قاسىم-جومارت توقاەۆ ءوز ۇندەۋىندە سىرتقى نارىقتارعا شىعۋدى كەزەڭ-كەزەڭىمەن كەڭەي­تۋ، ءۇشىنشى ەلدەرمەن جانە ينتە­گرا­تسيالىق بىرلەستىكتەرمەن ساۋدا-ەكونوميكالىق قارىم-قا­تىناستاردى قارقىندى دامى­تۋدىڭ ماڭىزىنا توقتالدى. مۇن­داي ناتيجەگە قول جەت­كىزۋ ءۇشىن مەملەكەت باسشىسى «ەاەو – ەو» فورماتىن­دا ديالوگ قالىپتاستىرۋ جۇمى­سىن بەل­سەندىلەندىرىپ، جۇيە­لەندىرۋ­دىڭ ماڭىزىن اتاپ ءوتتى. «ەۋرو­پالىق كوميسسيامەن جانە ەۋرو­وداقتىڭ وزگە دە ورگاندارىمەن ىن­تى­ماقتاستىق تەڭقۇقىلى جانە پراگ­ماتيكالىق تۇرعىدا بولۋعا ءتيىس»، دەدى قازاقستان پرەزي­دەنتى.

پرەزيدەنتتىڭ ەۋروپالىق وداقپەن قارىم-قاتىناس ورناتۋ جونىندە ءسوز قوزعاۋى بەكەر ەمەس. قازىرگى تاڭدا اتالعان ۇيىم الەمدەگى ەڭ ۇلكەن وداقتىڭ، ودان قالا بەردى الپاۋىت نارىق­تىڭ ءبىرى سانالادى. ونىڭ ۇستىنە، ەو-نىڭ شارتاراپتىڭ تۇك­پىر-تۇكپىرىنە اسەرى ەرەكشە. ماسەلەن، «بريۋسسەل اسەرى» دەپ اتالاتىن جاھاندىق زاڭنا­مالارعا ىقپال ەتەتىن فەنومەن بار. ياعني ەو الەمدەگى ەڭ ۇل­كەن تۇتىنۋشى نارىعىنىڭ ءبىرى بولعاندىقتان، كوپتەگەن ترانس­ۇلتتىق كورپوراتسيالار وداق قۇرامىندا قىزمەت ەتۋى ءۇشىن ونىڭ ەرەجەلەرىن قابىل­داۋعا ءماجبۇر.

ناتيجەسىندە ءار ەلدە ءتۇر­لى زاڭنامالارعا باعىنباس ءۇشىن الپاۋىت كورپوراتسيالار ەۋرو­پالىق وداقتىڭ قۇقىقتىق ەرە­جەسىن جەر-جاھاننىڭ باسقا بولى­گىندە دە قولدانادى. وسى­لاي­شا، قارت قۇرلىق بەكىتكەن زاڭنامالار الەمدىك دەڭگەيگە شىعىپ وتىر. ءتىپتى، IT سالاسىن­داعى ءىرى كومپانيالار دا ەو-نىڭ قاتاڭ تالاپتارىنا قاراماستان، وعان باعىنۋعا ءماجبۇر.

ەۋروپالىق وداق ەكونومي­كاسىنىڭ اۋقىمىن مىنادان-اق اڭعارۋعا بولادى. قازىرگى تاڭدا قارت قۇرلىق الەمدەگى ەكىنشى ەكونوميكا سانالادى. ىشكى جالپى ءونىم كورسەتكىشىنىڭ كولەمى بىل­تىر 15 تريلليون دوللاردى قۇرادى. بۇل جالپى الەم ەكو­نو­ميكاسىنىڭ التىدان ءبىرىن قۇ­رايدى.

سونداي-اق ەو الەمدەگى ەڭ ۇلكەن ەكسپورتتاۋشى رەتىندە بەل­گىلى. ماسەلەن، 2019 جىلى وداققا مۇشە مەملەكەتتەر قۇنى 2،13 تريلليون ەۋرودان اساتىن تاۋار­­دى باسقا ەلدەرگە ساتقان. ءوز كە­زەگىندە 1،93 تريلليون ەۋرو­­نىڭ ءونىمىن يمپورتتاعان. بۇل – ەۋروپالىق وداقتان تىس ايماق­­تار­مەن جاسالعان ساۋدا-ەكونومي­كالىق بايلانىس.

