تاليبتەر قىسىمدى كۇشەيتتى

تاجىكستان شەكاراشىلارى سەرىكتەس­­تىك تۋرالى كەلىسىم بويىنشا ەلگە وتۋگە رۇقسات بەردى. اۋعان­ستان­­دىق­­تار دۋشانبەگە كەلىسىمەن: ء«وز ءومى­رىمىزدى قۇتقارۋ ءۇشىن وسىعان باردىق»، دەپ مالىمدەدى.

مەملەكەت كۇشتەرىنىڭ وكىلدەرى وزدەرىن قۇتقارۋدى ماۋسىمدا باس­تاپ كەتكەن. ولاردىڭ العاشقى لەگى، ياعني 200-دەن استام جاۋىنگەر 2 ماۋ­سىمدا تاجىكستانعا وتكەن-ءدى. باس­قا­لارى ءامۋداريا ارقىلى وزبەك­ستانعا قايىقپەن كەتكەن. ناقتى سانى جاريالانباعانىمەن، ول توپ تا 200 ادامنان تۇرعاندىعى بولجانىپ وتىر. وزبەكستان ۇكىمەتى قاشىپ كەلگەندەردىڭ 53-ءى تەكسەرىستەن كەيىن اۋعانستانعا قايتارىلعانىن حابارلادى.

رەسمي ەمەس دەرەكتەر بويىنشا وزبەكستاننىڭ ارنايى قىزمەتى بوسقىندار اراسىنان كەزىندە وسى ەلدەن راديكالدى توپتار قاتارىندا سوعىسۋعا كەتكەن ازاماتتاردى تابۋعا تىرىسۋدا. ولار تەرروريستىك توپ دەپ تانىلعان ءال-كايدا، يسلام مەملەكەتىنىڭ مۇشەلەرى بولۋى مۇمكىن.

ءدال وسىنداي «تازالاۋ» تاجىك­ستان­دا دا جۇرگىزىلىپ جاتۋى مۇمكىن. دەگەن­­مەن، سەبەبى باسقا بولۋى دا عا­جاپ ەمەس. ويتكەنى قاشىپ كەلگەندەر قا­تارىندا بۇرىنعى تاجىكستان قارۋ­لى وپپوزيتسياسىنىڭ مۇشەلەرى بولۋى مۇمكىن دەگەن بولجام بار. ولار – 1990-جىلداردىڭ ورتاسىنداعى ازامات­تىق سوعىس كەزىندە تاجىكستان پرەزيدەنتى ەمومالي راحمونعا قارسى شىققاندار.

قانداي جاعداي بولسىن، جاۋىن­گەر­لەردىڭ توپ بولىپ ءوز ەلىنەن قاشۋى – ءبىرىنشى رەت بولىپ وتىرعان جاع­داي. ساراپشىلار مۇنداي وقيعانى اۋعان­ستان پرەزيدەنتى اشراف گاني اكىم­شى­لى­گىنىڭ ءساتسىز جۇمىسىنىڭ ناتي­جەسى دەپ باعالايدى. ول اقش پەن ناتو اسكەرى ەلدەن كەتكەننەن كەيىن جاع­دايدى باقىلاۋدان شىعارىپ الدى دەگەن پىكىر ايتادى.

بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى تاليب­تەر ەلدىڭ سولتۇستىگىنەن ۇكىمەت اس­كەرىن ىعىستىرىپ جاتىر دەگەن حابار تاراتىپ جاتىر. كەي ۋەزدەر مەن پرو­ۆينتسيالاردا قارۋلى قاقتىعىستار بولعان. ال باداحشانداعى جاۋىنگەرلەر ەش قارسىلىقسىز بەرىلگەن. وسى­لايشا، گاني ۇكىمەتىنىڭ جۇمىلدىرۋ باعدارلاماسى جۇزەگە اسپاي قالدى.

