ماتەريال – قات، باسپانا – قىمبات

جاز باستالىسىمەن ماتەريالدار نە­لىكتەن قىمباتتاي جونەلەدى؟ بۇعان يندۋستريا جانە ينفراقۇرىلىمدىق دامۋ ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى قايىربەك وسكەن­باەۆ مىناداي ءۋاج ايتادى.

– جىل سايىن ناۋرىز ايىندا بيۋدجەت قاراجاتى بولىنگەننەن كەيىن، بار­لىق تاپسىرىس بەرۋشىلەر ءساۋىر-مامىر ايلارىندا قۇرىلىس ماتەريال­دارىن ساتىپ الۋ ءراسىمىن بىردەن باس­تايدى. ناتيجەسىندە، جەتكىزۋشىلەر مەن دەلدالدار ءوز ونىمدەرىن بەلسەندى تۇر­دە ساتا باس­تايدى، ال كەيبىرەۋلەرى يم­پورت­تايدى، بۇل سايىپ كەلگەندە قۇرى­لىس ماتە­ريالدارىنىڭ باعالىق پارا­مەترلەرىنە اسەر ەتەدى، – دەيدى ۆيتسە-مينيستر.

ونىڭ ايتۋىنشا، الداعى بەس جىلدا 130 ملن شارشى مەتر تۇرعىن ءۇي سالىنۋى ءتيىس. بەس جىلدا قانشا كولەمدە ماتەريال قاجەت ەكەنىن بىلەمىز، سوعان ساي «وففتەيك» كەلىسىمشارتتار ارقىلى ءونىمدى ساتىپ الامىز دەيدى مينيسترلىك وكىلى. سول ءۇشىن «وففتەيكتى» زاڭناماعا ەنگىزۋ كەرەك ەكەن. «وففتەيك» دەگەنىمىز نە ءوزى؟ بۇل – كاسىپورىن ءالى وندىرمەگەن ءونىمدى ساتىپ الۋعا كەلىسىمشارت جاساۋ. ياعني ءوندىرۋشى تاۋار ءوندىرۋدى جوسپارلاپ، جەكەلەگەن ساتىپ الۋشىلارمەن كەلىسىم جاسايدى. مۇنى ەپتەپ تۇسىنگەندەي بولدىق. مەملەكەت ۇسىنىپ وتىرعان ەكىنشى جول – «ماركەتپلەيس» ارنايى اقپاراتتىق الاڭىن قۇرۋ.

– مەملەكەتتىڭ قولداۋى ارقاسىندا ونلاين الاڭ قۇرىلىس ماتەريالدا­رىن بەلگىلەنگەن باعامەن ساتۋعا مۇم­كىندىك بەرەدى. بۇل ماتەريالداردىڭ قۇ­نىن 15 پايىزعا دەيىن تومەندەتىپ، قۇرى­لىس ماتەريالدارى نارىعىنىڭ اشىقتىعىن قامتاماسىز ەتەدى. ءبىرىنشى كەزەڭدە 2020 جىلى «نۇرلى جەر» باع­دار­لاماسى بويىنشا قۇرىلىس كوم­پانيالارىنىڭ قۇرىلىس ماتەريالدارىنا قاجەتتىلىكتەرىنىڭ ونلاين-ۆيتريناسى قۇرىلدى، وندا قازاقستاندىق قۇرىلىس ماتەريالدارىن وندىرۋشىلەر قاجەتتىلىكتەرمەن تانىسا الادى جانە قاجەت بولعان جاعدايدا تىركەۋدەن وت­كەننەن كەيىن وسى قۇرىلىس كومپانيالارىنا كوممەرتسيالىق ۇسىنىستارىن جىبەرە الادى. كومپانيالاردىڭ جەكە كابينەتتەرىندە قۇرىلىس ماتەريالدارىن وندىرۋشىلەردەن كوممەرتسيالىق ۇسىنىستار الىنعانى تۋرالى حابارلاما كەلەدى، وندا ولار كوممەرتسيالىق ۇسىنىستاردى قاراۋ، تاڭداۋ مۇمكىندىگىنە يە بولادى. قازىرگى ۋاقىتتا ۆيترينا تەستىلىك رەجىمدە ىسكە قوسىلدى. ەكىنشى كەزەڭدە 2021-2022 جىلدارى ماتەريالداردى وندىرۋشىلەر ءۇشىن ءوز قۇرىلىس ماتەريالدارىنىڭ ۆيترينالارىن جاريالاۋ فۋنكتسياسى ازىرلەنەدى. بارلىق قاتىسۋشى ءۇشىن ەتسق-نى قولدانا وتىرىپ، شارتتاردى ونلاين جاساۋدىڭ بيزنەس-پروتسەسىن ەنگىزۋ جوسپارلانعان. مار­كەتپلەيستە لوگيستيكالىق كومپانيا­لارمەن بىرلەسىپ تاۋار جەتكىزۋدى باقىلاۋ فۋنك­تسياسى پايدا بولادى، – دەدى ق.وسكەنباەۆ.

