۋعا قاتىس­پايدى. سوندىقتان شىعار، سايلاۋ مەرزىمى جاقىنداعان سايىن گەرمانيانىڭ تىزگىنىن كىم ۇستاي­تىنى قارت قۇرلىقتى قىزىق­تىرىپ وتىر.

جالپى، گەرمانياداعى پار­لامەنت سايلاۋى باسقا ەلدەردەن وزگەشە. تاياۋدا ەنگىزىلگەن جاڭا جۇ­يە بويىنشا ەلەكتورات ءبىر بيۋللەتەن ارقىلى ەكى داۋىس بەرۋ قۇقىعىنا يە. اۋەلى جەرگىلىكتى وكىل­دى سايلاسا، ەكىنشىسى ارقىلى ۇكى­مەتتى قۇراتىن پارتياعا داۋىس بەرەدى. ءبىرىنشى داۋىس بەرۋ ارقىلى ايماقتاردان سايلانعان 299 ۇمىتكەر بۋندەستاگ دەپۋتاتى اتانادى.

ەلەكتوراتتىڭ ەكىنشى داۋىسى­مەن سايلانعان پارتيانىڭ ۇلەسى ارقىلى پارلامەنتتىڭ قالعان مۇشەلەرى انىقتالادى. مىسالى، ءبىر پارتياعا حالىقتىڭ 30 پايىزى ەكىنشى داۋىسىن بەرسە، وندا سول پارتيانىڭ ۇكىمەتتەگى ورىن سانى 30 پايىزعا تەڭ بولۋعا ءتيىس. سوندىقتان ءار سايلاۋدا بۋن­دەستاگ مۇشەلەرىنىڭ سانى وزگە­رىپ وتىرادى. (قازىرگى 19-شى پارلا­مەنتتە 709 دەپۋتات بار).

سايلاۋ اياقتالعاننان كەيىن ءبىر ايدىڭ ىشىندە ۇكىمەت مۇشەلەرىنىڭ جاسىرىن داۋىس بەرۋى ارقىلى جاڭا كانتسلەر انىقتالادى. ءبارى ءساتتى وتسە، گەرمانيا پرەزيدەنتى ونى تاعايىنداۋ جونىندە جارلىق شىعارادى. وسىلايشا، جاڭا كانتسلەر قىزمەتىنە كىرىسەدى.

ارينە، بۋندەسكانتسلەر عانا ەمەس، بۇكىل ەۋروپانىڭ كانتسلەرى سانالاتىن انگەلا مەركەلدىڭ ورنىن باسۋ قيىن. بۇعان دەيىنگى سايلاۋلاردا مەركەلدىڭ حريس­تيان-دەموكراتيالىق وداعى (CDU) وق بويى وزىپ كەلەتىن. نا­تي­جەسىندە، پارلامەتتە كوپ ورىن­­عا يە بولاتىن. بۇعان مەر­كەل­­دىڭ بەدەلىن قوسىڭىز. سون­دىقتان كانتسلەردى انىقتاۋ نەمىس قوعامىنا قيىنعا تۇسپەگەن ەدى. ەندى ءبارى وزگەرمەك.

سوڭعى ساۋالداماعا سۇيەنسەك، حريستيان-دەموكراتيالىق ودا­عىنىڭ ءباسى ءالى دە جوعارى. رەس­پون­دەنتتەردىڭ 27 پايىزى وسى پار­تيا­­نى قولدايتىنىن جەتكىزگەن. ايتسە دە، CDU-عا جاسىلدار پار­تياسى باستى قارسىلاس اتانۋى ابدەن مۇمكىن. تامىزداعى ساۋال­دامادا ولار 19 پايىزدىق قول­داۋعا يە بولدى. ءبىر قىزىعى، مامىر ايىنداعى ساۋالدا­ما­دا Grüne رەكوردتىق ناتيجەگە قول جەتكىزىپ، تانىمالدىعى حريس­تيان-دەموكراتيالىق ودا­عى­­نان اسىپ كەتكەن-ءدى. وتكەن پار­لامەنتتىك سايلاۋدان كەيىن جاسىلداردى قولداعاندار سانى 8 پايىزعا جەتپەگەنىن ەسكەرسەك، 4 جىل ىشىندە ولار ۇلكەن جەتىس­تىككە قول جەتكىزدى.

