قۇندىلىعىن جوعالتپاعان «قۇنانباي»

«ابايدىڭ شىققان بيىگى – قۇنانباي­دىڭ يىعى» دەگەن ەل اراسىندا جاقسى ءبىر ءسوز بار. الايدا الاشقا ابايداي الىپتى سىيلاعان تاۋتۇلعانىڭ قايراتكەرلىگى ءتۇر­لى ساياسي سەبەپتەر استارىندا كومەس­ك­ىلەنىپ، ەل ءۇشىن سىڭىرگەن ەرەسەن ەڭ­بەگى ۇزاق ۋاقىت بويى ءوزىنىڭ تاريحي ادى­لەتتى باعاسىن الماي كەلدى. ولاي دەي­تىنىمىز، ۇلى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىنداعى قۇنانباي بەينەسى بىزگە تۇلعانىڭ شىنايى بەينەسىن بۇركەمەلەپ، ادىلەتسىز، قاتىگەز، زورلىقشىل وزبىردىڭ سىر-سيپاتىن بەرىپ، جالپى قايراتكەر جايلى تۇسىنىگىمىز سول نەگىزدە قالىپتاستى ەمەس پە؟!

اراعا سانداعان جىلدار سالىپ، تۇل­عا بەينەسىن جاڭاشا قىرىنان تانۋعا با­عىتتالعان سونى تالپىنىستار بۇگىندە قۇنان­باي قاجىعا دەگەن بۇرىنعى تۇسى­نىك-تانىمدى تۇبەگەيلى وزگەرتتى. ونىڭ ايقىن ايعاعى – جازۋشى تالاسبەك اسەم­قۇلوۆ كينوستسەناريى نەگىزىندە قازاق­ستاننىڭ حالىق ءارتىسى دوسحان جول­جاق­سىنوۆ 2015 جىلى تۇسىرگەن «قۇنان­باي» تاريحي دراماسى بولسا، مىنە سول ىزدەنىس ىزدەرى ۇزىلمەي اراعا تۋرا التى جىل ۋاقىت سالىپ تەاتر ساحناسى ارقىلى جانە ءبىر سونى ساراپتاۋلارعا ۇلاسىپ جاتقاندىعى كوڭىلگە ەسەپسىز قۋانىش سىيلاعانى ءسوزسىز.

راس، ق.قۋانىشباەۆ اتىنداعى اكا­دە­ميالىق قازاق مۋزىكالىق دراما
تەاترى ۇجىمىنىڭ اباي، ابىلاي حان، كەنەسارى، زەرە، شوقان، امىرە، ساكەن، مۇقاعالي، فاريزا سىندى تۇلعالار تابيعاتىن سويلەتۋدەگى باي تاجىريبەسى قۇنانبايدىڭ كوركەمدىك الەمىن اشۋدا دا سۇرىنبەيتىندىگىنە سەندىك. الايدا ء«بىرتۋار تالاسبەك اسەمقۇلوۆتىڭ الدە­قاشان كينو تىلىندە سويلەپ، كورەر­مە­نىنە كەڭىنەن تانىلىپ ۇلگەرگەن بەل­گىلى كينوستسەناريىن ساحناعا اكەلۋ قان­شا­لىقتى ۇتىمدى بولار ەكەن؟» دەگەن كۇمان­نىڭ دە كوڭىلدە قىلاڭ بەرە قالعانى جاسىرىن ەمەس. ول كۇدىكتى ءبىز عانا ەمەس، رەجيسسەردىڭ ءوزى دە سەزىنىپ، جاڭا قويى­لىمعا ۇلكەن تاۋەكەلمەن كىرىسىپتى.