اراگىدىك ءوز ءۇيىمىزدى ءوزىمىزدىڭ ماتە­ريالدان سالۋ كەرەك دەپ كۇپسىنەتىنىمىز بار. شەتەل تاۋارىنىڭ بىزدىكىنەن ساپا­لى، بىزدىكىنەن بەرىك ەكەنىن بىلە تۇرا. دەسە دە ۇكىمەت ەكى جىلدان سوڭ ىشكى نارىق­تى 100 پايىز ءوز ونىمدەرىمىزبەن قامتي­مىز دەپ وتىر. ۆيتسە-ءمينيستردىڭ سوزىنشە، وتاندىق زاۋىتتار جىل سايىن 1،9 ملن توننا ارماتۋرا وندىرەدى. جىل سايىنعى ىشكى قاجەتتىلىك – 1،2 ملن توننا. الايدا سىنىقتاردىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنە بايلانىستى زاۋىتتار ىشكى نارىقتى تەك 60 پايىزعا جابا الادى. 1 ءىرى كاسىپورىن، 11 ورتا جانە 276 شاعىن كاسىپورىن كىر­پىش وندىرەدى. بىراق ولار ەل ىشىندەگى قاجەت­تىلىكتىڭ تەك 62 پايىزىن عانا وتەيدى ەكەن.

«يمپورتقا تاۋەلدىلىكتى تومەندەتۋ جانە قۇرىلىس ماتەريالدارى باعاسىنىڭ كۇرت اۋىتقۋىن بولدىرماۋ ماقساتىندا مينيسترلىك 2021-2025 جىلدارعا ارنال­عان قۇرىلىس يندۋسترياسىن دامىتۋ بويىنشا باعدارلامالار قابىلدادى. ءبىز كەلەسى 5 جىلعا قۇرىلىس ماتەريالدارىنا دەگەن قاجەتتىلىككە تولىق تالداۋ جۇرگىزدىك. ءبىرىنشى كەزەكتە، يمپورتتا­لاتىن ماتەريالداردى ءبولىپ، ولار بو­يىنشا 360 ملرد تەڭگە سوماسىنا 22 جوبا دايىندادى. اتالعان زاۋىتتاردىڭ قۇرى­لىسىن 2021-2022 جىلدارى سالۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز جانە 2023 جىلى يمپورتقا تاۋەلدىلىكتى ازايتۋ جانە ىشكى نارىقتى وتاندىق قۇرىلىس ماتەريالدارىمەن 100 پايىز قامتاماسىز ەتۋ بويىنشا جوسپارلانعان قۋاتقا شىعۋ كوزدەلگەن»، دەيدى ۆەدومستۆو وكىلى.

قازاقستان قۇرىلىسشىلار وداعىنىڭ توراعاسى تالعات ەرعاليەۆتىڭ ايتۋىنشا، قۇرىلىس ماتەريالدارى 30-190 پايىز ديا­پازونىندا قىمباتتاعان. سونىمەن قاتار ماتەريال عانا ەمەس، جۇمىس مەحانيزمى مەن كورسەتىلەتىن قىزمەتتەردىڭ دە قۇنى وسكەن. قۇرىلىسشىلار جىل سايىنعى 10-15 پايىزدىق قىمباتتاۋعا ۇيرەنىپ تە قالدى. بىراق 2021 جىلعى قىمباتشىلىق ەرەكشە بولدى. ءدال مۇنداي باعا ءوسىمى سوڭعى 10 جىلدا بولماعان دەيدى.