سونداي-اق سوتسيال-دەمو­كرا­تيالىق پارتيا (CDP) دا پار­لا­مەنتتەن كوپ ورىن الۋدان ۇمىت­تەنەدى. تامىزداعى ساۋالداما­عا قا­تىسقانداردىڭ 18 پايىزى اتال­عان پارتيانى قولدايتىنىن ايتقان. ونىڭ ۇستىنە، CDP اتىنان ساياسي دوداعا ءتۇسىپ جاتقان ولاف ءشولتستىڭ حالىق اراسىندا بەدەلى جوعارى. قازىرگى تاڭدا ول گەرمانيانىڭ ۆيتسە-كانتس­لەرى، قارجى ءمينيسترى قىزمەتىن اتقارادى.

ساۋالداماعا سۇيەنسەك، ونى حالىقتىڭ 22 پايىزى قولدايدى. بىراق گەرمانيادا كانتسلەر تىكە­لەي سايلاۋ ارقىلى ەمەس، داۋىس بەرۋ ناتيجەسىندە كوپ ورىن يە­لەن­گەن پارتيا تاراپىنان انىق­تالاتىنىن ەسكەرسەك، شولتس مىر­زانىڭ بۋندەستاگتىڭ تىزگىنىن قولىنا ۇستاۋى ەكىتالاي.

بىلتىر انگەلا مەركەل مەر­زىمى بىتكەن سوڭ قايتا سايلاۋ­عا تۇسپەيتىنىن مالىمدەگەن سوڭ ەل ىشىندە جاڭا كانتسلەرگە ۇمىت­كەر­لەردى بولجاۋ قىزعان ەدى. ءتىپتى CDU پارتياسىنىڭ ىشىندە دە مەركەلدىڭ ءىزباسارىن انىقتاۋ قىزۋ تالقىعا ءتۇستى. انگەلا حا­نىم­نىڭ ءوزى گەرمانيانىڭ ەڭ حال­قى كوپ ءوڭىرى – سولتۇستىك رين-ۆەستفاليا پرەمەر-ءمينيسترى قىزمەتىن اتقارعان ارمين لاشەت­تى دۇرىس كوردى.

اقىرى بيىلعى قاڭتاردا حريستيان-دەموكراتيالىق وداعى پار­تياىشىلىك سايلاۋ وتكىزىپ، كوش­باسشىسىن تاعايىندادى. بۇل باسەكەدە لاشەتتىڭ اسىعى الشى­سىنان ءتۇستى. ءسويتىپ ول پارتيا اتى­نان كانتسلەرلىك باسەكەگە قا­تى­سا­تىن بولىپ شەشىم قابىل­داندى.

دەگەنمەن لاشەت مىرزانىڭ ەل ىشىندەگى بەدەلى جوعارى ەمەس. كوروناۆيرۋس ىندەتى جاپپاي تا­راعانعا دەيىن ول تۋرالى ەل ىشىن­دە جىلى پىكىر قالىپتاسقان-تۇعىن. بىراق پاندەميا ءبارىن وز­گەرتىپ كەتتى. ماسەلەن، سولتۇس­تىك رين-ۆەستفاليا ءوڭىرى ۆيرۋستان قاتتى زارداپ شەكتى. ايماقتا دەرتكە شالدىققاندار سانى كۇن ساناپ ارتىپ جاتقان كەزدە لاشەت لوكداۋن ەنگىزۋگە اسىققان جوق.

ونىڭ ۇستىنە، العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ كارانتيندىك شەكتەۋ شارالارىن جەڭىلدەتۋگە كىرىس­تى. وسىلايشا، ءاپ-ساتتە تۇرعىن­داردىڭ نارازىلىعىنا ۇشىرادى.  ساراپشىلاردىڭ پايىمداۋىنشا، لاشەتتىڭ كوروناۆيرۋسقا جول بەرمەۋ جونىندەگى ارەكەتتەرى ونىڭ كوشباسشىلىق قابىلەتىنە نۇقسان كەلتىردى.

بيىلعى شىلدەدە ەۋروپادا سۋ تاسقىنى بولىپ، ءبىراز ەل زارداپ شە­گىپ، مىڭداعان ادام قايتىس بول­عانى بەلگىلى. گەرمانيادا شامامەن 177 ادام قازا تاپتى. وسى وقي­عادان كەيىن پرەزيدەنت فرانك-ۆالتەر شتاينمايەر باستاعان بي­لىك وكىلدەرى سۋ تاسقىنىنان زار­داپ شەككەن وڭىرلەرگە بارعان-دى.

