بيتكوين: اقيقات پەن اڭىز

اۆتورى ءالى بەلگىسىز

كريپتوۆاليۋتا – قولمەن ۇستاپ كورۋگە بولمايتىن، تەك قانا كريپ­­تو­گرافيالىق تاسىلدەرگە سۇ­يە­­نىپ جاسالعان ەلەكتروندى ۆاليۋتا ەكەنى بەلگىلى. ونىڭ ەرەك­شەلىگى – ەشقانداي قۇرىلىمعا با­عىنىشتى بولماۋىندا. ياعني ۆاليۋتانى ورتالىق جۇيە، بانك­تەر باسقارمايدى. ءبىز ايتايىن دەپ وتىرعان بيتكوين – كريپ­تو­ۆاليۋ­تانىڭ ءبىر ءتۇرى.

بيتكوين 2008 جىلى 9 بەتتىك قۇجات رەتىندە پايدا بولدى. قۇجاتتا اۆتور رەتىندە ساكوشي نوكاموتو دەگەن كىسى كورسەتىلگەن. دەگەنمەن جاڭالىق يەسى تۋرا­لى ناقتى اقپارات جوق، ال بار اق­پاراتتىڭ ءوزى انىق ەمەس. مۇ­نىڭ جەكە تۇلعا نە بۇركەنشىك ەسىم ار­تىنداعى توپ ەكەنى ءالى بەيمالىم. تەحنولوگيا سالاسىندا تاڭعال­دىرۋدان جالىقپايتىن يلون ماسك بولۋى مۇمكىن دەگەن دە بولجام بار. 2009 جىلى العاشقى 50 بيتكوين ساتىلىمعا شىقتى.

«بيتكوين: ادامنان ادامعا ەلەكتروندى اقشا جۇيەسى» دەپ اتا­لاتىن قۇجاتتىڭ ماقساتى – ەر­كىندىك. قارجى سالاسى قۇرى­لىم­عا باعىنىشتى. ياعني سالانى رەت­تەي­تىن، باقىلاپ، قاداعالايتىن ۇلت­تىق بانك، قارجى جانە ەكو­نو­ميكا مينيسترلىكتەرى بار. ال كريپتوۆاليۋتا اۆتورىنىڭ يدەياسى – ادامدار اراسىندا اقشانىڭ ەركىن ءجۇرۋىن قامتاماسىز ەتۋ. ءسىز جاساعان ءار وپەراتسيا اقشانى ەمەس، پلاتفورمانى قاجەت ەتەدى. سول پلاتفورمادا ءار ءىسىڭىز جازى­لىپ، قاراجاتتىڭ كولەمى ساق­تالادى. 

 بارىنە ورتاق جۇيە

بۇل دەگەنىمىز – ءار اۋدارىلعان بيت­كوين، ياكي اقشا تۋرالى اق­پارات ادامزات بالاسىنىڭ بار­لى­عىنا قولجەتىمدى بولادى. نە­بارى 145 گيگابايتتىق قۇجات­تى كومپيۋتەرىڭىزگە جۇكتەپ الىپ، قاراپ وتىراسىز. ونىڭ قولجەتىمدى بولۋى «بۇل قانشالىقتى قاۋىپ­سىز؟» دەگەن سۇراق تا تۋدىرادى. جۇيەنىڭ سەنىمدى بولۋى – ونىڭ بارلىعىنا اشىق بولۋىن­دا. جۇيەدە جازبا قالدىرعان ەكى تاراپ تا وزگەرىس ەنگىزىپ، جاڭا جازبا تىركەي الادى. اقشا اۋدارۋ­شى­نىڭ، تولەمدى العان ادامنىڭ جانە قانشا اۋدارعانى تۋرالى جازبا تىركەلەدى. البەتتە، ەڭ الدىمەن جەكە ەسەپشوت كەرەك. مۇنى «ەلەك­ت­­روندى ءاميان» دەسەك، تۇسى­نىك­­­تى­رەك بولار. بۇل ءامياندا اق­شا ەمەس، بيتكوينداردىڭ سىزگە تيە­­سىلى ەكەنىن راستايتىن كىلتتەر بولا­­دى. كىلتتى جوعالتساڭىز، بيت­­كوين­­داردان دا ايىرىلاسىز دەگەن ءسوز.

ءامياننىڭ ەكى كىلتى بولادى: ءبىرى – جەكە، ەكىنشىسى – ورتاق. وپەراتسيالار جاساۋ ءۇشىن جەكە كىلت قولدانىلادى. ورتاق كىلت – ەسەپ­شوت ءنومىرى، ال جەكە كىلت وپە­را­تسيالاردى راستاۋ ءۇشىن قول­­دانىلاتىن ءداستۇرلى CVV كودى­نىڭ بالاماسى ىسپەتتى. ال جالپى اقپاراتتى باقىلاۋعا ورتاق كىلت تە جەتىپ جاتىر. تاۋار يەسى ساتىپ الۋشىعا ورتاق، اشىق كىلتتى جى­بەرەدى. ساتىپ الۋشى جەكە كىلتى­مەن راستاپ، اقشا اۋدارادى. بۇل ءبىر تىزبەك رەتىندە جۇيەگە ساق­تا­لا­دى. وسىعان قاتىستى باسقا دا وپە­راتسيا تىزبەككە تىزىل­ەدى. «بلوك­چەين» وسىلاي قالىپ­تاسادى.