– بىرىنشىدەن، دەۆالۆاتسيا بولىپ، تەڭگە 31 پايىزعا قۇنسىزداندى. ءبىز ماتەريالداردىڭ 60 پايىزىن شەتەلدەن الىپ كەلەتىندىكتەن، تەڭگە مەن شەتەل ۆاليۋتاسى اراسىنداعى ايىرماشىلىق ماتەريال قۇنىنا اسەرىن تيگىزەدى. ەكىن­شىدەن، رۋبل دە قىمباتتادى. سوعان ساي رەسەيدەن اكەلىنەتىن ماتەريالدار دا قىم­باتتاپ كەتتى. ءرۋبلدىڭ قۇنسىز­دانۋىنان رەسەيدە دە باعا ءوستى، الايدا رەسەيلىك وندىرۋشىلەر ءۇشىن ءوز ءونىمىن قازاقستانعا ەمەس، قىتاي مەن ەۋروپاعا ساتقان قولايلى. ويتكەنى ول ەلدەردە باعا الدەقايدا جوعارى. سوندىقتان تاۋار­لاردىڭ باسىم بولىگى سول ەلدەرگە كەتتى دە، نارىقتا تاپشىلىق پايدا بولدى، ال تاپ­شىلىق باعانى ءوسىرىپ جىبەردى. وسى­لايشا، سۇرانىس پەن ۇسىنىستان قۇرا­لاتىن نارىق زاڭى جۇمىس ىستەدى: ۇسىنىس از، سۇرانىس بار – باعا وسە باس­تادى، – دەدى ت.ەرعاليەۆ.

ونىڭ سوزىنشە، ۇكىمەت قۇرىلىس ما­تە­ريالدارىنىڭ قىمباتتاۋىنا بايلانىستى كومپانيالارعا وتەماقى بەرۋگە دايار. الايدا وتەماقى تەك جۇمىس كولەمى 50 پايىزدان اسپاعان جوبالارعا عانا بولىنەدى. قۇرىلىسشىلار وداعى مۇنى­مەن كەلىسپەيدى. ءدال قازىرگىدەي قىسىل­تاياڭ كەزدە ۇكىمەت ءبولىپ جارماي، سالاعا بۇتىندەي كومەكتەسۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيدى. ء«بىز قۇرىلىس سالاسىنا تولىق­قاندى كومەك بەرىلۋىن تالاپ ەتەمىز. ولاي بول­ماعان جاعدايدا سالا كۇيرەپ، جۇمىس­سىزدىق ورناپ، تۇرعىن ءۇي بو­يىنشا مەملەكەتتىك باعدارلامالار ورىندالماي قالادى. بۇل دا پاندەميا سياقتى توتەنشە جاعداي. سوندىقتان ۇكىمەت ادەكۆاتتى شارا قابىلداۋى كەرەك» دەپ جازادى وداق ءوز ۇندەۋىندە. 

وداق باسشىسىنىڭ ايتۋىنشا، پرەمەر-ءمينيستردىڭ ورىنباسارى رومان سكليار جاعدايدى جەتە تۇسىنبەي، جەت­كىلىكت­ى باعالاماي وتىر. «ول قۇرىلىس كوم­پانيالارى جوباعا ارناپ العان 30 پايىز اۆانستى قۇرىلىس ماتەريالدارىن ساتىپ الۋعا جۇمساۋى كەرەك دەيدى. بىرىن­شىدەن، بارلىق كومپانيا بۇل اۆانستى الا المايدى. بانك كەپىلدىگىن الۋ ءۇشىن بانككە اۆانس مولشەرىنەن ەكى ەسە جوعارى كەپىلدىك قويۋى ءتيىس. ەكىنشىدەن، اۆانس­تى العان كومپانيالار قارجىنىڭ ءبىر بولىگىن ماتەريال ساتىپ الۋعا، تاعى ءبىر بولىگىن قۇرىلىس قىزمەتىن ورىنداعانى ءۇشىن مەردىگەرلەرگە الدىن الا تولەم جاساۋعا جانە جالاقىعا جۇمسايدى. جۇ­مىس­تى ورىنداپ، ورىندالعان جۇمىس اك­تى­سىنە قول قويۋ ءۇشىن ءبىرجارىم اي ۋا­قىت كەتەدى. بۇل ۋاقىتتا كومپانيا­ قىز­­­مەتكەرلەرىنە جالاقى بەرۋى قاجەت. تاجىريبەدە اۆانستىڭ بارلىعى دەر­لىك ماتەريالعا جۇمسالۋ جاعدايى كەز­دەسپەيدى. ماتەريالدار جوبا قۇنىنىڭ 50-60 پايىزىن قۇرايدى. سوندىقتان ماتە­ريالدى الدىن الا بەرىلگەن 30 پايىز­دىق اۆانسقا ساتىپ الۋ مۇمكىن ەمەس»، دەيدى سالا باسشىسى.

