شالداي ورمانى تاعى دا ورتكە وراندى

– 18 ءساۋىر كۇنى ساعات 13.34-تە شالداي ورمان شارۋاشىلىعىنىڭ گالكين اۋىلدىق اۋماعىندا ءورت شىققانى تۋرالى حابار ءتۇستى. ءورت جالىنى سۇگىر، سادىقاششى اۋىلدارىنا دەيىن ۇشقىنداعان. وقيعا ورنىنا 206 ادام مەن 50 تەحنيكا جۇمىلدىرىلدى. ونىڭ ىشىندە 20 ءورت ءسوندىرۋ تەحني­كاسى جانە مي-2 تىكۇشاعى قول­دانىلدى. كەيبىر تەحنيكا بارا المايتىن جەرلەردى ءورت سوندىرۋشىلەر ءسوندىردى. الايدا ءورت ءالى تولىعىمەن سوندىرىلگەن جوق. وقشاۋلانعان اۋماقتاردىڭ ىشىندە تۇتانعان جەرلەردى ءسوندىرۋ جۇرگىزىلۋدە، – دەدى دەپارتامەنت باسشىسى ەرنۇر وتەگەنوۆ.

ءورتتىڭ ءورشي جايىلۋىنا سە­كۋندىنا 25 مەتردەن اسقان جەل­دىڭ ەكپىنى اسەر ەتكەن. ءورت شىق­قان اۋماققا گالكين اۋىلدىق اۋماعىنداعى اربيگەن، سۇگىر، سا­دىقاششى اۋىلدارى جاقىن ور­نالاسقان. ءبىرىنشى كەزەكتە ءبا­رىمىزدى دە تۇرعىنداردىڭ قا­ۋىپ­سىزدىگى الاڭداتتى. ءورت سون­دى­رۋ­شىلەر جەدەل قيمىلداپ، ءورت اۋىل­دارعا جەتپەي وشىرىلگەن.

ءسال ۇرەيلەنىپ قالعاندارى بولماسا، اۋىلدىقتار امان-ەسەن. ارنايى قۇرىلعان شتابتا اۋدا­ن اكىمى، ورمان شارۋاشىلىعى بو­يىن­شا اۋماقتىق ينسپەك­تسيانىڭ وكىلدەرى بار. ورتتەن زارداپ شەككەن جانۋارلار انىق­تالعان جوق. قازىر الاپات ءورت وقيعاسى بويىنشا كوميسسيا قۇرىلىپ، 15 كۇننىڭ ىشىندە تەكسەرۋ جۇرگىزىپ، ءورتتىڭ شىعۋ سەبەبى مەن شىعىنىن انىق­تايدى.

كوكتەم شىقتى دەپ جاسىل جەلەككە قاراپ قۋانىپ جۇر­گەنىمىزدە توسىننان «شال­داي ور­مانى ورتەندى!» دەگەن حا­بار جەتكەندە، الاپات تىكسى­نىپ قالعانىمىز بار. جەرى­مىزدىڭ 4،6 پايىزىن ورمان القابى قۇرايتىن بولسا، وسى كولەمنىڭ ءبىر پايىزى قاراعايلى ورمان اعاشتارىنا باي پاۆلودار وب­لى­سىنىڭ ۇلەسىنە تيەسىلى ەكەن.

ەرتەدەن بەرى كەرەكۋ، سەمەي ءوڭىرىنىڭ اۋماعىن الىپ جاتقان قالىڭ قاراعاي جالدارى «ەرتىس ورمان جولاعى» دەپ اتالادى. ونىڭ بۇلاي اتالۋ سەبەبى ورمان­نىڭ ەنى – 0،4 شاقىرىمنان 40 شاقىرىمعا دەيىن جەتەتىنىنە بايلانىستى كورىنەدى. شالداي ورماندارى التاي تايگاسىنا بارىپ قوسىلادى.

2003 جىلى «ەرتىس وزەنى بو­يىنداعى كونە رەليكتى ياعني، قاراعايلى ورمانداردى ساقتاپ قالۋ، قالپىنا كەلتىرۋ» ماقسا­تىندا ۇكىمەت قاۋلىسى شىققان. وسى قاۋلىنىڭ نەگىزىندە «سەمەي ورمانى» جانە «ەرتىس ورمانى» دەپ اتالاتىن ەرەكشە قورعالاتىن تابيعي ورمان مەملەكەتتىك مە­كەمەلەرى قۇرىلدى. ولاي بول­ماعاندا، شالداي مەن بەسقا­راعايداعى تابيعي ورمان بايلىعى كوز الدىمىزدا سەلدىر تارتىپ، قۇرىپ كەتەر ەدى. بۇل كەزدە كور­شىلەس رەسەي قالىڭ ورمان قورىن ساقتاۋعا ەرەكشە ءمان بە­رىپ، سپۋتنيك جۇيەسى ارقىلى با­قىلاۋعا الا باستادى.

ءبىزدىڭ «ەرتىس ورمانى» مەم­لەكەتتىك تابيعي ورمان رەزەرۆاتى مەكەمەسىنە وبلىستىڭ اققۋلى جانە شارباقتى اۋدان­دارىنىڭ اۋماقتارىن قامتىعان قالىڭ اعاشتى شالداي، بەسقاراعاي ورماندى ايماقتارى قارايدى. ونىڭ ورتالىعى شالداي اۋىلى بولىپ ەسەپتەلەدى.