كوڭىل كۇيى جوق پرەزيدەنت جۋر­ناليستەرگە سۇحبات بەرىپ جات­قاندا ارتقى جاعىندا لا­شەت­تىڭ ارىپتەسىمەن ازىلدەسىپ، كۇ­لىپ تۇرعانى بەينەجازباعا ءتۇ­سىپ قالدى. سودان كەيىن نەمىس­تەر ونى سىنعا الىپ، ەل قايعى­رىپ جات­­قاندا كۇلگەنىن ايىپتادى. كوپ ۇزاماي-اق لاشەت كەشى­رىم سۇرا­عان. بىراق قايعىدان قابىر­عاسى قايىس­قان حالىققا بۇل اسەر ەتە قوي­عان جوق.

ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، لاشەت ەلدەگى ساياساتقا جاڭا لەپ اكەلۋدى كوزدەمەيدى، سونداي-اق 16 جىلعا سوزىلعان مەركەلدىڭ تسەنتريستىك ۇستانىمى مەن ونىڭ ءسال سولشىل باعىتقا بەيىمدەلگەن كوزقاراسىن بۇزۋ دا ويىندا جوق.

سىرتقى ساياساتتا دا لاشەتتىڭ ۇستانىمى قازىرگى ۇكىمەتتىڭ جوس­پارىنان وزگەرۋى نەعايبىل. سا­راپ­شىلار كانتسلەر رەتىندە لا­شەت­تىڭ «سولتۇستىك اعىن-2» قۇ­بى­رىنا تىيىم سالىپ، رەسەيگە تىكەلەي قارسى شىقپايتىنىن ايتىپ وتىر. بۇل قۇرىلىس پولشا مەن ۋك­راينانى اينالىپ ءوتىپ، رە­سەي­دىڭ گازىن تىكەلەي ەلگە اكەلىپ،  گەر­مانيانىڭ كرەملگە ەنەرگە­تي­كالىق تاۋەلدىلىگىن ارتتىرادى. سونداي-اق گەرمانيا بايلانىس سالاسىنداعى 5G تەحنولوگياسىن قولدانۋدا قىتايلىقتارمەن قاتىناسىن دا بۇزبايدى.

لاشەتتىڭ ەۋروپاداعى ۇستا­نىمى دا ساباقتاستىقتى جال­عاس­­تىرۋدى كوزدەيدى. سوڭعى سا­ۋال­داماعا سۇيەنسەك، لاشەتتى قولداي­تىندار سانى 13 پايىزدى قۇ­راپ وتىر. وسىلايشا، ءبىر اي ىشىن­دە ونى قولدايتىندار سانى كۇرت ازايعان. ءسويتىپ لاشەت جا­سىلدار پارتياسىنىڭ جەتەكشىسى اننالەنا بەربوكپەن تەڭەستى.

كەيىنگى كەزدە ەل ىشىندە Grüne-ءنىڭ بەدەلى ارتىپ كەلەدى. بۇعان پارتيادا جاسالعان رە­فورمالار ۇلكەن اسەر ەتتى. بەر­تىن­گە دەيىن پارتيا Verbotspartei (تىيىم سالۋشى پارتيا) رەتىندە قاراستىرىلعان. ەندى جاسىلدار نەمىستەردى ءومىر سالتىنان باس تارتۋعا شاقىرمايدى. كەرىسىنشە، وركەندەۋدىڭ جاڭا بەلەستەرىن باعىندىرۋعا ۋادە بەردى.

ماسەلەن، پارتيا گەرمانيا ەكو­نوميكاسىن باسەكەگە قابىلەتتى ەتۋ ءۇشىن جاسىل يندۋستريالىق سايا­سات ۇستانباق. نەمىس اۆتوموبيل ونەركاسىبىن ساقتاپ قالۋدىڭ جال­عىز جولى كومىرتەگى گازىن شى­عار­مايتىن اۆتوموبيلدەرگە باسىمدىق بەرۋ ەكەنىن مويىندادى.

