كەيدە ءبىز بازبىرەۋلەردى ويىنشىق ەتە ءجۇرىپ، ءوزىمىز الدەقاشان باسقا بى­رەۋ­لەردىڭ ويىنشىعىنا اينالىپ كەت­كەنىمىزدى سەزبەۋىمىز مۇمكىن. سايىپ كەل­گەندە ءومىردىڭ ءوزى ۇلكەن ويىنشىق سياق­تى. ونىمەن ءبارىمىزدىڭ ويناعىمىز كەلەتىنىن مويىنداۋىمىز كەرەك. الايدا سول ۇلكەن ويىنشىقپەن ويناي ءجۇرىپ، كەرىسىنشە قاي ۋاقىتتا ونىڭ سەنىمەن ويناپ وتىرعانىن اڭعارماي قالامىز، اڭ­عارعان كۇننىڭ وزىندە كەش ەكەنىن تۇ­سىنەمىز. ءبىز قىزىق ويىنعا بەرىلگەنىمىز سونشا، ءتىپتى كوبىنە ءوزىمىزدىڭ ەرەسەك ەكە­­نىمىزدى تارس ۇمىتىپ، جاس بالا قۇساپ نەبىر ەرسى قىلىقتاردى ىستەۋگە بارمىز.

نەگىزى، ءار ادام – ىشىندە ماڭگى بالا. اقىن ەۆگەني ەۆتۋشەنكونىڭ سەگىز جاسار گەني نيكا تۋربينا جايلى جازعان عالامات جىرى بار. «بالالار – قۇپيا ەرە­سەكتەر»، دەيدى ە.ەۆتۋشەنكو. «بۇل سۇراق بالالاردىڭ جانىن ماڭگى قينايدى. بالا­لار – دەگەنىمىز قۇپيا بىزدەر. ەرەسەكتەر. ءبىز سونشالىقتى ەرەسەكپىز دەۋگە دە كەل­مەيدى، سەبەبى ءبىز بالا بولۋعا قاتتى قور­قامىز». ولەڭنىڭ وزەگى وسى ماعىنانى بايى­تادى. شىنىمەن دە ءبارىمىزدىڭ ىشى­مىزدە رەنجۋلى بالالاردىڭ وتىرعانى راس.

جالپى بالا تاقىرىبىنا، ويىنشىق ءپالساپاسىنا تەرەڭدەپ باراتىن بولساق، ادامزات تاريحىنان نەبىر ويىنشىقتاردى كەزدەس­تىرەتىنىمىز حاق. البەتتە جانى جوق، سەزىم جۇيەسى دامىماعان ويىنشىق­تار جا­يىندا بولسا اڭگىمە باسقا. وكى­نىش­كە قاراي، وسىناۋ ويسىز، نۇرسىز ويىن­شىق­تاردىڭ قاتارىنا جانى بار ءتىرى قۋىر­شاقتاردىڭ دا قوسىلاتىنى قيىن.

جالپى، ويىنشىقتاردىڭ تاريحىنا ۇڭىلگەن بولساق، ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى 3 مىڭ جىل بۇرىن ءۇندى وركەنيەتىنە تيە­سىلى جادىگەرلەرگە جولىعۋعا بولادى. تاستان، قىشتان، اعاشتان، تەمىردەن، باسقا دا ءتۇرلى ماتەريالدان جاسالعان سول ويىنشىقتاردىڭ قاتارىندا ادام جا­نىنان جاسالعان دا ويىنشىقتار بار.