بيىل ءتورت ايدا قازاقستان جالپى سوماسى 298،4 ملن دوللار بولاتىن قۇرىلىس ماتەريالدارىن يمپورتتاعان. بۇل 2020 جىلدىڭ قاڭتار-ساۋىرىمەن سالىستىرعاندا 30 پايىزعا جوعارى كورسەتكىش. بارلىق ماتەريال بويىنشا يمپورت ءوسىمى انىق بايقالادى. ماسەلەن، كەراميكالىق تاقتايشالاردى الىپ كەلۋ – 40، كەراميكالىق قۇرىلىس ماتەريالدارى مەن سانيتارلىق-تەحنيكالىق بۇيىمداردى اكەلۋ – 11 جانە 49، وڭدەل­گەن تاس – 15، وتقا ءتوزىمدى تسەمەنت – 66، جىل­تىر اينەكتى ساتىپ الۋ ۇلەسى 24 پايىزعا وسكەن.

قازاقستان قۇرىلىس ماتەريالدارىن نەگىزىنەن رەسەيدەن الىپ كەلەدى. رەسەيدىڭ قازاقستانعا قۇرىلىس ماتەريالدارىن ەكسپورتتاۋ كورسەتكىشى 117-دەن 149 ملن دوللارعا ارتقان نەمەسە 27 پايىزعا. ودان كەيىنگى ورىنداردا قىتاي، تۇركيا، وزبەكستان، يتاليا ەلدەرى تۇر.

سونداي-اق قازاقستان لينولەۋم، شلاكوۆاتا، پلاستيكالىق قۇبىر، گيپسكارتون سەكىلدى ونىمدەردى رەسەي، وزبەكستان، ۋكراينا، يران، قىتاي سياقتى ەلدەردەن اكەلەدى. وتقا ءتوزىمدى كىرپىشتەردى يمپورتتايتىن رەسەي، قىتاي سياقتى جەتەك­شى ەلدەر قاتارىنا اۆستريا دا قوسىلدى. ال قۇرىلىس كىرپىشتەرىنە كەلگەندە وزبەكستانعا مۇقتاجبىز. بىلتىر كورشى ەلدەن 24 ملن دوللارعا 713،4 ملن كىرپىش الىپ كەلىپپىز. قازاقستانعا كىرپىش يمپورتتاۋ بويىنشا رەسەي مەن بەلارۋستىڭ ءوزى وزبەكستانمەن باسە­كەلەسە المايدى. وتكەن جىلى كەرامي­كالىق پليتا مەن پليتكا يمپورتتاۋدى دا ار­تىرىپپىز. ساتىپ الىنعان 23 ملن شارشى مەتر كەراموگرانيتتىڭ تەڭ جارتىسى (13 ملن شارشى مەتر) رەسەيدەن كەلسە، قالعان بولىگى وزبەكستان، بەلارۋس، گەرمانيا، يران، قىرعىزستان ەلدەرىنەن تاسىمالدانعان.

2019 جىلى قۇرىلىس ماتەريالدارىن يمپورتتاۋ كولەمى ەكسپورت كولەمىنەن 5،4 ەسە اسىپ تۇسكەن. سىرتتان تاۋار ساتىپ الۋعا 810 ملن دوللار جۇمساساق، وتاندىق ءونىمدى ساتۋدان نەبارى 150 ملن دوللار پايدا تاۋىپپىز.

ءدال قازىر قۇرىلىس سالاسى پروبلەماعا بوگىپ تۇر. الايدا ء«بورى ارىعىن بىل­دىرمەس، سىرتقى ءجۇنىن قامپايتار» دەگەن­دەي، ۇكىمەت ءوزىنىڭ ءار ەسەبىندە ءبارى ويدا­عىداي، ءبارى تاماشا دەۋدەن تانبايدى. الەۋ­مەتتىك جەلىدە بەلسەندىلەر قۇرىلىس سالاسىندا تەندەردىڭ ءادىل وتپەيتىنىن، جەمقورلىقتىڭ جايلاپ كەت­كەنىن جازادى. ءبىز جۇمسارتىپ ايتىپ وتىر­مىز، ولار ءتىپتى اششى جازادى. سوندا قۇرىلىس ماتەريالىنىڭ قىمباتتاۋىن جىرلاۋ – ماسەلەنى بەتىنەن قالقۋ ەكەنىن اڭدايمىز...