پرەزيدەنت گانيدىڭ تاعدىرى تۋرالى بولجام جاساۋ قيىن. كەيبىر ساراپشىلار ءتىپتى ول بۇۇ ميسسياسىنىڭ كەڭسەسىنەن تاليبتەر قۋىپ شىققان نادجيبۋللانىڭ تاعدىرىن قايتالايدى دەگەن دە بولجام ايتادى.

وسى رەتتە گاني تاعى دا اقش كومەگىنە جۇگىنۋى مۇمكىن. ءتىپتى بۇل ماسەلە تالقىلانىپ قويعان بولۋ كەرەك. ال ازىرگە گاني اكىمشىلىگى بىرنەشە اي بويى كاتار استاناسىندا «تاليبان» جەتەك­شىلەرىمەن مەزگىل-مەزگىل كەز­دەسىپ وتىردى، بىراق ايتارلىقتاي جەتىس­تىك­تەرگە قول جەتكىزە المادى. «تاليبان» سودىرلارى ۇرىس الاڭىندا ۇلكەن جەتىستىككە جەتكەندىكتەن، پىكىرتالاس كۇشەيە تۇسكەن سياقتى.

جەكسەنبىدە اۋعانستان ۇكىمەتى مەن «تاليبان» قوزعالىسىنىڭ دەلەگاتسيا­لارى دوحادا تاعى كەزدەستى. كاتار اس­تانا­سىنداعى ەكى كۇندىك ناتيجەسىز كەلىس­سوزدەردەن كەيىن بەيبىت كەلىس­سوزدەردى جەدەلدەتۋ جوسپارلانعانى عانا ءمالىم بولدى. نەگىزى، كەزدەسۋدىڭ الدىندا «ەكى تاراپ كەلىسىمگە كەل­مەيىنشە كەلىسسوزدەر جالعاسادى»، دەپ ۋادە بەرىلگەن-ءدى.

كابۋل ۇكىمەتىنىڭ جوعارى لاۋازىمدى تۇلعالارى، ونىڭ ىشىندە ۇلتتىق تۇتاستىق جونىندەگى جوعارعى كەڭەستىڭ باسشىسى ابدۋللا ابدۋللا ەكى كۇن بويى قارقىندى كەلىسسوزدەر جۇرگىزدى. وندا اقش-تىڭ ءوز اسكەرىن ايماقتان شىعارۋىنا بايلانىستى ماسەلەلەر دە قاراستىرىلدى.

بىراق كەلىسسوز جۇرگىزگەن كاتار وكىلى: «تاراپتار ازاماتتاردىڭ قۇربان بولۋىنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن جۇمىس ىستەيمىز دەپ كەلىستى، بۇل بۇرىن كەلى­سىل­گەن اتىستى توقتاتۋ شارتتارىنا سايكەس كەلمەيدى»، دەگەن مالىمدەمە جاسادى.

«تاليبان» ليدەرى حايباتۋللا احۋندزادا ونىڭ توبى سوعىستى توقتاتۋدىڭ شەشىمىن تابۋعا دايىن ەكەنىن ايتتى. اقش اسكەرى ايماقتان كەتكەن بويدا قىسىم كورسەتكەنىنە قاراماستان، اۋعانستان ۇكىمەتىن وسىنداي جيىنداردا «ۋاقىتتى بوس وتكىزدى»، دەپ ايىپتاپ ۇلگەردى.

نە دەگەنمەن، يسلام الەمى ءۇشىن ماڭىزدى سانالاتىن قۇربان ايت مەرەكەسى كەزىندە وق اتپاۋ تۋرالى ۇسىنىسقا وڭ جاۋاپ بەرىلمەدى. وعان قوسا، اۋعانستان ۇكىمەتىنىڭ تۇتقىن­دار­دى بوساتۋ جونىندەگى ءوتىنىشى دە جاۋاپسىز قالدى.

بۇعان دەيىن اراب اقپارات قۇرالدارى دوحاداعى اۋعانارالىق كەلىسسوزدەرگە قاتىسۋشىلار 20 شىلدەدە باستالاتىن قۇربان ايت مەرەكەسى كەزىندە ءبى­تىم ور­ناتۋى مۇمكىن، سونداي-اق جەتى مىڭ تۇت­قىن بوساتىلادى دەگەن حابار تاراتقان.

