ەر-تۇرمان – اتقا ءمىنۋ ءۇشىن قولدا­نىلاتىن جابدىق. ونىڭ ءتۇرى كوپ. تۇر­مىستا قولدانۋ مۇمكىندىگىنە قاراي: قا­ريا ەر، بايبىشە ەر، جىگىت ەر، ايەل ەر، بالا ەر ت.ب. بولىپ بولىنسە، جاساعان ماتە­ريالىنا بايلانىستى: قايىڭ ەر، قارا­عاي ەر، قۇراما ەر، تەمىر ەر ت.ب. ال ەردى اشەكەيلەپ بەزەندىرۋىنە قاراي: التىن ەر، كۇمىس ەر، ويۋلى ەر، قۇراندى ەر دەپ اتالسا، كەسكىن-كەلبەتى، ياعني پوشىمىنا بايلانىستى: قاپتالدى ەر، جايپاق ەر، بيىك ەر، ساۋىرلى ەر، قوقان ەر، ورىس ەر ت.ب. اتاۋلارى بار.

ەردىڭ قاڭقاسىنا توقىم، جەلدىك، تە­بىنگى، ايىل، قۇيىسقان، ومىلدىرىك، قان­جىعا، ۇزەڭگى، تارالعى نەمەسە ۇزەڭگى باۋ، جۇگەن، شىلبىر، تىزگىندى قوسىپ تولىق تۇردە ات ابزەلدەرى دەپ اتايدى. ۇلت­تىق مۇرامىزدىڭ جاناشىرى، شەبەر ۇستا، مارقۇم داركەمباي شوقپار ۇلىنىڭ ادىپ­­تەپ جازعان جىرىنا نازار اۋدارساق:

سۇيەگىن سومداپ شاپتىم

تالدى قيىپ،

الاسا ارتقى قاسى، الدى بيىك،

اتقا دا، ادامعا دا جايلى بۇل ەر،

الساڭىز وكىنبەيسىز مالدى جيىپ.

ەر-تۇرمان، ات-ابزەلىن كۇمىستەپ ەم،

كۇردەلى ءىس، كوپ-اق مۇندا

جۇمىس دەگەن،

قاقتالعان اپپاق كۇمىس

جالت-جۇلت ەتىپ،

 ياپىرماي، دەگىزگەندەي كىم ىستەگەن.

شاۋجايى، اۋىزدىعى، سۋلىعىمەن،

كەكىلدىك، ساعالدىرىق، باۋلىعىمەن،

شىلبىرى، شىعىرشىقتى تىزگىنىمەن،

سىمباتتى، سالتاناتتى

قۇندى جۇگەن.

تارتپاسى، قۇيىسقان مەن ومىلدىرىك،

ۇزبەلەپ، اشەكەيلەپ، توگىلدىرىپ،

داركەمباي دەگەن ۇستا دايارلاعان،

كوپكە ارناپ كوزدىڭ مايىن

توگىپ ءجۇرىپ.

وقپانعا بەت تاقاساڭ مۇرىن تيمەس،

اتىڭا جالپاق ورگەن جىرىم تيمەس،

جاقسى ەردى جاساي الماس ەشبىر ادام،

قىرى مەن كوكەيىنە سىرىن تۇيمەس.

توقىمىن قايىپ تىكتىم جەلدىگىمەن،

كوز تارتار كىسىلىگى كەڭدىگىمەن،

تارالعى، ۇزەڭگىسى، قانجىعاسى،

تارالىپ تۇگەندەلدى ەندى مىنە.

جوعارىدا ۇستا اعامىز ايتقانداي، ات ابزەلدەرىن دايىنداۋ شەبەرلىكتى تالاپ ەتەتىن جۇمىس. ەرتەدە اتالارىمىز، ات ۇستىندە، ەر جاستانىپ، تولارساقتان ساز كەشىپ ءجۇرىپ، بايتاق دالاسىن قورعاعان. سوندىقتان دا، ەل اۋزىندا، «تۇلپار ەردى ساقتايدى، ەر جەردى ساقتايدى» دەگەن ءتامسىل بار.

ەردىڭ الدىڭعى جانە ارتقى قاسى بو­لادى. ەردىڭ كوپشىگىن باسىپ، اتتىڭ جۋان قارنىن وراي تارتىلعان جۋان بەلدىكتى پىستان دەپ اتايدى. ەردىڭ قوس قاپتالىنىڭ استىندا ورنالاسقان، اتتىڭ ارقاسىن جاۋىپ تۇراتىن جالپاق كيىزدى توقىم دەيدى. ونىڭ ۇزىندىعى – 120-130 سم، ەنى – 60 سم كولەمىندە بولادى. توقىم نىعىز ءپىسىرىلىپ، جاقسى يلەنگەن ءتىرى جۇننەن جاسالادى. ء«تىرى ءجۇن» دەپ، كوكتەمدە تۋعان مارقا قوزىنىڭ كۇزگى قىرقىمىن ايتامىز. كيىز توقىمدى كوبىندە بىلعارىمەن قاپتاپ، جيەگىن قىمبات ماتامەن سىرىپ تىگەدى. ونى سىرمالى بىلعارى توقىم دەيدى. بۇدان باسقا كومكەرمە توقىم دەگەن دە بار.