ورماننىڭ اققۋلى اۋدانىنا قاراستى اۋماعى «بەسقاراعاي» تابيعي ورمان شارۋاشىلىعى مەملەكەتتىك مەكەمەسى دەپ اتا­لادى. رەزەرۆاتتىڭ قۇرا­مىن­­دا ارقايسىسى جەتى-جەتى­دەن 14 ورمانشىلىق بار. بۇل جەر­دەگى جالپى ورمان قورى ور­مان­شىلاردىڭ بەرگەن مالى­مەتتەرى بويىنشا 277 961 گەكتار جەردى الىپ جاتىر.

جوعارىدا ايتقانىمىزداي، تىكسىنىپ قالعانىمىزدىڭ سەبەبى، 1995-2002 جىلدارى ارالىعىندا «ەرتىس ورمانى» رەزەرۆاتىنا قاراستى شالداي مەن بەسقاراعاي ورمان شارۋاشىلىقتارىندا 71 مىڭ گەكتار، 2003 جىلدارى وسى اتالعان ورماندا 2 222 گەكتار ورماندى القاپ جانىپ كەتكەن-ءدى. بۇل تۋرالى مالىمەتتەر كوپ جازىلدى، كوپ ايتىلدى. وسى جىلدارى بىرىنەن سوڭ ءبىرى الاپات ورمان ورتتەرى بولعانى ءوڭىر تۇرعىندارىنىڭ ەسىندە.

شالداي مەن بەسقاراعاي ورماندارى دا جازدىڭ ىستىعىندا ەمەس، سالقىن ءساۋىر، كۇز ايلارىندا «قارادان-قاراپ» ورتكە ورانىپ، ەل ءىشىن دۇرلىكتىرگەنى، تاڭ­عالدىرعانى ەسىمىزدە.

ءتىلشى رەتىندە ءورت شىققان ورمان اۋماقتارىنا بارىپ، تالاي ارالاپ كورىپ، «قايران ورمان» دەپ كۇرسىنىپ قايتقان دا كەزدەر بولدى. قارا ورماننىڭ ورتكە ورانعانىنا قاپالانىپ، شالداي ورماندارىن ءوز كوزىمەن كورگەن مارقۇم شەرحان اعا مۇرتازا بۇل جايىندا «اقىندار مەن اكىمدەر» دەگەن كىتابىندا جازدى دا.

شالداي ورمان شارۋا­شى­لىعىندا سول جىلدارى ءجيى ءورت وقيعاسى تىركەلەتىن. بىراق جۇر­گىزىلگەن تەك­سەرۋلەر ورمان ورت­تەرىنىڭ شىعۋ سەبەبى تابيعات قۇ­بىلىسىنان ەمەس، ادامداردىڭ قولىمەن جاسالعانىن انىقتايدى. ونىڭ ۇستىنە، وڭىرلەردەگى اعاش بايلىعىنىڭ كەزىندە تىكەلەي ادام قولىمەن قاساقانا جاسالعان قياناتتىڭ، اياماۋشىلىقتىڭ كەسىرىنەن ورتەنگەنى جايلى سىبىستى ءبارى دە ەستىگەن.

بۇعان تاعى ءبىر بەلگىلى جايت: 1997-2007 جىلدار ارالىعىندا ون جىل بويى ءۇزىلىسسىز بولعان ورمان ورتتەرىن قوسىڭىز. ءتىپتى ورمانشىلار قازا بولدى. ءتىپتى، ورماننىڭ 24 پايىزى، ياعني 47 مىڭ گەكتار القابى، ۇيلەر، قورا-قوپسى جانىپ كەتتى.

ال بىلتىر اتالعان دەپار­تامەنتتىڭ مالىمەتىنشە، وب­لىس­تىڭ، ءىرىلى-ۇساقتى ورمان قورى اۋما­عىندا 80 ورمان ءورتى ورىن العان.

2009 جىلى ءدال وسى ءساۋىر ايىنىڭ ورتاسىندا شالداي ورمان شارۋاشىلىعىنىڭ باۋىرتال بولىمشەسىندە بولعان ءورتتىڭ زار­دابىن دا وبلىس تۇرعىن­دا­رى ءالى ۇمىتا قويعان جوق. سول كەزدە ءورت سالدارىنان ورمانعا جاقىن وتىرعان وسى اۋىلداعى بىرنەشە وتباسىنىڭ ۇيلەرى، قورا-قوپسىلارى تۇتاستاي جانىپ كەتكەن ەدى.

ورمان – ەلىمىزدىڭ بايلىعى. ونى ءتىلسىز جاۋدان ساقتاۋ – باستى مىندەتىمىز. وسى مىندەتىمىزدى ادال اتقارساق، تابيعاتقا جانا­شىر­لىقپەن قاراي بىلسەك، مۇنداي الاپات ورتتەر از تىركەلەر ەدى.

– قازىر شالداي ورمانىنداعى ءورتتى تولىق ءسوندىرۋ بويىنشا ءالى دە جۇمىس جۇرگىزىلۋدە. اۋىلدار امان-ەسەن. قاۋىپ ءتونىپ تۇرعان جوق. بۇگىنگى كۇنى جاعداي تۇراقتى، – دەيدى ءبىز حابارلاسقان اۋدان اكىمىنىڭ ورىنباسارى ريزاگۇل نەگمانوۆا.

پاۆلودار وبلىسى،

شارباقتى اۋدانى