5 جىلدا 1 334 كم قۇبىر تارتىلدى

ءبىرىنشى ماسەلە بويىنشا ەنەرگەتيكا ءمينيسترى نۇرلان نوعاەۆ، تۇركىستان وبلىسىنىڭ اكىمى ومىرزاق شوكەەۆ، جامبىل وبلىسىنىڭ اكىمى بەردىبەك ساپارباەۆ، قاراعاندى وبلىسىنىڭ اكىمى جەڭىس قاسىمبەك، نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ اكىمى التاي كولگىنوۆ بايانداما جاسادى.

ەلدى گازداندىرۋ بويىنشا قازىرگى جاعداي تۋرالى بايانداعان ەنەرگەتيكا ءمينيسترى نۇرلان نوعاەۆ گاز رەسۋرستارى ىشكى سۇرانىستى جابۋ ءۇشىن جەتكىلىكتى ەكەنىن اتاپ ءوتتى. قورلار جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا 3،8 ترلن تەكشە مەتر كولەمىندە وندىرىلەتىن گاز قورىن ناق­تىلادى، ونىڭ ىشىندە ىلەسپە گاز – 2،2 ترلن تەكشە مەتر، تابيعي (بوس) گاز – 1،6 ترلن تەكشە مەتر. بارلىق بارلان­عان گاز قورلارىنىڭ 98%-عا جۋىعى قازاق­ستاننىڭ باتىسىندا، سونىڭ ىشىندە 87%-دان استامى ءىرى مۇناي-گاز جانە مۇناي-گاز كوندەنساتى كەن ورىندارىندا شوعىرلانعان.

ەلىمىزدىڭ ءىرى كەن ورىندارى – «قا­شا­عان»، «قاراشىعاناق»، «تەڭىز» قور­لارى ەلدەگى بارلىق گاز قورىنىڭ 75%-ىن قۇرايدى. وندىرىلەتىن گازدان قاجەتتى كولەم ىشكى نارىققا، ءبىر بولىگى ەكسپورتقا، ءبىر بولىگى قىسىمدى ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن قاباتقا ايداۋعا جانە جەر قويناۋىن پايدالانۋشىلاردىڭ جەكە تەحنولوگيالىق قاجەتىنە جۇمسالادى.

ۆەدومستۆو باسشىسىنىڭ ايتۋىنشا، ەلدە جاڭا تۇتىنۋشىلاردىڭ پايدا بولۋىنا بايلانىستى گاز تۇتىنۋدىڭ وسكەنى بايقالادى. «ماسەلەن، سوڭعى 5 جىلدا، اتاپ ايتقاندا، 2015-2019 جىلدارى گازدى تۇتىنۋ 12،1-دەن 16،3 ملرد تەكشە مەترگە دەيىن نەمەسە 35%-عا ۇلعايدى. وسى جىلدىڭ 10 ايىندا گاز تۇتىنۋ كولەمى 12،4 ملرد تەكشە مەتر نەمەسە وتكەن جىلدىڭ سايكەس كەزەڭىمەن سالىستىرعاندا 102%-دى قۇرادى»، دەپ حابارلادى ن.نوعاەۆ.

سونىمەن قاتار ەلدى گازداندىرۋ اۋقىمى دا ۇلعايىپ كەلەدى. ەلدى گازدان­دىرۋدىڭ 2015-2030 جىلدارعا ارنالعان باس كەستەسىن ىسكە اسىرۋ اياسىندا جىل سايىن مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن گازداندىرۋعا قوماقتى قاراجات بولىنەدى.