بۇدان بولەك، ەو باسقا دا ەل­دەر­مەن ەركىن ساۋدا نارىعىن قۇرۋ سەكىلدى ءتۇرلى كەلىسىمدەر جاساس­قان. اتاپ ايتقاندا، 38 مەملەكەت­پەن ءتۇرلى دەڭگەيدەگى ساۋدا-ەكو­نوميكالىق مامىلەگە كەلگەن. وعان قوسا، كاريب تەڭىزى ەلدەرى، افريكا، وڭتۇستىك امەريكا مەملە­كەتتەرىمەن وسى باعىتتا كەلىس­سوزدەر جۇرگىزۋدە. قىسقاسى، قارت قۇرلىق جەڭىلدەتىلگەن ەكونو­ميكالىق بايلانىس ورناتىپ، ديالوگ قالىپتاستىرۋعا قارسى ەمەس.

ەۋروپالىق وداقتىڭ ەرەك­شەلىكتەرى نەدە؟ بىرىنشىدەن، ەۋرووداق – ەكونوميكالىق، ساياسي جانە الەۋمەتتىك ينتەگراتسياعا تۇسكەن مەملەكەتتەردىڭ بىرلەستىگى. دامىعان ەۋروپا ەلدەرىندەگى بۇل ىقپالداستىق ءوزارا جاقىنداسۋ ۇدەرىستەرىن ءالى دە جالعاستىرىپ كەلەدى.

ەكىنشىدەن، ەو مۇشەسىنىڭ حالىقارالىق ەڭبەك بولىنىسىندە ءوز ورنى، وزىندىك ەرەكشە مۇددەلەرى بار. ولاردىڭ وزدەرىنىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرىن قورعاۋى تولىق بىرلەسىپ كەتۋلەرىنە كەدەرگى كەلتىرەدى.

ۇشىنشىدەن، ەو ەلدەرىنىڭ دامۋ دەڭگەيى ءارتۇرلى. اسىرەسە، ەو-عا كەيىنىرەك كىرگەن ورتالىق جانە شىعىس ەۋروپا ەلدەرىنىڭ اۋزىنان اق ماي اعىپ وتىرعانى شامالى. ەو-نىڭ تىرەگى – گەرمانيا مەن فرانتسيا سياقتى قۋاتتى ەكونوميكالىق دەرجاۆالار.

تورتىنشىدەن، 1951 جىلى قۇ­رىلعان ەۋروپاداعى كومىر مەن بولات بىرلەستىگى نەگىزىندە پايدا بولعان ەو ءوزىنىڭ عالامدىق ماسە­لەلەرگە قاتىستى ساياساتىن اقش-تىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرىن قورعاۋ ساياساتىمەن تىعىز بايلانىستىرادى. اقش پەن ەو ەكونوميكالىق قا­نا ەمەس، اسكەري تۇرعىدا دا وداق­تاسقان.

بەسىنشىدەن، ەو مەملەكەتتەرى قازاقستاننىڭ مۇناي، گاز، ءتۇستى مە­تالدار سەكتورىنا قىزىعۋ­شىلىق تانىتادى. اتوم ەلەكتر ستانسالارى وتە كوپ فرانتسيا سەكىلدى مەملەكەتتەر قازاقستان­نىڭ ۋران ونىمدەرىنە ءزارۋ. ەۋروپالىق ترانسۇلتتىق كومپانيا­لاردى قازاقستانداعى قولايلى ين­ۆەس­تيتسيالىق احۋال قىزىقتىرادى.

قازاقستان تاۋەلسىزدىك العالى بەرى ەۋروپالىق وداقپەن ساۋدا-ەكو­نوميكالىق بايلانىستاردى جوعارى قارقىندا دامىتۋعا قول جەتكىزدى. بۇگىندە بۇل وداق – ەلى­مىزدىڭ باستى ساۋدا جانە ينۆەستيتسيالىق سەرىكتەسىنىڭ ءبىرى. قازاقستاننىڭ سىرتقى ساۋ­دا اي­نالىمى مەن ەل ەكونوميكاسى­نا تارتىلعان شەتەلدىك ينۆەس­تي­تسيا­لاردىڭ جارتىسى ەو ۇلەسىنە تيەسىلى.

ەۋروپالىق كوميسسيانىڭ مالى­مەتىنە قاراعاندا، 2019 جىلى قا­زاقستان مەن ەو اراسىنداعى تاۋار اينالىمى 24،3 ملرد ەۋرونى قۇراعان. وسىلايشا، ءبىزدىڭ ەل ەو-نىڭ سىرتقى ساۋدا ارىپتەستەرى ءتىزىمىنىڭ 31-ساتىسىنا جايعاستى. سونىڭ ىشىندە قارت قۇرلىققا 18،3 ميلليارد ەۋرو كولەمىندەگى ءونىمدى ەكسپورتتاساق، يمپورتتىڭ قۇنى 5،9 ميلليارد ەۋرودان استى.