تەبىنگى – ەردىڭ قوس قاپتالىنداعى ۇزەڭگى باۋدى باسىپ تۇراتىن جۇقا جا­بىل­عى. ونى جۇمساق تەرىدەن نەمەسە بىل­عارىدان جاسايدى. ول توقىم مەن ۇزەڭگى باۋدى تەردەن ساقتايدى. جىراۋ ما­حامبەت وتەمىس ۇلىنىڭ: «...تەبىنگى تەر­گە شىرىمەي، تەرلىگى مايداي ەرىمەي...» نە­مەسە «...تەبىنگى تەرىس تاعىنباي، تەمىر قا­زىق جاستانباي، قۋ تولاعاي باستانباي، ەر­لەردىڭ ءىسى بىتەر مە؟» دەگەن تىركەستەر تەبىن­گىنىڭ مازمۇنىن اشىپ تۇر.

تارالعى نەمەسە ۇزەڭگى باۋ – ەردىڭ قاپتالىنداعى ويىققا وتكىزىلىپ، ۇزەڭگىگە بەكىتىلگەن قايىس باۋدى ايتادى. باۋدى يلەنگەن قايىستان ەكى نەمەسە ءۇش ەلى ەتىپ ءتىلىپ جاسايدى. جايشىلىقتا ۇزەنگى باۋ ءبىر قابات بولسا، جاۋگەرشىلىك كەزىندە ساربازدار ۇزەڭگى باۋدى بىرنەشە قاباتتاي­تىن بولعان. ات ۇستىندە تۇرىپ ساداق تارتۋ نەمەسە نايزالاسۋ كەزىندە نەگىزگى كۇش ۇزەڭ­گى باۋعا تۇسەدى. سوندىقتان دا، ۇزەڭگى باۋ نەمەسە تارالعىنىڭ سايىس كەزىندە ما­ڭىزى وتە زور بولعان. قازاقتىڭ اۋىز­ەكى سوزىندەگى «ۇزەڭگى باۋى سەگىز قابات، ات ۇستىندە شىرەنىپ...» دەگەن تىركەسى تەگىن ايتىلماسا كەرەك.

ۇزەڭگى – اتقا مىنۋگە، سول سياقتى ەردىڭ ۇستىندە ەكى اياقتى تىرەپ، نىق وتىرۋعا، تەبىنۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن قۇرال. ۇزەڭگى نەگىزىنەن تەمىردەن جاسالادى، ءارى ونىڭ ءتۇرى كوپ. قىزدار مەن ايەلدىڭ ۇزەڭگىسى جەڭىل ءارى ويۋلى اشەكەيىمەن كوز تارتسا، ەر ادامدار ۇزەڭگىسى بەرىك قالىڭ تەمىردەن جاسالادى.

جۇگەن – اتتىڭ باسىنا كيگىزىلەتىن، مىندەتى – اتتى يەسى ىرقىنا باعىندىرۋعا كومەكتەسەتىن ابزەل. جۇگەننىڭ قۇرىلىمى: جەلكەلىك، ميلىق، كەڭسىرىك، قاسقالىق، ساعالدىرىق، سۋلىق، اۋىزدىق جانە تىزگىن-شىلبىردان تۇرادى. جۇگەننىڭ ءتۇرى كوپ. اتاپ ايتقاندا: كۇمىس (كۇ­مىس­تەلگەن) جۇ­گەن، ءورىم جۇگەن، شاشاقتى جۇگەن، قاس­قا جۇگەن، ۇكىلى جۇگەن، تۇي­مەلى جۇگەن ت.ب. جۇگەن اتتىڭ باسىنا اۋىر­لىق كەل­تى­­رەتىندەي بولماۋى كەرەك. سونداي-اق ەرتەدە بايبىشەلەر مىنە­تىن جۋاس جىل­قىلارعا جىبەك جۇگەن قول­دا­ناتىن بولعان.

قۇيىسقان – اتتىڭ ۇستىندەگى ەرتوقى­مى قيا جەردە موينىنا قاراي سىرعىپ كەت­پەس ءۇشىن، اتتىڭ ءتۇپ قۇيرىعىنان وت­­كى­زىپ، ەردىڭ ارتقى قانجىعالىعىنا بە­­­كى­­­تەتىن قايىستان جاسالاتىن قۇرال. قۇ­­يىس­­قاننىڭ ەكى جاقتاۋى جانە جاڭ­بىر­­­لىق-سالپىنشاق اتتى جىلقىنىڭ سا­ۋى­­رىن جاپقان ۇزبەلەرى بولادى. قۇ­يىس­قان اتتىڭ تەزەك تاستايتىن تىشپاسىنا كولدەنەڭ تۇرعاندىقتان، كەيبىر كەزدەردە جىلقىنىڭ تەزەگى قۇيىسقانعا قىستىرىلىپ قالىپ، اتتىڭ ەركىن قيمى­لىنا كەدەرگى كەلتىرەدى. مۇندايدى ءبىز­دىڭ قازاق جاقتىرماي «قۇيىسقانعا قىس­تىرىلعان بوق سياقتى» دەپ ايتادى.