 ماينەر

بيتكوين يەلەنۋدىڭ ەڭ قا­را­پايىم ءتاسىلى – ساتىپ الۋ. 26 ما­مىر­داعى دەرەككە نازار سالساق، 1 بيت­كوين 17 380 122،94 تەڭگە تۇ­را­دى. ودان بولەك، ءوزىڭىز ۇسىنا­تىن قىز­مەت نە تاۋارعا اقى رەتىن­دە الا الاسىز.

ءيا، تاۋارىڭىزدى بيتكوينعا ساتامىن دەپ كورسەتۋدىڭ قازىر ەش ابەس­تىگى جوق. دەگەنمەن بيتكوين­مەن تولەۋ ەلىمىزدىڭ زاڭىنا قاي­شى ەك­ەنىن ەسكەرىڭىز. ويتكەنى اتا زاڭ­دا تولەم قۇرالى رەتىندە تەڭ­­­گە كور­سەتىلگەن. بولماسا، ماي­نينگ ۇر­دىسىنە قاتىسىپ، جۇمى­سى­­ڭىز­­دىڭ وتەمى ءۇشىن بيتكوين الىپ وتى­رۋ مۇمكىندىگى بار. ەڭبەك نا­­­رى­­­­عىن­­داعى جاڭا ماماندىق – ماينەر.

ماينەرلەر جوعارىدا ايتىپ كەتكەن بلوكچەيندەردى باقى­لاۋ­مەن اينالىسادى. تىزبەك­تەر الەمىنە بويلاعىسى كەلەتىن كەز كەلگەن ادام ماينەر بولا الادى. ول ءۇشىن قۋاتى كۇشتى قۇرىلعى قاجەت. ويتكەنى بۇگىندە بۇل سالادا دا ءوزىن قالىپتاستىرىپ ۇلگەرگەن مايتالماندار جەتىپ ارتىلادى. ماينەرلەر ترانزاكتسيالاردى راستاپ وتىرادى. ال تىزبەكتى تەكسەرىپ، راستاۋ ءۇشىن مىقتى سەرۆەر مەن گرافيكالىق كارتا قاجەت. مىقتى قۇرىلعى قاجەت جىلدامدىقپەن قامتاماسىز ەتە الادى. باسقاراتىن ورتالىق نە قۇرىلىم بولماعاندىقتان، مۇندا كىم جىلدام بولسا – ترانزاكتسيا سونىكى. اقپاراتتى ءبىرىنشى بولىپ راستاعان ماينەر بيتكوينعا يە بولادى.

ماينەرلەردىڭ كوبى قىتايدا تۇرادى ەكەن. كريپتوۆاليۋتا نارى­عىنىڭ 65 پايىزىن قىتاي­لىقتار باقىلايدى. بۇل باقىلاۋ رەتتەۋ نەمەسە پارمەن بەرۋ ەمەسىن تاعى ەسكە سالامىز. ولار ترانزاكتسيالاردى اڭدىپ، ولاردى راستاپ وتىرادى. ودان كەيىن اقش، رەسەي، قازاقستان، يران مەن ما­لايزيادا ماينەرلەر كوپ ەكەن. قازاق­ستاننىڭ كوشتەن قالماي، الەمدىك ترەندتەن ازىق تاپقانىن باقىلاۋشىلاردىڭ 6 پايىزى ءبىزدىڭ ەلىمىزدە تۇراتىنىنان تۇسىنۋگە بولادى. ال بۇل سالادا اقش-تىڭ ۇلەسى – 7 پايىز. ماينەرلەردىڭ كوپ بولۋى ەلدەگى ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ ارزان بولۋىنا بايلانىستى-مىس. ويتكەنى كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عا­لىمدارى بۇل جۇمىس ءۇشىن جىلىنا 120 تۆت قاجەت ەكەنىن ەسەپتەگەن. ال بۇل ءبىر ەلدىڭ جىلدىق تۇ­تى­نىسىنان دا كوپ.