تاۋەلسىزدىك العالى بەرى «توعى­زىنشى اۋماققا» 330 ملرد دوللار تىكەلەي شەتەلدىك ينۆەستيتسيا تارتىلعان. سونىڭ 50 پايىزعا جۋىعى قارت قۇرلىقتىڭ ەنشىسىندە.

بىلتىر قازاقستان مەن ەۋرو­پا­لىق وداق (ەو) اراسىنداعى كەڭەي­تىلگەن ارىپتەستىك جانە ىنتى­ماقتاستىق تۋرالى كەلىسىم كۇشىنە ەندى. سوعان سايكەس كوپتەگەن سالا­داعى ىنتىماقتاستىقتى تەرەڭ­دەتۋگە مۇمكىندىك مول. بۇل رەتتە قازاقستان ورتالىق ازيا مەم­لە­كەتتەرى ىشىندە ءبىرىنشى بولىپ ەۋرو­پالىق وداقپەن كەڭەيتىلگەن ارىپ­تەستىك جانە ىنتىماقتاستىق تۋ­رالى كەلىسىمگە قول قويعانىن ايتا كەتكەن ءجون. اتالعان كەلىسىمنىڭ اۋقىمى وتە كەڭ. اتاپ ايتقاندا، ساۋ­دا، ءبىلىم بەرۋ سەكىلدى ماڭىزدى سالا­لار قامتىلعان. ماسەلەن، قازاق­ستان تۇتىنۋشىلارى مەن شا­عىن جانە ورتا بيزنەس مۇددە­لەرىنە جاۋاپ بەرەتىن ءادىل ءارى اشىق باسەكەلەستىكتى العا تارتۋ – باستى ماقساتتىڭ ءبىرى. كەلى­سىمدە «ساۋدا جانە ورنىقتى دامۋ» اتتى تاراۋ بار. بۇل تاراۋ قا­زاق­ستان قوعامىنىڭ يگىلىگى ءۇشىن ورنىقتى ەكونوميكالىق ءوسۋدى قامتاماسىز ەتەتىن ەڭبەك قۇقىق­تارى مەن قورشاعان ورتانى قور­عاۋ بويىنشا بىرنەشە ەرەجەنى قام­تيدى. كەلىسىمنىڭ «ساۋدا» ءبولىمى تولىق زاڭ ۇستەمدىگىن ارت­تى­رۋعا، بەكىتىلگەن ەرەجەلەر مەن ستاندارتتارعا نەگىزدەلگەن ساۋدانى دامىتۋعا جاردەمدەسۋگە ارنالعان.

كەلىسىم اياسىندا اياسىندا كو­مىر­سۋتەكتى ەنەرگەتيكا، جاڭار­تى­لاتىن ەنەرگيا كوزدەرى، ەنەرگيا تيىم­دىلىگى جانە ەنەرگيا ۇنەمدەۋ سالالارىنداعى ەرەجەلەر ۋاقىتشا قولدانىسقا ەنگىزىلگەن.

قازاقستاننان ەۋروپالىق وداق­قا باعىتتالعان مۇناي مەن ۋران ەكسپورتى وتە ماڭىزدى. ول ەۋروپا كونتينەنتىنىڭ ەنەرگەتيكاسىن ارتا­راپتاندىرۋعا ءوز ۇلەسىن قوسىپ وتىر. ەلىمىز ەو-نىڭ مۇنايعا دەگەن سۇرانىسىنىڭ شامامەن 6 پا­يىزىن جانە ۋرانعا دەگەن سۇرا­نىسىنىڭ 21 پايىزدان استامىن قامتاماسىز ەتەدى.

تۇيىندەي ايتقاندا، قاي تۇر­عىدان الىپ قاراعاندا دا ەۋرو­پا­لىق وداقتىڭ الەۋەتى مول. ەۋرا­زيالىق ەكونوميكالىق وداق پەن ەۋروپالىق وداق اراسىنداعى قا­­رىم-قاتىناس جانداندىرىلىپ، ەكىجاقتى ىنتىماقتاستىق نىعاي­سا، بۇدان ەشكىم ۇتىلمايتىنى ءسوزسىز.

وسى ورايدا قازاقستاننىڭ ەۋ­رو­پالىق باعىتتاعى ميسسيا­سى ۇل­كەن بولماق. ويتكەنى ەكى تاراپ­تىڭ قارىم-قاتىناسى VI عاسىردا، ۇلى جىبەك جولى ارقىلى شىعىس پەن باتىس ساۋدا-ساتتىق جاساي باستاعاننان بەرى قالىپتاسقان. دەمەك، مەم­لەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ­تىڭ ۇندەۋى قارت قۇر­لىق­پەن قارىم-قاتىناسقا سونى سەرپىن بەرەتىنى انىق.