– بۇل «قۇنانباي» – مەنىڭ كورۋىمدەگى، رەجيسسەرلىك ءتول تانۋىمداعى قۇنانباي. ءاۋ باستا شىعارمانى العاندا البەتتە كۇ­مان بولدى. ويتكەنى تالاسبەك اسەمقۇ­لوۆ اعامىزدىڭ كينوستسەناريى بويىنشا وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن فيلم ءتۇسىرىلىپ، كورەرمەننىڭ باعاسىن دا الدە­قاشان الىپ ۇلگەردى ەمەس پە؟ ەندى سول دۇنيە­نى ساحناعا شىعارىپ قانداي جاڭا­لىق اكەلە الا­مىن دەپ ويلادىم. سوندىقتان بولار، اتال­عان ماتەريالدى تەاتر اكتەرى ەرلان مالاەۆتىڭ 50 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي ارىپتەستەردىڭ ۇسىنىسىمەن وقۋعا كىرىسكەنىممەن، ستسەناري سپەكتاكلگە اينالىپ كەتەدى-اۋ دەگەن وي-قۇلشىنىس مەندە مۇلدەم بولعان جوق. تەك بەلگىلى تۋىندىنى تاعى ءبىر مارتە وقىپ، جاقىنىراق تانىسىپ، ويلانىپ كورەيىن دەدىم. بىراق شىعارمانى قولعا العاندا قۇنانبايدىڭ اباقتىعا تۇسەتىن ەپيزودى، ونداعى باس كەيىپكەردىڭ ىشكى جان دۇنيەسىندە وتەتىن وزگەرىستەر مەنى قاتتى تولقىتتى. وسى نەگىزدە سپەكتاكل جاساعىم كەلدى. ياعني قاھارىمەن ماڭايىن قالتىراتقان قۇنانبايدىڭ تۇرمەدە وتكەن ءبىر جارىم جىلداعى تۇسى­نىگىندەگى تۇبە­گەيلى توڭكەرىس، رۋحاني كەمەل­دەنۋ جولىنا باستاعان گۋمانيستىك ويى جاڭاشا ءبىر قويى­لىمعا سۇرانىپ تۇر­عانىن ءتۇسىندىم، – دەيدى سپەكتاكل رەجيسسەرى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى بولات ۇزاقوۆ.

ءيا، كۇللى توبىقتىعا ءپىر بولعان قۇ­نان­­باي قاجىنىڭ ءومىر تاعىلىمى ءھام ۇس­تانىمى قاي كەزدە دە ءوزىنىڭ تۋرا­شىل­دىعىمەن، ادىلەتتىلىگىمەن قۇندى، باعالى. ونى احات شاكارىم ۇلىنىڭ ەستە­لىگىندەگى قۇنانبايدىڭ نەمەرەسى شاكارىمگە ايتاتىن مىنا ءبىر اقىل-وسيەتىنەن دە ايقىن اڭعارۋعا بولادى: «مەن ابىروي، اتاق الۋ ءۇشىن – ەڭ الدىمەن ادالدىق كەرەك، ەشكىمدى الا كورمەي، ادالىنا بولىسۋ، كەمتارعا جاردەمدەسۋ كەرەك دەگەندى ەرتەدەن ويىما بەكىتتىم. مەن جاسىمدا اللادان بىلاي تىلەدىم: «وزىمە باق بەر! باق بەرسەڭ، داۋلەت بەر! اكىمشىلىكتى بەر! بىراق ەلدى وزىمە قاراتىپ العانشا ىستەگەن جامان قىلىقتارىمدى كەش! سول تىلەكتەرىمدى بەرىپ، كەمەلىمە كەلگەننەن كەيىن، ول بەرگەن باعىڭدى، داۋلەتىڭدى، اكىمشىلىگىڭدى ورنىنا جۇمساي المايتىن بولسام، ەكى اياقتىنىڭ ەڭ قورى، ەڭ سورلىسى قىل» – دەدىم. بىراق بالالارىمدى، تۋىسقاندارىمدى تاتۋ-ءتاتتى قىل دەپ تىلەمەدىم. ونى دا تىلەسەم، بەرەتىن ەدى. سول ءۇشىن تىلەگىمدى الدىم. مەن ەلدى قاراتىپ، ەل باسشىسى بولعاننان كەيىن، قاتە كەتپەسە، بىلە تۇرا قيانات جاساپ، ارامدى قولداعان، مومىن، جەتىم-جەسىردى جىلاتقان جەرىم بولعان جوق. مەن ادال­دىققا، كوپكە سۇيەندىم. ولار مەنى قيىن­نان قۇتقاردى. مەنى ەل – ادال، ءادىل دەگەن اتاققا بولەدى. مەنىڭ اياعىمنان، جاعامنان الىپ، مەنىمەن كىم جاۋلاستى؟ تۋىستارىم جاۋلاستى! مەنىڭ باعىمدى، ابىرويىمدى كىم كۇندەدى؟ تۋىستارىم! سىرتتان كەلىپ جاعا­لاسپادى. ىشىمنەن جاۋ شىعىپ جاعا­لاستى! سىرتتان ءىش جاۋى جامان. مەنىڭ كورگەنىمدەي جاعدايعا ۇشىراساڭ دا، اقتى جاقتا، جەتىم-جەسىرگە، جىلاعانعا بولىس، جار­دەم ەت! – دەپ، قۇلاعىما قۇيا بەرەتىن دەي­تىن شاكارىم»، دەپ جازادى ەستەلىك اۆتورى.