2020 جىلعى 1 قاڭتارداعى جاعداي بويىنشا ەلدى گازداندىرۋ دەڭگەيى 51،47%-دى قۇرادى نەمەسە 9،5 ملن ادام كوگىلدىر وتىنعا قول جەتكىزدى. 2020 جىلدىڭ قورى­تىندىسى بويىنشا گازداندىرۋ دەڭگەيىن 53،07%-عا جەتكىزۋ كۇتىلۋدە، بۇل 2015 جىلعى دەڭگەيدەن 10،07%-عا ارتىق. ءسوي­تىپ، 2015-2020 جىلدار كەزەڭىندە گازدان­دىرىلعان ەلدى مەكەندەردىڭ ءوسىمى 286 بىرلىكتى، حالىقتىڭ ءوسىمى 2،4 ملن ادامدى قۇرايتىن بولادى. سونداي-اق سوڭعى 5 جىلدا 1 334 شاقىرىم ماگيسترالدىق گاز قۇبىرلارى جانە 20 مىڭ شاقىرىمنان استام گاز تاراتۋ جەلىلەرى سالىنعان.

2015-2020 جىلدار كەزەڭىندە رەسپۋب­ليكالىق بيۋدجەت ەسەبىنەن اكىمدىكتەرگە گازداندىرۋ شارالارىنا 125 ملرد تەڭگە مولشەرىندە نىسانالى ترانسفەرتتەر ءبولىندى، ونىڭ ىشىندە سوڭعى 2 جىلدا 76 ملرد تەڭگە ءبولىندى.

سونداي-اق گازداندىرۋدىڭ كەيبىر جوبالارى ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ «جۇمىسپەن قامتۋدىڭ جول كارتاسى» بيۋدجەتتىك باعدارلاماسى ەسەبىنەن ىسكە اسىرىلۋدا. 2020-2021 جىلدارى 8 وڭىردە 22،5 ملرد تەڭگەگە 58 جوبانى ىسكە اسىرۋ جوسپارلانعان. ونىڭ ىشىندە 51 جوبانى وسى جىلى جانە الماتى وبلىسىندا 7 جوبانى 2021 جىلى اياقتاۋ جوسپارلانۋدا.

وتكەن جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا ەلباسىنىڭ «بەس الەۋمەتتىك باستاماسىنا» سايكەس ۇزىندىعى 1 061 شاقىرىم بولاتىن «سارىارقا» ماگيسترالدىق گاز قۇبىرىنىڭ ءى كەزەڭى پايدالانۋعا بەرىلدى. مينيستر اتاپ وتكەندەي، قىزىلوردا وبلىسىنان باستاۋ الاتىن «سارىارقا» گاز قۇبىرىنىڭ ءى كەزەڭى ەلوردانى، ورتالىق جانە سولتۇستىك وڭىرلەردىڭ ءبىر بولىگىن ەكولوگيالىق تازا وتىن تۇرىمەن قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل تاۋەلسىزدىك العان ساتتەن باستاپ ەلىمىز ءۇشىن ماڭىزدى تاريحي وقيعالاردىڭ ءبىرى سانالادى.

سولتۇستىك وڭىرلەردى گازداندىرۋ ءۇشىن «سارىارقا» ماگيسترالدىق گاز قۇبىرىنىڭ 2-ءشى جانە 3-كەزەڭدەرىن سالۋ ماسەلەسى پىسىقتالۋدا. حالىققا گاز بەرۋ ءۇشىن «سارىارقا» ماگيسترالدىق گاز قۇبىرىنىڭ 1-كەزەڭىنىڭ تراسساسى بويىندا نۇر-سۇلتان قالاسىندا، قاراعاندى جانە اقمولا وبلىستارىندا گاز تاراتۋ جەلىلەرىنىڭ قۇرىلىسى جۇرگىزىلۋدە. «ەلوردانى گازداندىرۋ 3 كەزەككە بولىنگەن. قازىرگى ۋاقىتتا اكىمدىك 9 ىسكە قوسۋ كەشەنى بار 1-كەزەكتىڭ قۇرى­لىسىن جۇرگىزۋدە. ەلوردانى گازدان­دى­رۋدىڭ 2-ءشى جانە 3-كەزەگى بويىنشا جوبالاۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلۋدە»، دەدى مينيستر.

قاراعاندى وبلىسىندا اكىمدىك اۆتوماتتاندىرىلعان گاز تاراتۋ ستانتسيالارىنان قاراعاندى، تەمىرتاۋ جانە جەزقازعان قالالارىنا گاز بۇرۋ مەن تاراتۋ جەلىلەرىن سالۋدى كوزدەيدى. بارلىق ءۇش قالا بويىنشا 1-كەزەكتەگى ىسكە قوسۋ كەشەندەرى بويىنشا قۇرىلىس-مونتاجداۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلۋدە.