ومىلدىرىك – ەر ارتقا قاراي سىرعىپ كەت­پەۋ ءۇشىن، اتتىڭ ومىراۋىن وراي تار­تىلعان قۇرال. ومىلدىرىك – ءتوسباۋ جانە ايىلباس سالپىنشاقتاردان تۇرادى. ءتوس­باۋدىڭ مىندەتى – ومىراۋداعى ومىل­دىرىك اتتىڭ باۋىزداۋىنا قاراي سىرعىپ كەتپەۋ ءۇشىن، ءبىر ۇشى ءتوس ايىلعا بايلانادى. ومىلدىرىكتى جۇمساق قايىستان ساندەپ جاسايدى. جاسالۋ ۇلگىسى مەن پوشىمىنا قاراي – ورمەلى، شىتىرالى، تۇيمەلى، ۇزبەلى، كۇمىستەلگەن ت.ب. تۇرلەرى بار.

ايىل – ات ۇستىندەگى ەر-تۇرماندى نىق ۇستاپ تۇراتىن، جالپاقتىعى ەكى ەلى قايىس قۇرال. ايىل ەردىڭ قامشىلار جاعىنا بەكىتىلىپ، اتتىڭ باۋىرىنان وتكىزىلىپ، جىرىمعا قوسىلادى. ايىلدى مىندەتىنە قاراي – ءتوس ايىل جانە شاپ ايىل دەپ بولەدى. كەيدە الدىڭعى ايىل نەمەسە ارت­قى ايىل دەپ تە اتاي بەرەدى. شاپ ايىل ءتوس ايىلعا قاراعاندا ۇزىن بولادى. ادەتتە ءتوس ايىلدى قاتتى تارتىپ، شاپ ايىلدى اتتىڭ قارنىن قيىپ كەتپەۋ ءۇشىن بوساڭ تارتادى. حالىق اۋزىنداعى، ء«توس ايىلدىڭ باتقانىن يەسى بىلمەس ات بىلەر، اعايىننىڭ قادىرىن جاقىنى بىلمەس جات بىلەر» دەگەن ماتەلدىڭ بولمىسى ءبىزدىڭ ءسوزىمىزدى تولىقتىرىپ تۇرعانداي. ايىلدىڭ جالپاق تاسپالى جانە ورمەلى تۇرلەرى بار. ورىمشىلەردىڭ شەبەرلىگىنە بايلانىستى ءورىم ءتۇرى – استىلى، ءۇستىلى، تەسىك، ويىق، قىرلى، جالدى، وزەكتى، سايلى ت.ب. بولىپ بولىنەدى. ءورىم 4 تاسپادان 12 تاسپاعا دەيىن ورىلەدى. ءورۋ بارىسىندا، ايىلعا شاشاق، شوق، كوز، ءتىل سالىپ اسەمدەيتىن دە كەزدەرى بار.

* * *

ءسوزىمىزدى تۇيىندەر بولساق، قازاق حال­قى ات ابزەلدەرىن – تۇرمىستىق، ساندىك، جاۋىنگەرلىك ماقساتقا وراي ءارتۇرلى پاي­دالانعان. تۇرمىستىق ماقساتقا: كۇن­دەلىكتى شارۋاعا قاجەت ات ابزەلدەرى جاتادى. ونى ساندەمەيدى جانە ۇساق ت ۇلىك تاي-تايىنشانىڭ تەرىسىن پايدالانادى. ساندىك ماقسات ءۇشىن جاسالعان ابزەلدەر قاتارىنا – ۇزاتىلعان قىزدىڭ ات ابزەلى، اس-تويعا نەمەسە سالتاناتتى جيىنعا باراتىن ەل اعالارىنىڭ ات ابزەلدەرى جانە اۋلەتتىك-وتباسىلىق مۇرا ءۇشىن ارنايى ساندەپ جاساتقان قۇرالدار جاتادى. ال جاۋىنگەرلىك ابزەلدىڭ ەرەكشەلىگى – وتە بەرىك بولادى، ناعىز اتان وگىزدىڭ تەرى­سىنەن جاسالادى. ونى ساندەپ جاتپايدى، بىراق كوشپەندىلەر شايقاس كەزىندە ات ابزەلدەرىنە ريتۋالدىق تاڭبالارىن شاپتايتىن ءداستۇر بولعان.