 بيتكويننىڭ بولاشاعى

Bridgewater Associates ينۆەس­تيتسيا كومپانياسىنىڭ باسشى­سى، ميللياردەر رەي داليو بيت­كوين مەملەكەتتىڭ قارجى باقى­لاۋىن ۋىسىنان شىعارىپ الۋى­نا اكەلۋى مۇمكىن دەگەن وي ايت­تى. «ازاماتتار قاراجاتىن كريپ­تو­ۆاليۋتاعا اينالدىرعان سايىن مەملەكەتتىڭ حالىقتىڭ كاپيتالىن باسقارۋ الەۋەتى ازايادى. ال ونىڭ كۇن ساناپ قىمباتتاۋى مەن ادامدار اراسىندا سۇرانىسقا يە بولۋى ۇكىمەتتەردىڭ دە بۇل سالا­عا نازار اۋدارۋىنا الىپ كەل­مەك. ال ۇكىمەتتەر بۇل سالانى دا قاداعالاۋعا تىرىسۋى مۇم­كىن. دەگەنمەن بيتكوين ءالى دە قار­قىندى داميدى»، دەيدى ينۆەستور.

جوعارىداعى سوزدەن بيتكويندى تەك تولەۋ قۇرالى ەمەس، ينۆەس­تي­تسيا كوزى رەتىندە دە قاراستىرۋعا بولادى. اقشاسى ارتىلعاندار التىن ساتىپ الاتىنىن بىلەمىز. بيتكويننىڭ «كريپتوالتىن» دەگەن بەيرەسمي اتى بار. ايتپاقشى، اقش-تا ءححى عاسىردىڭ باسىندا التىن ساتىپ الۋ بەلەڭ العاندا ۇكىمەت كاپيتالدى قولدان جىبەرىپ الامىز دەگەن ويمەن التىن ساتىپ الۋعا تىيىم سالعان-دى.

بيتكوين كۇندەلىكتى قولدا­نىس­قا ەنسە، ءبىر مينۋت ىشىندە قانشا وپەراتسيا ورىندالاتىنىن كوزگە ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. سوندا تىر­كەۋ جۇرگىزىلەتىن پلاتفورما جايى قالاي بولادى دەسەڭىز، ماي­نەرلەردى ەسكە الىڭىز.

 قۇبىلمالى ۆاليۋتا

كريپتوۆاليۋتانىڭ التكوين، ەفيريۋم، ريپپل، داش، نەم سىندى باسقا دا ءتۇرى بار. بۇلار – بيت­كوين كودىنا وزگەرىس ەنگىزۋ ناتي­جەسىندە پايدا بولعان ۆاليۋتالار. ارقايسىسىنىڭ باعاسى دا ءارتۇرلى.

بيتكوين سانى شەكتەۋلى ەكەنىن دە ايتىپ وتكەن ءجون. الەمدە 21 ملن بيتكوين بار. قازىر 90 پايىزعا جۋىعى تابىلعان دەسەدى. ال قالعان 10 پايىزىن تابۋعا تاعى 120 جىل قاجەت ەكەن. بيتكوين­نىڭ اشىق ءارى ساتىپ الىناتى­نىن ەسكەرسەك، 120 جىل دەگەن كوپ. الاي­دا بيتكوين كودىنا شەكتەۋ ەنگى­زىلگەن. ياعني بەلگىلى ءبىر شەككە جەتكەندە ۆاليۋتانىڭ باعاسى ودان ءارى وسپەيدى. وعان قوسا، ءار ءتورت جىل سايىن ماينەرلەردىڭ جۇمىسى ەكى ەسە قىسقارىپ وتىرادى ەكەن.

بيتكوينگە قاتىستى ماسەلەگە ەلىمىزدە ۇلتتىق بانك جاۋاپتى. دەگەنمەن ۆەدومستۆو بۇگىنگە دەيىن بۇعان قاتىستى ناقتى اق­پارات نە تۇسىنىكتەمە بەرگەن جوق.

ارينە، بۇل سالادا دا وپىق جەۋگە بولاتىنىن ەسكەرگەن ابزال. ويتكەنى ەلەكتروندى ۆاليۋ­تا باعاسى قۇبىلمالى. ۆاليۋ­تا با­عالاۋدىڭ ەرەجەلەرى مەن سۇ­يە­نەتىن نەگىزى جوق. جوعارىدا ايت­­قا­نىمىزداي، ول – قازاقستان زاڭ­­­ناماسىنا سايكەس تولەم قۇ­­­را­­لى جانە ينۆەستيتسيالاۋ وبەك­­­تىسى ەمەس. سوندىقتان بۇل – ءار ازا­ماتتىڭ جەكە جاۋاپ­كەر­شى­لى­گىن­دە. ال ەڭ قىزىعى – الاياقتار بۇل سا­لا­عا دا قول سالىپ ۇلگەرگەن. كريپ­تو­ۆاليۋتا پلاتفورماسى مەن بير­جالاردى بۇزۋ دەرەكتەرى بىر­نەشە رەت تىركەلگەن. وعان قوسا، ءاميان يەسى دە كىلتسوزدى ۇمى­تىپ قالۋى مۇمكىن. سوڭعى ستاتيس­تيكاعا سۇيەنسەك، بۇگىنگە دەيىن تابىلعان بيتكويننىڭ 20 پا­يىزى سول سەبەپپەن «جوعالىپ كەتكەن». ال ول 140 ملرد اقش دوللارىنىڭ «جەلگە ۇشقانىن» بىلدىرەدى.