* * *

فرانتسۋز رەجيسسەرى فرانسيسا ۆە­بەردىڭ «ويىنشىق» كومەدياسىن ءبارىمىز جاقسى ءبىلۋىمىز كەرەك. ويىن­شىقتار تۋرالى ويلارعا وسىناۋ كوركەم ءفيلمنىڭ كوپتەن بەرى جەتەلەپ جۇرگەنىن جاسىرمايمىز. 1976 جىلى جارىق كورگەن كومەديانى تولىق كومەديا دەۋگە دە كەلمەس ەدى. سەبەبى، ونىڭ كوتەرىپ وتىرعان وراسان زور اۋىر تاقىرىبى ءتىپتى دە ادام كۇلەتىندەي جەڭىل جانر ەمەس. ادامنىڭ ويىنشىققا اينالۋىنا كۇلۋدىڭ ءوزى قىلمىس. الايدا فرانتسۋزدار بۇل جاعىنان وتە شەبەر. كۇلدىرە وتىرىپ كورەرمەن جانىنا قالاي ەنىپ كەتكەنىن اڭعارماي قالاسىز. «ويىنشىق» كومەدياسى دا ءوز كورەرمەندەرىن وسىلاي ويلاندىرادى. فيلم سيۋجەتىن قىسقاشا بايانداپ وتسەك، فرانسۋا پەررەن ەسىمدى جۇمىسسىز بەيباق الدەبىر بايدىڭ جالعىز ۇلىنا ويىنشىق بولۋىنان باستالاتىن قىسقا عانا سيۋجەتتە نەبىر الەۋمەتتىك ۇلكەن ماسەلەلەر قوزعالادى. جۇمىسسىزدىڭ جۇتاڭ كۇيى ادامداردى نەبىر سىناقتارعا اپارادى. ميلليونەر رامبال-كوشەنىڭ جالعىز ۇلى بىردە ويىنشىقتار دۇكەنىنە كىرىپ، دۇكەننىڭ ىشىندە انشەيىن جۇرگەن پەررەنگە كوزى تۇسە كەتەدى. قاسىنداعى كۇتۋشىلەرىنە پەر­رەندى دەرەۋ ساتىپ الۋعا بۇيىرادى. نە كەرەك، كونبەسىنە قويماي، پەررەندى ويىن­شىقتىڭ قورابىنا توعىتىپ جىبە­رەدى. البەتتە، ميلليونەردىڭ ۇلى بولعان سوڭ بەلگىلى، ەركە بالا الگى بەيشارا پەر­رەنگە ويىنا كەلگەنىن ىستەيدى. پەررەن بولسا بىردەڭە دەۋگە قورقادى، سەبەبى ەندى عانا سول ميلليونەرگە، بالا ەريكتىڭ اكەسىنە جۇمىسقا ورنالاسىپ جاتقان كەدەي پەررەن ويىنشىق بولمايمىن دەۋگە قۋ جوقشىلىعى كەدەرگى بولادى.

اتالعان ءفيلمدى قاراپ وتىر­عان كوزىقاراقتى كورەرمەن ونداعى كوپ­تەگەن ويىنشىقتارعا ءمان بەرمەي وتپەيدى. تۇپتەپ كەلگەندە، ول جەردەگى ويىنشىق جالعىز بەيشارا پەررەن عانا ەمەس، ونى ساتىپ الىپ تۇرعان بالا ەريكتىڭ ءوزى دە باي اكەنىڭ ويىنشىعى دەۋگە بولادى. بالا تاعدىرىن ويىنشىق ەتكەن باي اكەلەر شىنايى ومىردە دە كوپ. نەعۇرلىم قىمبات ويىنشىق اپەرگەن سايىن بالا ساناسىنا ارزان تۇسىنىكتەردى تىقپالايتىن تاياز تيپتەر ادامداردان ويىنشىق جاساۋدى ادەتكە اينالدىرا باستايدى. ميلليونەر كوشە ادام ساتىپ الۋدى بالاسىنا الدەقاشان ءوزى ۇيرەتكەنىن بىلمەيدى. پەررەن نامىسقا بۋلىعىپ، ءبىر كۇنى باي كوشەنىڭ ۇيىنەن ءبىرجولا كەتىپ قالادى. الايدا ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا ونىڭ ەسىگىن كوشەنىڭ ءۋازىرى سياقتى بلەناك قاعادى. پەررەنگە قايتۋىن وتىنەدى. سەبەبى، ەريك ميلليونەر كوشەنىڭ اجىراسىپ كەتكەن ايەلىنىڭ بالاسى ەكەنىن ايتادى.

پەررەن سول بەتتە ءزاۋلىم سارايدى قاي­تا بەتكە الادى. بۇل جولى ول ويىن­شىق بولۋعا ەمەس، بالانى، ونىڭ تاع­دىرىن، وزدەرىن ويىنشىق ەتىپ ابدەن ۇيرەن­گەن بايلار اۋلەتىنىڭ رۋحاني قىل­مىستارىن اشكەرەلەۋگە بارادى.

