ەر مۇددەسى – ەل مۇددەسى

«ۇلتىنا، جۇرتىنا قىزمەت قىلۋ بىلىمنەن ەمەس، مىنەزدەن». بۇل جولداردىڭ اۆتورىن بۇگىندە بۇكىل قازاق بالاسى بىلەدى دەسەك قاتەلەسپەيمىز. باسقاسى باسقا، ءاليحان بوكەيحاننىڭ ەسىمىن ەلدەن ەرەكشەلەيتىن دە ەڭ الدىمەن ونىڭ ەلگە سىڭىرگەن ەسىل ەڭبەگى دەر ەدىك. ونىڭ ءاربىر ارەكەتى، جاساعان قادامدارى مەن قولعا العان باستامالارى تۇپتەپ كەلگەندە الاشتى ەگەمەن ەل ەتىپ، قابىرعاسىن قاتايتۋعا باعىتتالدى. ۇلتتىڭ ۇنىنە، حالىقتىڭ داۋىسىنا اينالدى.

«حان بالاسىندا قازاقتىڭ حاقىسى بار ەدى، ءتىرى بولسام، قازاققا قىزمەت ەتپەي قوي­ماي­مىن» دەگەن الەكەڭ ايت­قا­نىندا تۇردى، العان بەتى­نەن قايتپادى. اۋمالى-توكپەلى زا­ماندا الاش ارىستارىن ور­تاق يدەياعا جۇمىلدىرىپ، ۇل­تى­مىزدىڭ بارىن باعامدادى، جوعىن تۇگەندەدى. ونىسىن ء«ار ۇرپاق وزىنە ارتىلعان جۇك­تى جەتەر جەرىنە اپارىپ تاس­تا­عانى دۇرىس، ايتپەگەندە بو­لا­شاق ۇرپاعىمىزعا اسا كوپ جۇك قالدىرىپ كەتەمىز»، دەپ ءتۇسىندىردى. «مەملەكەتتىگى جوق حالىق – جەتىم ءارى جەتەكشىل حالىق» ء(ا.بوكەيحان) بولارىن ءبىلىپ، ەل تاۋەلسىزدىگى جولىندا باسىن بايگەگە بايلادى. سوقتىقپالى سوقپاقسىز جولدى ءجۇرىپ ءوتتى. الاش بالاسىنىڭ قۇقىعى اياق استى قالماسىن دەپ، «ەندىگى ءراسىم: قۇقى ءۇشىن جىلاۋ ەمەس، قۇقىن تالاس-تارتىس­پەن قورعاۋ»، ەكەنىن ماقسات ەتىپ قويدى.

الايدا ازاتتىق دەپ اتالار ارمان-مۇراتقا قۇر ايعاي مەن داڭعازا داقپىرت ەمەس، ءبىر تۋدىڭ استىنا بىرىكتىرە الاتىن ىنتىماق قانا جەتكىزەتىن جاقسى ءتۇسىندى. ۇلتتى ۇيىستىرۋعا، تىزە قوسىپ، تابىستىرۋعا تىرىستى. «قازاق بالاسى بىرىگىپ، تىزە قوسىپ ءىس قىلسا – حالىقتىق ماقسات سوندا عانا ورىندالادى دەپ ءتۇسىندى. «بوستاندىققا اپاراتىن جالعىز جول – ىنتىماق قانا. قازاق جە­رىنىڭ ءاربىر ءتۇيىر تاسى ءار قا­زاقتىڭ وڭىرىنە تۇيمە بولىپ قا­دالۋى كەرەك» دەپ ۇعىندى.

دەيتۇرعانمەن، ءتۇرلى جاعداي­عا، سەبەپتەر مەن سالدارعا بايلانىستى حح عاسىردىڭ باسىندا قازاق حالقى ءوز الدىنان وتاۋ قۇرىپ كەتە المايتىنىن دا ءبىر كىسىدەي ءبىلىپتى. بىلسە دە الداعى كۇننەن ءۇمىتىن ۇزگەن، ساعى سىنعان جوق. «الاشتىڭ بالاسى بۇل جولى بولماسا، جاقىن ارادا ءوز تىزگىنى وزىندە بولەك مەملەكەت بولار!» دەپ بولجادى. اقىر-سوڭىندا الاش كوسەمىنىڭ ايتقانى ايداي كەلدى. ء«وز تىزگىنى وزىندە» تاۋەلسىز مەملەكەت اتاندىق. وعان دا مىنە وتىز جىلدىڭ ءجۇزى بولىپتى.