قازىرگى ۋاقىتتا بۇل توپ ەلدىڭ 400 اۋدانىنىڭ جارتىسىنا جۋىعىن، بىرنەشە ماڭىزدى شەكارا وتكەلدەرىن باسقارۋىنا الدى جانە بىرقاتار پروۆينتسيا استاناسىن قورشاۋعا العانى بەلگىلى.

اۋعان قاۋىپسىزدىك كۇشتەرىنىڭ وكىلى ۇكىمەتكە قارسى شىققان سودىرلار 244 وپەراتسيا جاساپ، 967 جاۋىنگەردى ولتىر­گە­نىن مالىمدەدى. قازا تاپقاندار قا­تا­رىن­­دا لاۋازىمدى تۇلعالار دا بار ەكەن.

«قازىرگى ۋاقىتتا ءبىز 24 اۋداندى قايتاردىق،  ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – بار­لىق ايماقتى تۇگەلدەي قايتارۋ ... ءبىز ەلىمىزدى قورعاۋعا دايىنبىز»، دەدى قورعانىس كۇشتەرىنىڭ وكىلى ادجمال ومار شينۆاري.

«تاليباننىڭ» كۇشەيە ءتۇسۋى الەم ەلدەرىن الاڭداتىپ وتىر. ماسەلەن، رەسەي مازاري-شاريفتە ورنالاسقان كون­سۋلدىعىنىڭ جۇمىسىن توقتات­تى. وزبەكستان بولسا، شەكارادا لاگەر ۇيىم­داستىرۋعا كىرىستى. ول اۋعان­ستان­عا جاقىن ورنالاسقان تەرمەزدە قۇرىلادى.

اقش قازاقستانعا دا قولقا سالدى. تاجىكستان، وزبەكستانمەن قاتار، 9 مىڭ بوسقىندى پانالاتۋعا ءوتىنىش ايتتى.

«تاليباننىڭ» اۋعانستان سولتۇس­تىگىنە نەگە كوز تىككەنى كوپشى­لىك ءۇشىن  تۇسىنىك­سىز. ويتكەنى ەلدىڭ سولتۇستىك بولى­گىندە پۋشتۋندار تىم از. ال پۋشتۋن­­دار «تاليباندى» قولدايتىنى بەل­گىلى. اتالعان ايماقتى وزبەكتەر، تا­جىك­­­تەر، تۇرىكمەندەر كوبىرەك قونىس­تان­­عان. ساراپشىلار ەندى تاليب­تەر ولار­­مەن بىرىگىپ، نىعايۋعا كوشۋى مۇم­كىن دەگەن قاۋىپتە. بۇعان قوسا، ورتالىق ازيا مەن رەسەيدەن كەلەتىن قارۋ-جاراق تاسى­مالىنا نۇكتە قويۋ سەبەبى دە بولۋى ىق­تيمال. ال ەڭ ۇلكەن بولجام ەسىرت­كىگە بايلانىستى. «تاليبان» اۋعان­ستان­نان وزگە ەلدەرگە كەتەتىن ەسىرتكىنى ءوز باقى­لاۋىنا العىسى كەلەدى دەگەن پىكىر بار.

«تاليبان» ۇزاق ۋاقىت بويى ءبىر­تۇتاس بولىپ كورىندى، ءتيىمدى قولباس­شىلىق ارقىلى ارەكەت ەتتى جانە ونىڭ بو­لىنۋىنە قاتىستى قاۋەسەتتەرگە قا­را­ماستان، كۇردەلى اسكەري جورىقتار جۇر­گىزدى. سوعان قاراعاندا «تاليبان» كوشباسشىسى ۇكىمەتپەن كەلىسىمگە قول قويعان كۇننىڭ وزىندە ۋادەسىندە تۇرا قويۋى ەكىتالاي دەگەن بولجام دا جاسالىپ وتىر.