بۇل ۇزىندىدەن قۇنانباي قاجىنىڭ اۋەل باستان-اق الدىنا ۇلى مۇرات قويىپ، ادى­لەتتىڭ جولىنا ەرتە تۇسكەن، الدى-ارتىن، الىس-جاقىنىن ايقىن بولجاي بىلگەن كورگەن ءھام كەمەڭگەر كەلبەتىن، اسا سوقتالى تۇلعالىق بولمىسىن اڭعارۋعا بولادى. دەمەك، قۇنانباي تابيعاتىنا تەك سىرتقى فاكتورلار مەن ماڭايىنداعى ادامداردىڭ، سىرتقى كۇشتەردىڭ ارەكەتى مەن پىكىرى نەگىزىندە باعا بەرۋدەن گورى، تۇلعانىڭ قاتپارعا تولى كۇردەلى بولمىسىن ءوزىنىڭ ىشكى ارپالىسى، تولقىنىستى ويلارى ار­قىلى ساراپتاۋ الدەقايدا ۇتىمدى قادام بولار ەدى. وسىنى نەگىزگە العان رەجيسسەر ساح­نادا ءساتتى ىزدەنىس كورسەتەدى. بىزدەگى كينو، تەاتر الەمىندەگى كوپ قايتالاناتىن ۇردىستەي – كينو نۇسقانى اينا-قاتەسىز ساحناعا كوشىرىپ الماي، ويلى تۋىندىدان رەجيسسەر ءوزىنىڭ سونى سۇرلەۋىن تابۋعا ۇمتى­لادى، تىڭ فورمالىق ساراپتاۋعا بارادى. وسى جاعىنان كەلگەندە قۇنانبايدىڭ ساح­ناداعى پورترەتى قاراپايىم ادامي ءھام پەن­دەۋي تۇرعىدا بارىنشا ءساتتى اشىلدى دەۋگە بولادى.

ال ەندى اكتەرلىك ىزدەنىسكە كەلسەك، بۇل جاعىنان تالاستى سۇراق تا، كورەرمەن رە­تىن­دە قابىلداۋعا قيىنداۋ ولقىلىقتار دا كەزدەسكەندىگىن اتاپ وتۋگە ءتيىسپىز. باستى رولدەگى ەكى قۇرامدا ويناعان قوس اكتەر – قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قاي­راتكەرى ەرلان مالاەۆ پەن نارتاي ساۋ­دانبەك ۇلىنىڭ قۇنانباي بەينەسىن ساراپتاۋداعى ىزدەنىستەرى تۇلعا تابيعاتىن تانۋ تۇرعىسىنان دا، تيپتىك بەينە بوياۋىن بەرۋدەگى ىزدەنىسى جاعىنان دا ءبىر-بىرىنەن ايتارلىقتاي ەرەكشەلەنگەنىمەن، الايدا قوس ساحناگەر ويىنىنان ەستەلىكتەردەن وقىپ تانىعان قاجى، بولىس، تۇلعا، قاي­راتكەر قۇنانبايدىڭ مىسى مەن تەرەڭدىگىن، وكىنىشكە قاراي، كورە المادىق. اسىرەسە، بۇل جاعى ەرلان مالاەۆ ويىنىندا ءتىپتى سول­عىن. باسقانى ايتپاعاندا، قاراپايىم عانا انتروپولوگيالىق ءھام تيپتىك بەينە ۇقساستىعى جاعىنان دا اكتەر ەرلان مالاەۆ بەينەسى قۇنانباي بولمىسىنان كوپ الشاق. البەتتە، بۇل زاماندا ول ءداۋىر­دىڭ قۇنانبايىن كورگەن ەشكىم قالعان جوق دەرسىز. ايتسە دە، تەاترعا كەلگەن بەس قا­زاق­تىڭ كەمىندە ۇشەۋى «اباي جولىن» وقىدى ەمەس پە؟! سونداعى قۇنانبايدىڭ كەسكىندەمەسىن، جالپى تۇلعانىڭ بار بولمىسىن ويشا كوز الدىڭىزعا اكەلتكىزەتىن مىنا سۋرەتتەۋدى وقۋدىڭ ءوزى-اق كەيىپكەردىڭ جال­پى بەينەسىن ايقىن كورسەتىپ تۇرعان جوق پا؟! ەندەشە، الىسقا بارماي-اق، كوڭىل­دە جات­تالىپ قالعان سول ءۇزىندىنى ەسكە ءتۇسىرىپ كورەيىكشى:

«...قىرىن وتىرعان اكەسىنىڭ ۇلكەن، كەسەك ءپىشىنى ابايعا جارتىلاي عانا كورىنەدى. ءتۇسى سۋىق. قارا سۇر جۇزىنە بوزعىلدانىپ تۇگى دە شىعىپ الىپتى. جالعىز ءوزى ۇزاق سويلەپ وتىر. زور داۋىسىندا ىزا مەن ءزىل بار... اكەسىنىڭ ات جاقتى كەلگەن، ۇزىن سوپاق باسىنىڭ قۇلاقتان جوعارعى جەرى قاز جۇمىرتقاسىنداي كورىندى. ونسىز دا ۇزىن، ۇلكەن بەتىنە ۇپ-ۇزىن بوپ دوڭگەلەي بىتكەن ساقالى قوسىلعاندا، باسى مەن بەتى ءبىر وڭىردەي. سوندا قۇنانبايدىڭ جالعىز ساۋ كوزى، ونىڭ كوتەرىڭكى جال-تۇمسىعىنىڭ سول يىعىنا شىعىپ الىپ، قالعىماي، ساقشىداي باعىپ، وسى ءوڭىردى قالت ەتپەي كۇزەتىپ تۇرعان سياقتانادى. جالعىز كوز شۇڭەت ەمەس، تومپاقشا. كىرپىگىن دە سيرەك قاعادى. يىعىنا بوتا ىشىگىن جامىلىپ، شالقيا وتىرىپ سويلەيدى»، دەپ سۋرەتتەيدى مۇحتار اۋەزوۆ.

ەندەشە، تەاترعا كەلگەن كورەرمەن ەڭ اۋەلى وسى ۇقساستىقتى ىزدەرى انىق. ءبىز­ دە سويتتىك. سىرتقى ۇقساستىقتى ايت­پا­عاندا، جالپى اكتەر ەرلاننىڭ ساحنا­لىق حاراكتەرىن، اكتەرلىك امپلۋاسىن ءجىتى­ تانيتىن كوزى قاراقتى كورەرمەن كەسەك ءرول اكتەردىڭ وڭ جامباسىنا كەل­مە­گە­نىن، ياعني قۇنانبايدىڭ ەرلاندى ازداپ «جاتىرقاعانىن» بىردەن بايقايدى. كەرى­سىنشە، دايىندىق ۋاقىتىنىڭ تىم قىسقا بولعانىنا قاراماستان نەبارى 15 كۇننىڭ ىشىندە كۇردەلى بەينەنىڭ كىل­تىن تابۋعا ۇم­تىلعان اكتەر نارتاي ساۋ­دان­بەك ۇلى ويى­نىنداعى ءبىردى-ەكىلى كەم­شىلىكتى ەسكەرمەگەندە، ساحناگەر ساراپتاۋىنان جالپى تابىستى ىزدەنىس ىزدەرىن كورە الدىق. ۇزاق ۋاقىت ۇزىلىستەن سوڭ ساحنا تورىنە قايتا شىققان ءارتىس ويىنىندا كەيىپ­­كەرىنە دەگەن شەكسىز سۇيىسپەنشىلىكپەن بىر­گە قالىڭ كورەرمەنىنە باعىتتالعان ساعى­نىشتىڭ ىستىق لەبى دە ايقىن سەزىلىپ تۇر­دى.