اڭعارا بىلگەن ادامعا الاش قوزعالىسى بۇگىنگى تاۋەلسىزدىكتىڭ كەشەگى ىرگەتاسى، ازاتتىقتىڭ التىن قازىعى ەدى. سول التىن قا­زىقتى قاعىپ كەتكەن اسىل ۇر­پاقتىڭ ءبىرى ءھام بىرەگەيى – كۇرەس­كەر، قايراتكەر، الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى اقبايدىڭ جاقىبى بولاتىن. قازاقتان شىققان تۇڭعىش زاڭ ماگيسترى ءبىر كەزدەرى سانكت-پەتەربۋرگ قالا­سىنداعى يمپەراتورلىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن التىن مەدالمەن ءبىتىرىپ، الاش قوزعالىسىنىڭ بەلسەندى وكىلى بولعان. ءتىپتى، الاش اۆتونو­ميا­سىنىڭ باس پروكۋرورى قىزمەتىنە ۇسىنىلعانى دا جاڭالىق ەمەس.

الايدا الاشتىڭ ايماڭداي ۇلى بىلىگى مەن ءبىلىمى تولىسىپ تۇرعانىنا قاراماستان، سول داۋىردەگى سولاقاي ساياساتتىڭ زاردابىن ءبىر كىسىدەي كورىپ-باقتى. پاتشاعا دا جاقپادى، ونىڭ ورنىن باسقان كەڭەس وكىمەتىنە دە ۇنامادى. كورگەنى قۋعىن-سۇرگىن، تارتقانى تەپكى مەن تەپەرىش بولدى. سان مارتە اباقتىعا قامالىپ، ايداۋدان كوز اشپادى. سونىڭ ءبارىن نە ءۇشىن تارتتى دەيسىز بە؟ ەل مەن جەردىڭ تۇتاستىعى، تۋعان حالقىنىڭ بوستاندىعى مەن ەركىندىگى ءۇشىن «ەركەك توقتى قۇرباندىققا» باردى.

ارينە، سولاقاي ساياساتتىڭ ايتقانىمەن ءجۇرىپ، دەگەنىنە كونۋىنە دە بولار ەدى. ج.اقباەۆ ويتە المادى. شىمبايعا باتاتىن شىندىقتى ايتىپ، «ۇكىمەتكە ءتىل تيگىزگەنى» ءۇشىن قىزمەتىنەن قۋىلدى. «مەملەكەتتىك قىلمىس ىستەپ، وپاسىزدىق جاسادى» دەپ تۇرمەگە دە جونەلتىلدى. سوعان دا كوندىكپەي، پاتشا شەنەۋ­نىك­تەرىنىڭ پاراقورلىعىن، حالىققا جاسا­عان وزبىرلىعىن اشكەرەلەپ وتىردى. كەلىمسەكتەردەن قيانات كورگەن قازاقتاردىڭ مۇددەسىن قورعاپ، شەشىم ءادىل شىعارىلسىن دەپ شىرىلدادى.

ءتىپتى، ازامات سوعىسى جىلدارى ۋاقىتشا وكىمەتتەر ونى بىرنەشە رەت اباقتىعا جاۋىپ، اتۋ جازاسىنا دا كەستى. كەيىن ول ۇكىمدى بۇزىپ، بوستاندىعىن شەكتەدى. ۆورونەجگە جەر اۋدارىلىپ، ول جاقتان اۋرۋىنا بايلانىستى ەلگە قايتارىلدى. مەڭدەپ كەتكەن دەرتى اسقىنىپ، اقىرى 1934 جىلى 4 شىلدەدە الماتىدا ومىردەن وزدى. جانى مەن ءتانى كەلمەستىڭ كەمەسىندە كەتسە دە، سوڭدا ەلدى ەركىندىككە باستايتىن قۇندى مۇرالارى، جارقىن جازبالارى، زەردەلى زەرتتەۋلەرى مەن ەسىل ەڭبەكتەرى قالدى.

ەلىمىز ەگەمەندىككە ۇمتىلعان ەندى ءبىر كەزەڭدى – 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسى دەر ەدىك. تاعدىرشەشتى ۇمتىلىس تا وسى بولدى. تەك كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەرەگەسىن شايقالتۋدا تايسالىپ قالماۋ كەرەك ەدى. تايسالماي قالعاننىڭ ءبىرى – زاڭگەر عالىم سالىق زيمانوۆ. ول وداقتىڭ لاۋازىمدى وكىلدەرىنە قايسار­لىق­پەن قارسى شىعىپ، ەل ابىرويى­ن، ۇلت نامىسىن قورعاپ قالدى. ناقتى دالەل، كەسىمدى پىكىر ايتا ءبىلدى.

ءتاۋ ەتەر تاۋەلسىزدىك ەنشى­­مىز­­گ­ە بۇيىرعان سوڭ دا س.زي­ما­­نوۆتىڭ عىلىمي جانە قوعامدىق-ساياسي قىزمەتى ورىستەي ءتۇستى. جاڭا، جەمىستى كەزەڭ باستالدى. ەگەمەن ەلگە جاڭا زاڭدار قاجەت بولدى. مىنە، وسى تۇستا زاڭ عىلىمىنىڭ دوكتورى قايرات­كەر­لىك قارىمىن تانىتىپ، قىراعى قىرىمەن كورىندى. ەل تاري­حىنداعى شەشۋشى قادام سانالاتىن «قازاق كسر-ءنىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسياسىنىڭ» جوباسىن ازىرلەگەن كوميسسيانى باسقارا ءبىلدى.