سونداي-اق پارتيا گەرمانيا­نىڭ قىتاي ەكسپورتى مەن رەسەي­دەن كەلەتىن كومىرسۋتەكتەر يم­پور­­تىنا تاۋەلدىلىگىن ازايتىپ، جو­­عارى تەحنولوگيالىق ستارتاپ­تار مەن بۇلتتى ەسەپتەۋ ينف­را­قۇ­رى­لىمىن قولداۋ باعدارلا­ما­لارىنا ينۆەستيتسيا سالعىسى كەلەدى.

بۇدان بولەك كوشى-قونعا قا­تىس­تى دا سونى ۇستانىم ۇسىنىپ وتىر. بوسقىندار داعدارىسى كە­زىن­دە پروگرەسشىل ادامداردىڭ پى­كى­­رىن ەلەۋسىز قالدىرۋ ۇلكەن قا­تە­لىك دەپ ەسەپتەيدى پارتيا وكىلدەرى.

ەۋروپاعا قاتىستى جاسىلدار مەر­كەلدىڭ «ناين، ناين، ناين» (جوق، جوق، جوق) ساياساتى­نان باس تارتىپ، ءوزارا قارىم-قاتى­ناسقا بەلسەندى ارالاسپاق. جا­قىندا Frankfurter Allgemeine Sonntagszeitung گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا باەربوك گەرمانيا بۇكىل ەۋروپامەن ۇيلەسكەن جاع­دايدا عانا كۇشتى سىرتقى ساياسات جۇرگىزە الاتىنىن اتاپ ءوتتى.

اننالەنا حانىم تاۋەلسىز، ءوز قۇندىلىقتارىنا سايكەس ارە­كەت ەتەتىن ەۋروپالىق وداق قۇرۋ­عا كومەكتەسكىسى كەلەدى. سونىڭ ىشىن­­دە قىتايمەن قارىم-قا­تى­ناس­قا دا كوزقاراسى باسقا­شا. قىس­­قاسى، وسىنداي رەفورما­لار­دىڭ ار­قاسىندا Grüne-ءنىڭ بەدەلى ارتتى.

ءدال قازىر قىركۇيەكتەگى سايلاۋدا كىمنىڭ ءباسى جوعارى بولاتىنىن ءدوپ باسىپ ايتۋ قيىن. سايلاۋ قورىتىندىسى بويىنشا حريستيان-دەموكراتيالىق پارتياسى مەن جاسىلدار ورتاق ما­مىلەگە كەلىپ، كواليتسيا قۇرۋى ىق­تيمال. ەگەر لاشەت باستاعان CDU پارتياسى بۇعان قول جەت­كىزىپ، بۋندەستاگتا كوپشىلىك داۋىس­قا يە بولماسا، كانتسلەرلىك ورىن­تاق­پەن قوشتاسۋى ابدەن مۇمكىن.

مۇنداي جاعدايدا جاسىلدار پارتياسى، سوتسيال-دەموكراتتار پار­تياسى جانە ەركىن دەموكرات­تار (FDP) تىزە قوسىپ، پار­لا­مەنتتە كوپشىلىكتى قۇراۋى ىق­تي­مال. قورىتا ايتقاندا، گەرما­نيا­دا سايلاۋ باسەكەسى قىزىپ تۇر. ءالى الدا ءبىر اي مەرزىم بار. وسى ۋا­قىت­تا ەلەكتوراتتىڭ كوڭىل كۇيى كەز كەلگەن تاراپقا وزگەرۋى مۇمكىن.

قازاقستان ءۇشىن گەرمانيا – سەنىمدى سەرىكتەس. ماسەلەن، ءبىر كەزدەرى قازاق توپىراعىندا 300 مىڭعا جۋىق نەمىس مەكەن ەتكەن بولاتىن. سونىمەن قاتار 2020 جىلعا دەيىنگى وڭىرلەردى دامىتۋدىڭ باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋ بارىسىندا ەلىمىزگە گەر­ما­نيادان كوپتەگەن ينۆەستي­تسيا تارتىلدى. سوڭعى 10 جىل­دا قا­زاقستانعا نەمىستەر قۇيعان قار­جىنىڭ كولەمى 200 ميل­ليارد دوللاردى قۇراعان. سون­دىق­­تان گەرمانياداعى سايلاۋ مەن بۋندەستاگتىڭ ۇستاناتىن باعىتى قازاقستان ءۇشىن ارقاشان ماڭىزدى.