اقمولا وبلىسىندا گاز تاراتۋ جەلى­لەرىنىڭ قۇرىلىسى 2 كەزەككە بولىنگەن. 1-كەزەكتە ارشالى جانە تسەلينوگراد اۋداندارىنىڭ 20 ەلدى مەكەنىن گازدان­دىرۋ ءۇشىن 13 جوبانى ىسكە اسىرۋ قا­راس­تىرىلعان. گازداندىرۋدىڭ 2-كەزەگىنىڭ نى­ساندارى ازىرگە جوبالاۋ ساتىسىندا تۇر.

سولتۇستىك وڭىرلەردەن باسقا قازاق­­ستان­نىڭ شىعىس بولىگى گازداندى­رىلماعان. گازداندىرۋدىڭ ىقتيمال نۇسقاسى «بارناۋل – رۋبتسوۆسك – سەمەي – وسكەمەن» باعىتى بويىنشا رەسەي فەدەراتسياسىنان گاز قۇبىرىن سالۋ. «بۇل رەتتە سەمەي ماڭىندا پاۆلودار وبلىسىنا قاراي بۇرۋ بولجانادى. اتالعان باعىت بويىنشا گاز قۇبىرىن سالۋ وسى وڭىرلەردەگى 2،1 ملن ادامعا كوگىلدىر وتىن جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. مۇنداعى تۇتىنۋ كولەمى جىلىنا 2،3 ملرد تەكشە مەتر دەڭگەيىندە بولادى دەپ بولجانۋدا. قازىرگى تاڭدا بۇل جوبانى جۇزەگە اسىرۋ مۇمكىندىگىن انىقتاۋ ءۇشىن «قازترانسگاز» اق مەن «گازپروم» اراسىندا جۇمىس توبى قۇرىلىپ، بۇل ماسەلە رەسەي تاراپىنان پىسىقتالۋدا»، دەدى ن.نوعاەۆ.

وسىلايشا، گازداندىرۋ جوبالارىن ىسكە اسىرۋ، سونداي-اق بۇگىنگى كۇنى پايدالانىلماي جاتقان وبەكتىلەردى گازعا قوسۋ ەسەبىنەن 2023 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ەلىمىزدى 55% گازداندىرۋ دەڭ­گەيىنە قول جەتكىزۋ كۇتىلىپ وتىر. گازدان­دىرىلعان ەلدى مەكەندەردىڭ سانى 1 707 بىرلىكتى، گازداندىرىلعان حالىقتىڭ سانى 10،4 ملن ادامنان اسادى دەپ كۇتىلۋدە.

وڭىرلەردەگى ورەلى ءىس

جامبىل وبلىسىنىڭ اكىمى ب.ساپارباەۆ ءوڭىردىڭ 371 ەلدى مەكەنىندە 1 136 222 ادام تۇراتىنىن حابارلادى. ونىڭ ىشىندە قازىرگى ۋاقىتتا 192 ەلدى مەكەن گازبەن قامتاماسىز ەتىلگەن. 2020 جىلى 116 ەلدى مەكەندە 210 مىڭ ادامدى گازبەن جابدىقتاۋ ءۇشىن 26 جوبانى ىسكە اسىرۋعا مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن 14،1 ملرد تەڭگە ءبولىندى. وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا گازبەن جابدىقتاۋ سالاسىنداعى جۇمىس كولەمى 2،2 ەسەگە ارتتى. سونىڭ ناتيجەسىندە، بيىل 45 ەلدى مەكەندە ورامىشىلىك گاز قۇبىرلارى سالىنادى، 95 مىڭ ادام گازعا قول جەتكىزەدى. ال قالعان 71 ەلدى مەكەندە جۇمىستار 2021 جىلعا قاراي اياقتالادى. 