– «قۇلاساڭ – ناردان قۇلا» دەيدى عوي. قۇنانباي رولىندە باعىمدى سىناپ كورسەم دەپ رەجيسسەرگە ۇسىنىستى ءوزىم ايتقانىممەن، ءرولدى العان سوڭ ونىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىنىپ، قاتتى قوبال­جىدىم. بىراق «شەشىنگەن سۋدان تايىن­باس» دەمەكشى، بىردەن دايىندىققا كىرىستىم. تۋرا ماعىناسىندا كۇندىز كۇلكى، تۇندە ۇي­قىنى ۇمىتتىم. قۇنانباي – مەن ءۇشىن اسۋ بەرمەس اسقار بولدى. الايدا بۇل قيىندىقتى قالاي دا جەڭۋىم كەرەك ەدى. ويتكەنى بىزدە، قازاق تەاترلارىندا فاكتۋراسى كەلىسكەن، بويى ۇزىن، الىپ اكتەرلەردىڭ ۇلكەن تراگەدياسى بار. ولاردى رەجيسسەرلەر كىلەڭ ۇر دا جىق باتىر، بالۋانداردىڭ، قارا كۇشتىڭ يەسى رەتىندە كورىنەتىن ءبىر پلانداعى رولدەرگە سالادى. مەنىڭ دە وسى ۋاقىتقا دەيىن ويناعان رولدەرىمنىڭ كوپشىلىگى بالۋان شولاق باستاعان الىپ كۇش يەلەرىنىڭ ادۋىن بەينەلەرى ەكەن. وسى قاعيدانى بۇزعىم كەلدى. اكتەر رەتىندە كورەرمەنىمە ءوزىمدى ويلى، ويلانتاتىن بەينەدە كورسەتۋدى كوكسەدىم. كەزىندە دوس­­­حان جولجاقسىنوۆتىڭ «قۇنانباي» فيلمىندە قۇنانبايدىڭ كومەكشىسىنىڭ ءرولىن ويناعانمىن. سوندا ءجۇرىپ قۇنانباي بويى ۇزىن، يىعى كيىز ءۇيدىڭ ۋىعىنا ءتيىپ تۇراتىن الىپ كىسى بولعان دەگەن دەرەك ەستىدىم. كەيىن ءوزىم ءۇشىن ىزدەنىپ، قۇنانباي جايلى قىزىقتى دەرەكتەرگە كەزىكتىم. وسىنىڭ ءبارى ماعان دايىندىق بارىسىندا كومەككە كەلدى، – دەيدى اكتەر نارتاي ساۋدانبەك ۇلى سومداعان كەيىپكەرى تۋرالى تولعانىپ.

ءيا، قۇنانباي – كۇردەلى بەينە. بۇعان تاۋەكەل ەتۋ كەز كەلگەن ساحناگەرگە قول ەمەس. ايتسە دە الدا كەزدەسەر قيىندىقتاردىڭ جاۋاپ­كەرشىلىگىن سەزىنىپ، باتىل ىسكە كىرىس­كەن ترۋپپا ەڭبەگى شىن مانىندە قۇر­مەتكە لايىق. وسى تۇرعىدا قويىلىمدى مۋزىكامەن كوركەمدەگەن ولجاس جاقىپبەك، ستسەنوگراف – قانات ماقسۇتوۆ، كوستيۋمدەر بويىنشا سۋرەتشى شىنار ەلەمباەۆانىڭ جۇمىستارىن ايرىقشا اتاپ وتكىمىز كەلەدى. تەك ءبىر عانا ماسەلە – جارىق قويۋشى ماماندار جارىق قويۋدا ءالى دە جان-جاقتى ىزدەنسە دەگەن تىلەگىمىز بار. ويتكەنى قويى­لىم بويى بىرىڭعاي كۇڭگىرت بوياۋعا ارقا سۇيەۋ – سپەكتاكل ديناميكاسىن تەجەپ، قويىلىمنىڭ بىرسىدىرعى سيپات الۋىنا اسەر ەتكەنى انىق. وسىنداي ازدى-كوپتى كەم­شىلىكتەردى ەسكەرمەگەندە، جالپى جان-جاعى تەپ-تەگىس، وقيعاسى شيرىققان، مازمۇنى جۇمىر شىققان جاقسى قويىلىمنىڭ كۋاسى بولدىق. اقىش ومار، جانات شاي­كينا، جانقالدىبەك تولەنباەۆ، كەڭەس نۇرلانوۆ، سىرىم قاشقاباەۆ، جانى­بەك مۇساەۆ، قۋاندىق قىستىقباەۆ، نۇر­كەن وتەۋىلوۆ، اسحات سۇلتان، جانات وسپا­نوۆ، ولجاس جاقىپبەك، شاح-مۇرات ور­دا­باەۆ، جاسۇلان ەربولات، نۇرسۇلتان ەسەن باستاعان اكتەرلەر ىزدەنىسىنە ريزا كوڭىل­مەن كورەرمەنگە قوسىلىپ ءبىز دە تولاسسىز قول سوقتىق، ونەرلى ۇجىمعا شەكسىز ىقى­لاسىمىزدى ارنادىق. «قۇنانباي» – قازاق تەاتر قورجىنىنا قوسىلعان كەسەك تۋىندى.