ەڭ كۇردەلى ويىنشىقتىڭ بىرەۋى – ءۋازىر ىسپەتتى بەيشارا بلەناك. باستىعىنىڭ ايتقانىنا كونىپ، ايداۋىنا جۇرە بەرۋدى وزىنە ار سانامايتىنداي دەڭگەيگە تۇسكەن بلەناك سيندرومى ءبىزدىڭ قوعامعا وتە تانىس دەۋىمىزگە بولادى. ءفيلمنىڭ سوڭىندا بلەناكقا باستىعى ميلليونەر كوشە «شەشىن!» دەپ بۇيىرادى. بلەناك ويلانباستان شەشىنە باستايدى. سوندا كوشەنىڭ ايتقانى: «بلەناك، ايتشى، بۇل جەردە كىم قۇبىجىق؟ شەشىن دەپ ءامىر بەرگەن مەن بە، الدە قارسىلاسپاي شەشىنە سالعان سەن بە؟»، دەيدى. شىنىمەن، ويلاندىراتىن وبراز بلەناك بولمىسى.

بلەناكتان بولەك، باي رامبال-كوشە بىردە بالاسىن جەتەكتەپ قاراپايىم وتباسىنىڭ ۇيىنە كىرىپ بارىپ، تاماق ءىشىپ وتىرعان ورتا شارۋاعا ءۇيىڭدى ساتىپ الامىن دەيدى. العاشىندا ساسىپ قالعان وتاعاسى ءۇيىن ساتپايتىنىن ايتادى. الايدا ءۇيدىڭ قۇنىنان الدەقايدا كوپ سومانى ەستىگەن ءۇي يەسى ايەلىمەن سىبىرلاي اقىلداسىپ، ءۇيىن كەشكە دەيىن بوساتىپ بەرەتىنىن ايتادى. مۇنى نە دەۋگە بولادى؟ سانانى تۇرمىس بيلەيتىنى راس. الايدا ءوزىڭ قازىر عانا تاماق ءىشىپ وتىرعان تاپ-تۇيناقتاي ءۇيىڭدى ساتا سالۋ ءۇشىن قانشالىقتى قاتىگەز بولۋىڭ كەرەك؟ بۇل جەردە دە كۇردەلى تيپ كوشە ەمەس، ورتا شارۋا. قوعامنىڭ ورتا ويىنشىقتارىنىڭ ءبىرى وسىنداي كەدەي كەيىپكەرلەر.

پەررەن ەريكپەن ويناي ءجۇرىپ، ونىڭ جانىنا ۇڭىلۋگە تىرىسادى. ەريك، ەركە بالا ءوز ىشىندە وتە جالعىز ەدى. اكە-شە­شەسى اجىراسىپ كەتكەن بەيشارا بالا ءومىر­دى ويىنشىق دەپ قابىلدايدى. ءبارىن ساتىپ الۋعا بولادى دەۋدىڭ ار جاعىندا ەشتەڭەنى دە ساتىپ الا الماۋ جاتادى. باي­لىقتى ساتىپ الۋدىڭ ار جاعىندا با­قىت­تى ساتىپ الا المايتىنىڭ تۇرادى. باي رامبال بالاسىنىڭ وزىنە دەگەن ماحابباتىن اقىرى ساتىپ الا المايدى. سوڭعى ساتتەردە دە بالا ەريك ويىنشىق اكەنى ەمەس، ادام پەررەندى تاڭدايدى. پەررەن ءرولىن سومداعان پەر ريشار ءبارى­مىزدىڭ كوز الدىمىزعا بەيكۇنا ويىن­شىقتى ەلەس­تەتەدى. تاپ-تازا، جۇپ-جۇمساق ادام جانى كەيدە شىنىمەن ويىنشىق سياقتى. شىن مانىندە ويىنشىقتار ەشقاشان كىرلە­مەي­دى، قايتا نەبىر كۇنالار مەن اۋىر قىل­مىستارعا بىلعانعان ادام جانى كوپ كىر­لەگىش.