قاراعاندى وبلىسىنىڭ اكىمى ج.قاسىمبەك وڭىردە 9 قالا مەن 114 ەلدى مەكەندى گازداندىرۋ جوسپارلانعانىن ايتتى. ءبىرىنشى كەزەڭدە ءۇش قالادا 3 مىڭعا جۋىق ءۇي گازبەن قامتىلادى. قازىرگى ۋاقىتتا تەمىرتاۋ جانە جەزقازعان قالالارىندا قابىلداۋ اكتىلەرىنە قول قويىلدى جانە قۇرىلىس جۇمىستارى اياقتالدى. جەلىلەردى «قازترانسگاز» اق سەنىمگەرلىك باسقارۋىنا بەرۋ ءراسىمى باستالدى.  وسىدان كەيىن 1 مىڭ 56 ۇيگە گاز بەرۋ قامتاماسىز ەتىلۋى مۇمكىن، تۇتىنۋشىلاردىڭ دايىندىعىنا قاراي گاز تۇتىنۋ كولەمى جىلىنا 6 ملن تەكشە مەتردى قۇرايدى. «قاراعاندى قالاسىنا كەلەتىن بولساق، قۇرىلىس جۇمىستارى كەستەگە سايكەس 70%-عا ورىندالدى، قۇرىلىستى اياقتاۋ 2021 جىلدىڭ مامىر ايىنا جوسپارلانىپ وتىر. گاز تۇتىنۋ كولەمى 22 ملن تەكشە مەتر بولاتىن 1 مىڭ 865 ۇيگە گاز بەرۋ قامتاماسىز ەتىلەدى»، دەدى ج.قاسىمبەك. 

2021 جىلى قاراعاندى، تەمىرتاۋ جانە جەزقازعان قالالارىندا 3 مىڭ 800 ءۇيدى قامتيتىن ەكىنشى ىسكە قوسۋ كەشەنىنىڭ قۇرىلىسىن باستاۋ جوسپارلانۋدا. قارجىلاندىرۋدىڭ قولداۋىمەن 2021 جىلى جاڭاارقا، وساكاروۆ اۋداندارىندا جانە شاحتينسك قالاسىندا گازبەن جابدىقتاۋ جەلىلەرىنىڭ قۇرىلىسى باستالادى، بۇل 1-كەزەڭدە 3 مىڭنان استام ءۇيدى گازداندىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. سونداي-اق 2021 جىلى ساران قالاسىن، اقتاس جانە دۋبوۆكا كەنتتەرىن گازبەن جابدىقتاۋ ءۇشىن جەتكىزۋشى گاز قۇبىرىن سالۋ جوسپارلانۋدا. وسىلايشا، 2021 جىلى شامامەن 19 مىڭ ادام گازبەن قامتاماسىز ەتىلەتىن بولادى. تولىق قارجىلاندىرىلعان جاعدايدا، 2030 جىلعا قاراي وبلىس حالقىنىڭ 1 ملن 100 مىڭ ادامى گازداندىرۋمەن قامتىلادى.

شىعىسقا دا گاز بارادى

ماسەلەنى قورىتىندىلاعان ۇكىمەت باسشىسى اسقار مامين قازاقستاندا الەمدىك ەنەرگەتيكا نارىعىنداعى سەكىلدى ەنەرگيا تاسىمالداۋشىلاردىڭ باسقا تۇرلەرىن ءوندىرۋ مەن تۇتىنۋعا قاراعاندا، گاز ونەركاسىبىنىڭ قارقىندى دامىپ كەلە جاتقانىن اتاپ كورسەتتى. بيىل قازاق­ستاندا گاز تۇتىنۋ 16،5 ملرد تەكشە مەترگە دەيىن وسەدى دەپ كۇتىلۋدە (2019 جىلى تۇتىنۋ كولەمى 16،3 ملرد تەكشە مەتر  بولدى). ەڭ الدىمەن، بۇل ەلەكتر ەنەرگياسى وندىرىسىندە (50%)، كوممۋنالدىق-تۇرمىستىق سەك­تور­دا (36%)، ونەركاسىپتە (14%) پايدالا­ناتىن تۇتىنۋشىلار سانىنىڭ ارتۋىنا بايلانىستى. وسى جىل­دىڭ قورىتىندىسى بو­يىنشا ەل حالقىن گازداندىرۋ كورسەتكىشى 53% دەڭگەيىندە جوسپارلانعان. بۇل 9،8 ملن ادام تابيعي گازعا قول جەتكىزە الادى دەگەن ءسوز.