مەملەكەتتەگى ماڭىزدى سايا­سي اكتى دەپ باعالاناتىن «قازاق­ستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭنىڭ (16.12.1991 جىل) جوباسىن دايارلايتىن كوميسسيانىڭ جەتەكشى مۇشەسى اتاندى. ونىڭ «كسرو-داعى اۆتونوميالاۋ تەورياسى مەن پراكتيكاسى» (1998 جىل) اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگىن تمد-نىڭ عالىمدارى اسا جوعارى باعالايدى. بۇل ەڭبەكتە كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراۋى مەن ونىڭ بۇرىنعى اۆتونوميالىق اۋماقتارى نەگىزىندە ەگەمەن ەلدەردىڭ بوي كوتەرۋى باياندالادى. تۇگەل ءسوزىمىزدىڭ ءتۇيىنى سول، قازاقستان دەپ اتالار قارا شاڭىراعىمىزدىڭ ىرگەسى بەكەم، ءار قادامى زاڭدى بولۋى ءۇشىن بارىن سالدى. التىننان باعالى اسىل ۋاقىتىن ايامادى. دەموكراتيالىق، زايىرلى مەملەكەت بولۋىمىز ءۇشىن ماڭداي تەرىن توگىپ، قارىمى مەن قابىلەتىن تانىتا ءبىلدى.

حح عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە ازاتتىقتى اڭساعان، ەركىندىكتى كوكسەگەن تاۋ تۇلعا­لارىمىزدىڭ ءسوز ساحناسى – گازەت-جۋرنالدار ەدى دەسەك، سول كەزەڭدەگى ۇلتتىق ءباسپاسوزىمىزدىڭ كوش باسىندا «ايقاپ» قوعامدىق-ساياسي جانە ادەبي جۋرنالى تۇردى. بۇل جۋرنال 1911-1915 جىلدارى ترويتسك قالاسىندا بەتتەلگەنىن بىلەمىز. العاشىندا ايىنا ءبىر رەت، كەيىن ەكى رەت شىعىپ تۇرعان باسىلىم 1-2 مىڭ دانامەن باس-اياعى 88 ءنومىرى جارىق كورىپتى. ال ونىڭ العاشقى رەداكتورى ءارى اقىن، ءارى جازۋشى، ءارى پۋبليتسيست مۇحامەدجان سەرالين بولدى.

ونىڭ تۇراقتى اۆتورلارى دەپ ءا.بوكەيحان، ب.مايلين، س.سەيفۋللين، س.كوبەەۆ، م.دۋ­لاتوۆ، س.دونەنتاەۆ، ا.باي­تۇر­­­سىن ۇلىن ايتۋعا بولادى. جۋرنالدى شىعارۋ جۇمى­سى­نا ءا.عاليموۆ، س.تورايعىروۆ قاتىسقان. سونداي-اق ش.قۇداي­بەر­دى ۇلى، ب.وتەتىلەۋوۆ، س.كو­بەەۆ، ن.قۇلجانوۆ سىندى كور­نەكتى تۇلعالاردىڭ بەلسەندى قىزمەت اتقارعانى ايتىلىپ ءجۇر. ا.قۇنانباي ۇلى، ش.ءۋاليحانوۆ، ى.ءالتىنساريننىڭ ەڭبەكتەرىمەن قاتار حالىق اۋىز ادەبيەتىندەگى شىعارمالار، شىعىس، ورىس جانە ەۋروپا ادەبيەتىنىڭ تۋىندىلارى جارىق كورىپ وتىردى.

«ايقاپ» – الاشتىڭ ۇلتتىق مۇد­دەسىن كوزدەپ، قازاقتىڭ قو­عامدىق ساناسىن وياتۋعا، حا­لىقتى ەركىندىككە باستاۋعا، ءتول مادەنيەتىمىزدى تۇلەتۋگە ۇلكەن ۇلەس قوستى. جۋرنالدا وقۋ-اعار­تۋ جۇمىستارى، ايەل تەڭدىگى، وتى­رىقشىلىق ءومىر سالتىمەن قاتار، ساياسي ماسەلەلەر دە ءجيى كوتەرىلىپ تۇردى.

P.S. ء«ولى رازى بولماي، ءتىرى بايىمايدى»، دەيدى دانا حالقىمىز. الداعى جىلداعى اتاۋلى كۇندەر الاشتىڭ اياۋلى ەسىمدەرىمەن ورنەكتەلىپ تۇرعان سوڭ، مەملەكەت جانە قوعام بولىپ ابىرويىمىزدى الاسارتپاي اتاپ ءوتۋىمىز قاجەت-اق. «ەرىم دەيتىن ەل بولماسا، ەلىم دەيتىن ەر قايدان بولسىن؟». وتكەنگە سالاۋات ايتۋ ارقىلى عانا ءبىز بۇگىنگى ۇرپاققا دۇرىس جول سىلتەي الامىز. وسىنى قاپەردەن شىعارىپ الماساق يگى ەدى...