جالپى فيلم كوتەرگەن ماسەلەلەردىڭ بەتكى قاباتىن قالقىپ الاتىن بولساق، وندا ءبىز جوعارىدا ايتىپ وتكەندەي، الەۋ­مەتتىك ءالسىز توپتاردىڭ ءالجۋاز ءحالى، باس­شىلىق پەن باسىبايلىقتىڭ شەكا­را­سىنداعى شەشىمدەر، اقشا مەن ادام اراسىنداعى سالىستىرۋلار ءبىزدى ءبىراز ويعا باتىرادى. ءتىپتى رامبال – كوشەنىڭ ۇيىندەگى ەكىنشى ايەلىنىڭ ءوزى ويىنشىق-ايەل. ەشقانداي ماحابباتسىز، تەك قانا اقشانىڭ كۇشىمەن التىن سارايدا كۇنەلتىپ جاتقان ادام-ويىنشىق.

ال ەندى ءفيلمنىڭ ودان دا تەرەڭ استا­رىنا ۇڭىلەر بولساق، بۇل پەررەننىڭ ىشىندەگى بالا پەررەن مەن پەررەندى رەن­جىتكەن ەرەسەك پەررەن اراسىنداعى قاقتىعىستار كارتيناسى دەۋگە بولادى. شىن مانىندە ەريك پەررەننىڭ ىشىندەگى بالا. رەنجىگەن، ەشتەڭەگە قولى جەتپەگەن، ءومىرىنىڭ ورتاسىنان اسسا دا جۇمىسسىزدىڭ جۇتاڭ كۇيبەڭىمەن كەلە جاتقان پەررەن يدەالى ول – ەريك. بارىنە قاۋقارى جەتكىلىكتى، الام دەگەنىن الادى، سالام دەگەنىن سالادى. ءتىپتى بەيشارا پەررەنىڭ ءوزىن ساتىپ الۋعا الەۋەتى ابدەن جەتەدى. رامبال كوشە دە – بالا. ءبارىن ساتىپ العىسى كەلەتىن، ايتقانىنا كوندىرىپ، ايداۋىنا جۇرگىزگىسى كەلىپ تۇراتىن بالا كوشەنىڭ ويىنشىقتارى تىم كوپ. بىراق ءبارىبىر وعان نازار جەتىسپەيدى. ەريككە دە نازاردىڭ جەتىسپەيتىندىگى ونىڭ قيقار مىنەزدەرىنەن كورىنەدى.

بۇل وقيعا ارينە، رامبال كوشەنىڭ وتباسىنداعى عانا سيۋجەتتەر. ال ەندى شىنايى ومىردە ويىنشىق وتباسى تۇگىلى، ويىنشىقتارعا تولى مەملەكەتتەردىڭ بار ەكەنىن ويلاساق، ماسەلەنىڭ تىم تە­رەڭدە ەكەنىن اعاراسىڭ. اقشالى باي­دىڭ امىرىنە قۇرشا جورعالايتىن قۋىر­شاقتاردان قايتا ادام جاساۋ جالپى مۇمكىن بە دەپ ويلاناسىڭ؟ تاس ويىن­شىقتاردان باستالعان تاريح – ادام جانىنان جاسالعان قۋىرشاقتارمەن اياقتالاتىنى ارينە قورقىنىشتى. دەگەن­مەن، پەررەن سياقتى ويىنشىق بولا ءجۇرىپ، ويىنشىقتار ورداسىن اشكەرەلەيتىن تۇلعالار ءار كەزدە باس كوتەرىپ وتىرادى. ءجا، تىم تەرەڭدەي بەرۋدىڭ ءوزى ويىن­شىعىن جوعالتقان بالالارعا اۋىر تيەدى. ءبىر سوزبەن ايتساق، بالا ءوز بالالىق شاعىن تەك ويىنمەن وتكىزۋى كەرەك. بالانىڭ ويىنشىقسىز قالۋى – بۇل حاوستىڭ باسى. ءبىز تاپ-تازا بالالاردى ءوزىمىزدىڭ كوڭىل-كۇيىمىزدىڭ ويىنشىعى ەتۋدى توقتاتۋىمىز كەرەك.