2025 جىلى گازداندىرۋ دەڭگەيى جوسپار بويىنشا 2120 ەلدى مەكەندى نەمەسە 11،7 ملن تۇرعىندى قوسۋمەن 60%-عا جەتەدى. بۇعان «سارىارقا» جوباسىنىڭ 2 جانە 3 كەزەڭدەرىن ىسكە اسىرۋ، شىعىس قازاقستاندى گازداندىرۋ، سونداي-اق وڭىرلىك جەلىلەردى كەڭەيتۋ جانە رەكونسترۋكتسيالاۋ جۇمىستارى ىقپال ەتەتىن بولادى.

ۇكىمەت باسشىسى ەنەرگەتيكا مينيس­تر­­لىگىنە مۇددەلى مەملەكەتتىك ورگان­­دارمەن جانە ۇيىمدارمەن بىرلەسىپ، 2021 جىلعى 1 ساۋىرگە دەيىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىن گازداندىرۋدىڭ باس سحەماسىنىڭ وزەكتەندىرىلگەن جوباسىن ازىرلەۋدى تاپسىردى.

سولتۇستىك وڭىرلەردى گازداندىرۋ ماقساتىندا پرەمەر-مينيستر 2021 جىلعى 1 ناۋرىزعا دەيىن «سارىارقا» گاز قۇبى­رى جوباسىنىڭ 2-ءشى جانە 3-كەزەڭ­دەرىن ىسكە اسىرۋ بويىنشا تەحنيكالىق-ەكونوميكالىق نەگىزدەمەلەردى جاڭارتىپ، بارلىق ساراپتامالاردى الۋدى تاپسىردى. سونداي-اق 2021 جىلعى 1 ساۋىرگە دەيىن شىعىس قازاقستان وبلىسىن گازداندىرۋ تۇجىرىمداماسىن دايىنداۋ قاجەتتىلىگى اتاپ ءوتىلدى.

تۇركىستان، اقتوبە، جامبىل، ماڭ­عىستاۋ، باتىس قازاقستان، الماتى وب­لىس­تارى مەن الماتى قالاسىنىڭ اكىمدىك­تەرىنە گازبەن جابدىقتاۋ وبەك­تىلەرىن­دەگى اقاۋلاردى جويۋ جانە ولاردى كەيىن­نەن پايدالانۋشى ۇيىمداردىڭ تەڭگەرىمىنە بەرۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەردەن قا­جەتتى قاراجاتتى قاراستىرۋ تاپسىرىلدى.

ەكولوگيالىق احۋالدى جاقسارتۋ – باسىم مىندەت

ۇكىمەت وتىرىسىندا قارالعان «وڭىر­لەردىڭ ەكولوگيالىق پروبلەمالارىن كەشەندى شەشۋ جونىندەگى جول كارتالارىن ىسكە اسىرۋ بارىسى» تۋرالى ەكو­لوگيا، گەولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار ءمينيسترى ماعزۇم مىرزاعاليەۆ، شى­عىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمى دانيال احمەتوۆ، اقتوبە وبلىسىنىڭ اكىمى وڭداسىن ورازالين، پاۆلودار وبلىسى­نىڭ اكىمى ابىلقايىر سقاقوۆ، اتىراۋ وبلىسىنىڭ اكىمى ماحامبەت دوسمۇ­حام­بەتوۆ، الماتى قالاسىنىڭ اكىمى باقىتجان ساعىنتاەۆ بايانداما جاسادى.

بيىل قازاقستاندا «لاستاۋشى تو­لەيدى – تۇزەيدى» قاعيداتى بەكىتىلەتىن جاڭا ەكولوگيالىق كودەكستى قابىلداۋ كوزدەلگەن. بۇل جاڭا رەتتەۋ جۇيەسى اياسىندا وندىرىسكە جاڭا ەكولوگيالىق قاۋىپسىز تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋگە جول اشادى. جۇرتشىلىقپەن ەكولوگيالىق پروبلەمالاردى تالقىلاۋ قورىتىندىسى بويىنشا ەلىمىزدىڭ بارلىق وڭىرىندە ەكولوگيالىق جاعدايدى جاقسارتۋ جو­نىن­دەگى وڭىرلىك جول كارتالارى بەكىتىلدى. ولاردى ىسكە اسىرۋ، وزىق تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋ، جاڭا ەكولوگيالىق كودەك­ستىڭ نورمالارىن ورىنداۋ 2024 جىلعا قاراي اتموسفەرانىڭ لاستانۋ ين­دەكسىن تومەندەتۋگە جانە جالپى ال­عاندا ەلىمىزدەگى ەكولوگيالىق جاعدايدى جاقسارتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

ماسەلەنى قورىتىندىلاعان ۇكىمەت باسشىسى اسقار مامين 2025 جىلعا دەيىن قازاقستانداعى ورمان اۋماعىن 500 مىڭ گەكتارعا ۇلعايتىپ، 2 ملرد استام اعاش وتىرعىزۋ جوسپارلانعانىن اتاپ ءوتتى. وسىندا قامتىلعان شارالار اياسىندا نۇر-سۇلتان، الماتى، شىمكەنت، اتىراۋ، اقتوبە جانە تاراز قالالارىندا قوقىستى قايتا وڭدەۋ زاۋىتتارىنىڭ 6 قاناتقاقتى جوباسى ىسكە قوسىلادى، بۇل كەمىندە 200 ملرد تەڭگە جەكە ينۆەس­تيتسيا تارتۋعا جانە تۇرمىستىق قاتتى قالدىقتاردى قايتا وڭدەۋ ۇلەسىن 30%-عا دەيىن جەتكىزۋگە جاعداي جاسايدى. «ەلدەگى ەكولوگيالىق جاعدايدى جاقسارتۋ – مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى توقاەۆتىڭ الدىمىزعا قويعان باسىم مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى»، دەدى ا.مامين وسى ماسەلەگە وراي.

ۇكىمەت باسشىسى ەكولوگيا مينيستر­لىگىنە اكىمدىكتەرمەن بىرلەسىپ، جۇرت­شىلىقپەن تۇراقتى كەزدەسۋلەر وتكىزە وتىرىپ، وڭىرلەردىڭ ەكولوگيالىق پروب­لەمالارىن كەشەندى شەشۋ جونىندەگى جول كارتالارىن تولىق ءارى ۋاقتىلى ىسكە اسىرۋدى تاپسىردى. پرەمەر-مينيستر بارلىق رۇقسات ەتىلمەگەن قوقىس ۇيىندىلەرىن جويۋ، سونداي-اق پولي­گون­داردىڭ تاۋسىلعان رەسۋرستارىن جا­بۋ جانە قالپىنا كەلتىرۋ بويىنشا پار­مەندى شارالار قابىلداۋ قاجەت ەكەنىن اتاپ ءوتتى.

بۇگىندە وڭىرلەردە 3،5 مىڭ قاتتى تۇر­مىستىق قالدىقتاردى ورنالاستىرۋ وبەكتىسى جۇمىس ىستەيدى، ولاردىڭ تەك 620-سى عانا (17،6%-ى) قويىلاتىن تالاپتارعا ساي كەلەدى. وسىعان وراي ەكولوگيا مينيسترلىگىنە مۇددەلى مەملەكەتتىك ورگاندارمەن جانە قوعامدىق ۇيىمدارمەن بىرلەسىپ، قازاقستاننىڭ تومەن كومىرتەكتى دامۋىنىڭ 2050 جىلعا دەيىنگى تۇجىرىمداماسىن ازىرلەۋدى تەزدەتۋ جانە ونىڭ جوباسىن كەلەسى جىلدىڭ باسىندا ۇكىمەتكە ەنگىزۋ تاپسىرىلدى.